Analizowanie budowy, fizjologii Nieznany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO

EDUKACJI NARODOWEJ

Aleksandra Czernic

Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu
żucia 322[03].O1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
lek. dent. Alicja Jędrzejczyk
lek. med. Paweł Szymczyk

Opracowanie redakcyjne:
lek. stom. Aleksandra Czernic

Konsultacja:
mgr Ewa Kawczyńska-Kiełbasa

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[03].O1.03
„Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu higienistka stomatologiczna.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Analizowanie funkcji poszczególnych tkanek, narządów i układów
organizmu człowieka

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2.

Pytania sprawdzające

4.1.3.

Ćwiczenia

4.1.4.

Sprawdzian postępów

4.2.

Analizowanie

wybranych

chorób

zaburzeń

metabolicznych

organizmu człowieka

4.2.1.

Materiał nauczania

4.2.2.

Pytania sprawdzające

4.2.3.

Ćwiczenia

4.2.4.

Sprawdzian postępów

4.3.

Analizowanie budowy i funkcji układu stomatognatycznego

4.3.1.

Materiał nauczania

4.3.2.

Pytania sprawdzające

4.3.3.

Ćwiczenia

4.3.4.

Sprawdzian postępów

4.4.

Analizowanie chorób i zaburzeń anatomiczno-czynnościowych narządu
żucia

4.4.1.

Materiał nauczania

4.4.2.

Pytania sprawdzające

4.4.3.

Ćwiczenia

4.4.4.

Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności

dotyczących analizowania budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne, umiejętności jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do
realizacji jednostki modułowej,

–

cele kształcenia, umiejętności jakie opanujesz podczas realizacji programu jednostki
modułowej,

–

materiał nauczania, w którym zawarte są niezbędne treści teoretyczne,

–

pytania sprawdzające, które umożliwią ocenę przygotowania do wykonania ćwiczeń,

–

ćwiczenia zawierają polecenie, sposób wykonania oraz wykaz materiałów do wykonania
ćwiczenia, pomogą ukształtować umiejętności praktyczne i zweryfikować nabytą wiedzę
teoretyczną,

–

sprawdzian postępów pomoże ocenić poziom umiejętności po wykonaniu ćwiczeń,

–

sprawdzian osiągnięć, po zrealizowaniu programu modułowej pozwoli ocenić poziom
nabytych umiejętności,

–

wykaz literatury.

Schemat układu jednostek modułowych

322[03].O1.01

Stosowanie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej,

ochrony środowiska

322[03].O1

Podstawy zawodu

322[03].O1.02

Nawiązywanie i utrzymywanie

kontaktów międzyludzkich

322[03].O1.03

Analizowanie budowy, fizjologii

i patofizjologii narządu żucia

322[03].O1.04

Udzielanie pierwszej pomocy

322[03].O1.05

Stosowanie przepisów prawa i zasad

ekonomiki w ochronie zdrowia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

korzystać z komputera,

−

posługiwać się podstawową terminologią stomatologiczną

−

posługiwać się podstawową terminologią medyczną,

−

pracować w grupie,

−

wykorzystywać różne źródła informacji,

−

komunikować się z innymi przedstawicielami środowiska medycznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

rozróżnić tkanki ustroju,

−

scharakteryzować budowę i czynności układu kostno-stawowego oraz narządu żucia,

−

scharakteryzować budowę i czynności układu pokarmowego,

−

scharakteryzować budowę górnych i dolnych dróg oddechowych,

−

określić funkcję przepony,

−

określić znaczenie narządów krwiotwórczych dla ustroju,

−

scharakteryzować budowę anatomiczną serca i układu naczyniowego,

−

określić wpływ hormonów na organizm,

−

scharakteryzować budowę i czynności narządów zmysłów,

−

scharakteryzować budowę i wyjaśnić rolę ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego,

−

scharakteryzować topografię i fizjologię nerwów czaszkowych,

−

scharakteryzować zmiany chorobowe organizmu człowieka,

−

wyjaśnić pojęcie dziedziczności i scharakteryzować choroby uwarunkowane genetycznie,

−

scharakteryzować mechanizm odporności wrodzonej i nabytej,

−

scharakteryzować podstawowe zaburzenia przemiany materii,

−

scharakteryzować budowę układu stomatognatycznego,

−

określić funkcje jamy ustnej,

−

scharakteryzować budowę dziąsła brzeżnego i właściwego,

−

wyjaśnić budowę i funkcje ozębnej,

−

scharakteryzować budowę i funkcje języka,

−

dokonać podziału gruczołów ślinowych i scharakteryzować ich topografię,

−

określić skład i funkcje śliny,

−

scharakteryzować makroskopową i mikroskopową budowę zębów,

−

określić różnice w uzębieniu mlecznym i stałym,

−

scharakteryzować dwupokoleniowość zębów,

−

scharakteryzować funkcje poszczególnych grup zębowych,

−

rozróżnić choroby twardych tkanek zęba,

−

określić zaburzenia liczby i kształtów zębów,

−

scharakteryzować budowę morfologiczną i topografię przyzębia,

−

wyjaśnić przyczyny chorób przyzębia,

−

scharakteryzować pulpopatie,

−

scharakteryzować zgorzel i martwicę miazgi,

−

sklasyfikować zapalenia tkanek okołowierzchołkowych,

−

sklasyfikować ogniska zakażenia w obrębie narządu żucia,

−

scharakteryzować nieżytowe zapalenia błony śluzowej jamy ustnej,

−

dokonać morfologiczno-czynnościowego podziału wad zgryzu,

−

scharakteryzować wady zgryzu w odniesieniu do trzech płaszczyzn przestrzennych
Simona,

−

scharakteryzować zgryz urazowy,

−

wyjaśnić etiologię stanów przedrakowych jamy ustnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Analizowanie funkcji poszczególnych tkanek, narządów
i układów organizmu człowieka

4.1.1. Materiał nauczania

Tkanką nazywamy zespół komórek oraz wytwarzaną przez nie istotę międzykomórkową.

Komórki należące do tej samej tkanki posiadają podobną budowę, wspólne pochodzenie
i pełnią tę samą funkcję. Wyróżniamy cztery typy tkanek występujących u człowieka:

−

tkankę nabłonkową,

−

tkankę łączną,

−

tkankę mięśniową,

−

tkankę nerwową.

Tkanka nabłonkowa

Różne rodzaje nabłonków powstają ze wszystkich listków zarodkowych: z ektodermy

(naskórek i niektóre gruczoły), endodermy (nabłonek płuc i przewodu pokarmowego),
mezodermy (nabłonek jam ciała, układu moczowo-płciowego) oraz z mezenchymy
(śródbłonek naczyń krwionośnych). Tkanka nabłonkowa jest rodzajem tkanki, w której
główną masę stanowią komórki, zaś istota międzykomórkowa jest bardzo skąpa. Dlatego
nabłonki są układem ściśle upakowanych komórek tworzących błony. Wyróżnia się dwa
rodzaje nabłonków: nabłonki pokrywające oraz nabłonki gruczołowe.

Klasyfikacja nabłonków oprócz kryterium pochodzenia opiera się również na podstawie

ilości warstw komórek nabłonkowych i ich kształcie. Zgodnie z pierwszym kryterium
wyróżniamy nabłonki jednowarstwowe i wielowarstwowe, a zgodnie z drugim płaskie,
sześcienne i walcowate.

Nabłonki spełniają w organizmie różnorodne funkcje:

−

funkcja pokrywowo-ochronna – ochrona głębiej położonych tkanek przed uszkodzeniami
mechanicznymi, chemicznymi, termicznymi (naskórek czy też nabłonek jamy ustnej),

−

izolowanie różnych środowisk od siebie – dzięki czemu zachowane są różnice chemiczne
i fizyczne między tymi środowiskami; regulacja transportu różnych substancji poprzez
warstwę nabłonkową,

−

funkcja resorpcyjna – wchłanianie różnych substancji, np.: nabłonek jelitowy,

−

funkcja wydzielnicza – produkcja i wydzielanie różnych substancji, produkowanych lub
modyfikowanych w komórkach nabłonkowych,

−

funkcja zmysłowa – odbiór bodźców ze środowiska zewnętrznego, np.: kubki smakowe,
komórki receptorowe ucha wewnętrznego.
Na specjalne omówienie zasługuje nabłonek gruczołowy, który jest utworzony przez

komórki wyspecjalizowane w kierunku wydzielania różnych substancji, np.: pot, mleko,
hormony, żółć. Komórki te tworzą narządy zwane gruczołami. Komórki nabłonka gruczołowego
mają receptory, za pomocą których reagują na sygnały zewnętrzne – bodźce nerwowe lub
hormonalne, zwiększając lub zmniejszając wydzielanie. Gruczoły możemy podzielić na
zewnątrzwydzielnicze (tzw. egzokrynne) i wewnątrzwydzielnicze (tzw. endokrynne). Wydzielina
gruczołów egzokrynnych przechodzi do przewodów odprowadzających i przez nie wydostaje się
na zewnątrz ciała, np.: gruczoły potowe; lub do światła różnych narządów, np.: gruczoły
Brunnera uchodzące do światła dwunastnicy. Wydzielanie gruczołów endokrynowych polega na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przedostawaniu się wydzieliny do płynu tkankowego, a stamtąd do krwi, która ją rozprowadza po
całym organizmie.

Tkanka mięśniowa

Podstawową właściwością tej tkanki jest zdolność do aktywnego skurczu komórek, czyli

kurczliwość, która następuje w odpowiedzi na bodziec. Drugą ważną cechą tych komórek jest
ich pobudliwość, czyli wrażliwość na bodźce. Wyróżniamy 3 rodzaje tkanki mięśniowej:

−

tkankę mięśniową gładką,

−

tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną szkieletową,

−

tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną sercową.

Tkanka mięśniowa gładka – komórki tej tkanki określane są jako miocyty. Najważniejszą

cechą komórek wchodzących w skład tej tkanki jest skurcz i rozkurcz niezależny od woli,
a uzależniony od autonomicznego układu nerwowego, bodźców mechanicznych lub
hormonalnych. Skurcz mięśniówki gładkiej jest powolny, lecz długotrwały. Mięśniówka
gładka występuje w ścianach naczyń krwionośnych, w wewnętrznych przewodach
organizmu, np.: przewodzie pokarmowym; w skórze i ścianie macicy.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa – jednostkę strukturalną stanowi

tzw. włókno mięśniowe. Włókna mięśniowe poprzedzielane tkanką łączną wiotką wchodzą
w skład mięśnia szkieletowego. To mięśnie szkieletowe umożliwiają ruchy dowolne jako, że
są unerwione przez zależną od naszej woli część centralnego systemu nerwowego; wyjątek
stanowi część włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych mięśni oddechowych,
przełyku, mięśnia kulszowo-jamistego, mięsień strzemiączkowy, mięsień dźwigacz jądra.

Każde włókno mięśniowe składa się z licznych jąder komórkowych, sarkoplazmy,

włókien kurczliwych (miofibryli) i błony zwanej sarkolemą. Cechą charakterystyczną
występującą na powierzchni każdego włókna mięśniowego jest tzw. płytka motoryczna, czyli
zakończenia włókien nerwowych ruchowych dochodzących do mięśnia szkieletowego. Płytka
motoryczna jest miejscem, w którym zapoczątkowany zostaje skurcz mięśnia. Inną
charakterystyczną strukturą jest połączenie mięśniowo-ścięgniste, które jest odpowiedzialne
za przeniesienie na ścięgno siły skurczu mięśnia.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca – mięsień sercowy nie podlega woli

i jest sterowany przez układ autonomiczny. Komórki tej tkanki określane są jako
kardiomiocyty. Połączone są one wypustkami i posiadają w odróżnieniu od komórek mięśni
szkieletowych tylko po jednym jądrze komórkowym.

Tkanka łączna – jedna z podstawowych tkanek zwierzęcych, powstaje z mezodermy.

Komórki tkanki łącznej wytwarzają dużą ilość substancji międzykomórkowej, która wypełnia
przestrzenie między nimi. Tkanka łączna ma za zadanie: spajać różne typy innych tkanek,
zapewniać podporę narządom i ochraniać wrażliwe części organizmu. Wygląd tkanki łącznej
zależy od obfitości substancji międzykomórkowej. Możemy wyróżnić następujące rodzaje
tkanki łącznej:

−

tkanka łączna galaretowata – zbudowana jest z komórek gwiaździstych oblanych dużą
ilością substancji międzykomórkowej,

−

tkanka łączna oporowa – występuje głównie u kręgowców. Tkankę łączną oporową
dzielimy na tkankę kostną i tkankę chrzęstną.
Tkanka łączna chrzęstna – w substancji międzykomórkowej znajdują się zaokrąglone

komórki (chondrocyty); czasem też występują włókna sprężyste lub klejorodne.

Dzieli się ona na:

−

tkankę łączną chrzęstną włóknistą – charakteryzuje się obecnością większej lub mniejszej

ilości włókien (głównie kolagenowych) w substancji międzykomórkowej; komórki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wydłużone i stosunkowo nieliczne. Znajduje się w miejscach przyczepu ścięgien do kości
oraz w krążkach międzykręgowych,

−

tkanka łączna chrzęstna szklista – zawiera włókna kolagenowe, ulega mineralizacji.
Buduje powierzchnie stawowe i przymostkowe części żeber, a także kości biodrowych.
Występuje też w części chrzęstnej nosa, nagłośni i oskrzelach,

−

tkanka łączna chrzęstna sprężysta – występuje w małżowinie usznej ssaków oraz
w chrząstkach krtani i nagłośni. Zawiera liczne włókna elastyczne, nie ulega mineralizacji.
Tkanka kostna – charakteryzuje się tym, że substancja międzykomórkowa jest przesycona

solami wapnia (fosforany, węglany) i tworzy wokół kanałów naczyniowych koncentrycznie
ułożone blaszki tworzące większe, walcowate jednostki strukturalne; miedzy blaszkami,
w jamkach kostnych, rozlokowane są komórki tworzące tkankę kostną: osteocyty, osteoblasty,
osteoklasty, komórki osteogenne. Tkankę kostną można podzielić na: grubowłóknistą (włókna
kolagenowe nie są uporządkowane, występuje u niższych kręgowców i zarodków wyższych
kręgowców) i blaszkowatą (włókna kolagenowe są skierowane w tym samym kierunku, co
czyni komórki silniejszymi).

Tkanka tłuszczowa – komórki tej tkanki gromadzą tłuszcz, który może być

wykorzystywany przez organizm jako źródło energii potrzebnej do normalnego
funkcjonowania. Tkanka ta występuje pod skórą, a także wokół serca i nerek. Jej zadaniem
jest również zatrzymywanie ciepła w organizmie.

Tkanka nerwowa odbiera, przekazuje i reaguje na impulsy środowiska, jak, np.: dotyk,

temperatura czy światło. Przewodzi impulsy od receptorów do efektorów i przetwarza je
w adekwatne odpowiedzi. Przewodzi również impulsy z neuronu do innego neuronu oraz
wytwarza substancje przekaźnikowe. Komórki nerwowe umożliwiają organizmowi normalne
funkcjonowanie w danym środowisku, adekwatną odpowiedź w zależności od sytuacji
w środowisku zarówno wewnętrznym jak i zewnętrznym. Neurony stale rejestrują i analizują
informacje o stanie wewnętrznym organizmu jak i zewnętrznym stanie otoczenia, przez co
przygotowują organizm do odpowiedniej reakcji. Do neuronów należy również koordynacja
aktywności intelektualnej, świadomości, podświadomości, aktywności ruchowej czy też
czynności gruczołów dokrewnych. W skład tkanki nerwowej wchodzą:

−

neurony i ich wypustki przekazujące impulsy nerwowe; neuron zbudowany jest z ciała
komórki i wypustek, jest podstawową jednostką strukturalno-czynnościową tkanki
nerwowej,

−

komórki glejowe izolujące, podpierające i odżywiające neurony.
Tkanka nerwowa ma bardzo słabe możliwości regeneracyjne. Narządami zbudowanymi

z tkanki nerwowej są: ośrodkowy układ nerwowy – mózg i rdzeń kręgowy oraz obwodowy
układ nerwowy.

W komórce nerwowej (neuronie) wyróżniamy:

−

ciało komórki (perikarion) z jądrem komórkowym i neurofibryllami,

−

liczne dendryty,

−

akson (neuryt).

Budowa i czynność układu kostno-stawowego i narządu żucia

Kości są biernymi narządami ruchu, pełniącymi funkcję krwiotwórczą i amortyzującą.

Stanowią rusztowanie podtrzymujące i osłaniające inne narządy. Wszystkie kości możemy
podzielić ze względu na ich kształt:

−

kości długie – służą głównie jako dźwignie dla mięśni; jeden wymiar przewyższa dwa
pozostałe (długość jest większa od szerokości i grubości),

−

kości płaskie – służą głównie jako osłona oraz stanowią te elementy układu kostnego,
które są odpowiedzialne za funkcje krwiotwórcze; dwa wymiary przewyższają trzeci
(długość i szerokość są większe od grubości),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

kości krótkie – wszystkie trzy wymiary są do siebie zbliżone; tworzą sprężyste trzony
i sklepienia,

−

kości różnokształtne – np.: kość podniebienna,

−

kości pneumatyczne – zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione
powietrzem.

−

Bardziej dokładny podział kości opiera się na ich rozwoju, budowie i czynności:

−

kości rurowate – zbudowane są z istoty zbitej i gąbczastej, mają kształt rur – długich lub
krótkich, wypełnione są szpikiem kostnym i pełnią funkcje podporowe, krwiotwórcze
i obronne;

−

kości gąbczaste – zbudowane z istoty gąbczastej pokrytej istotą zbitą; mogą być długie
(np. żebra) lub krótkie (np. kręgi) – pełnią funkcję krwiotwórczą oraz stanowią początek
przyczepu mięśni;

−

kości płaskie – zbudowane z istoty gąbczastej lub zbitej i pełnią funkcję osłaniającą
i krwiotwórczą.
Chemicznie kość zbudowana jest ze składników organicznych tworzących osseinę, dzięki

której kość jest sprężysta, oraz składników nieorganicznych, czyli soli wapnia i fosforu
(dwuhydroksyapatytów), dzięki którym kość jest twarda. Histologiczne kość jest narządem
złożonym z wielu różnych tkanek. Głównym składnikiem jest tkanka kostna (zespół komórek
kostnych i substancji międzykomórkowej), ale zawiera ona także tkankę tłuszczową,
krwiotwórczą, chrzęstną i inne. Każda kość pokryta jest okostną, a powierzchnie kości
przylegające do siebie w obrębie stawu pokrywa chrząstka stawowa. Część zewnętrzną kości
stanowi istota zbita, wewnętrzną zaś istota gąbczasta.

W każdej kości długiej można wyróżnić trzon oraz koniec bliższy i dalszy. Najbardziej

zewnętrzną warstwę kości długich stanowi okostna – błona utworzona z tkanki łącznej
włóknistej, bogato unaczyniona i unerwiona. Kość ma zdolność regeneracji, co pozwala na
zrastanie się odłamów przy złamaniach, daje się również przeszczepiać, co jest
wykorzystywane w chirurgii.

Układ kostny dzieli się na: kręgosłup, kości klatki piersiowej, kości kończyn górnych

i dolnych oraz kości czaszki.

Kręgosłup można sobie wyobrazić jako wieloelementową tuleję chroniącą rdzeń

kręgowy. Podstawowe elementy składające się na kręgosłup nazywamy kręgami; każdy
z nich jest osobną kością. W centrum każdego kręgu znajduje się otwór, przez który przebiega
nieprzerwany rdzeń. Liczba kręgów jest różna w zależności od przynależności systematycznej
kręgowca. Człowiek ma 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych,
5 kręgów krzyżowych (które w fazie rozwoju płodowego łączą się w jedną kość krzyżową)
i 3 do 5 kręgów ogonowych, a więc od 32 do 34 kręgów. Zadaniem kręgosłupa jest podpora
ciała, ochrona rdzenia kręgowego oraz pośrednio pełnienie funkcji przyczepów dla kończyn.
U człowieka przystosowanie kręgosłupa do utrzymywania wyprostowanej postawy ciała
i unoszenia głowy przejawia się zarówno w jego kształcie, jak i w sposobie zestawienia
trzonów kręgowych

Na kości klatki piersiowej składają się: kręgi piersiowe kręgosłupa, 12 par żeber oraz

mostek. Mostek stanowi przednie ograniczenie klatki piersiowej. Jest elastycznie połączony
z częścią żeber oraz obręczą barkową. Składa się z trzech części:

−

rękojeści,

−

trzonu mostka,

−

wyrostka mieczykowatego.
śebra stanowią część układu kostnego człowieka. Należą do kości płaskich. Jest to

dwanaście par (niewielka część populacji ma żeber więcej lub mniej) półkoliście wygiętych
kości klatki piersiowej, które z jednej strony łączą się z kręgami piersiowymi, a z drugiej
strony, w wypadku żeber I–X, z mostkiem. śebro XI i XII nie są połączone z mostkiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyróżnia się żebra prawdziwe – licząc od góry pierwsze siedem par żeber (I–VII). Połączone
są one bezpośrednio z mostkiem własną chrząstką – chrząstką żebrową, co odróżnia je od
żeber rzekomych (żeber VIII–XII) nie mających takiego połączenia. śebra XI i XII nazywa
się żebrami wolnymi z racji braku połączenia z mostkiem. Podstawową funkcją żeber jest
ochrona ważnych dla życia narządów znajdujących się w klatce piersiowej – serca i płuc.
śebra odgrywają także ważną rolę w procesie oddychania; stanowią miejsce przyczepu
mięśni oddechowych, a także dzięki występowaniu chrząstek między żebrami, a mostkiem
możliwe jest zwiększanie i zmniejszanie objętości klatki piersiowej, co tworzy zmianę ciśnień
w jej wnętrzu i umożliwia wdech i wydech.

Kości kończyny górnej dzielą się na obręcz kończyny górnej i kościec kończyny górnej

wolnej. Do kości obręczy zaliczamy obojczyk i łopatkę. Do kośćca kończyny górnej wolnej
zaliczamy: kość ramienną, kość łokciową, kość promieniową, kości nadgarstka, kości
śródręcza i kości palców ręki.

Kości kończyny dolnej dzielą się na obręcz kończyny dolnej i kościec kończyny dolnej

wolnej. Do obręczy kończyny dolnej zaliczamy kość miedniczną, która składa się z trzech
zrośniętych ze sobą kości: biodrowej, kulszowej i łonowej. Do kośćca kończyny dolnej
wolnej zaliczamy: kość udową, rzepkę, kość piszczelową, strzałkę, kości stępu, kości
śródstopia, kości palców stopy.

Kości czaszki dzielimy na kości mózgoczaszki i kości twarzoczaszki.
Kości mózgoczaszki tworzą puszkę kostną, w której znajduje się mózgowie wraz

z oponami. W skład mózgoczaszki wchodzą następujące kości: kość potyliczna, kość
klinowa, kości skroniowe, kości ciemieniowe, kość czołowa i kość sitowa.

Twarzoczaszka zawiera początkowe części układu oddechowego i pokarmowego.

W skład twarzoczaszki wchodzą: małżowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe, kości
jarzmowe, szczęka, kości podniebienne, lemiesz i żuchwa.

Połączenia kości dzielą się na:

−

ścisłe – więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty,

−

półścisłe – tzw. stawy płaskie,

−

ruchome czyli stawy.
Staw – ruchome połączenie między składnikami szkieletu (zewnętrznego lub

wewnętrznego). Stawy możemy podzielić ze względu na ilość kości wchodzących w skład
danego stawu:

−

prosty – w budowie biorą udział tylko dwie kości,

−

złożony – w budowie bierze udział więcej niż dwie kości, np.: staw łokciowy.
Podział stawów ze względu na liczbę osi:

−

jednoosiowe,

−

dwuosiowe,

−

wieloosiowe,

−

nieregularne.
Typowymi elementami stawu są:

−

powierzchnia stawowa – czyli główka (część wypukła) i panewka stawowa (część
wklęsła), bywają także powierzchnie stawowe płaskie – kość krzyżowa z miednicą,

−

torebka stawowa – otacza cały staw, ograniczając go od otoczenia; zapobiega
nadmiernym przesunięciom kości oraz stabilizuje staw,

−

jama stawowa.
Staw może również zawierać: więzadła stawowe, obrąbek stawowy, łąkotki, kaletki

maziowe, trzeszczki, kosmki maziowe, fałdy maziowe.

Poszczególne stawy różnią się zadaniami biologicznymi, a więc mają odmienną budowę

i ruchomość. Na wykonywanie ruchów we wszystkich płaszczyznach pozwalają stawy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wieloosiowe, np.: kuliście uformowane stawy barkowy oraz biodrowy. Mniejszą ruchomość
cechuje stawy dwuosiowe, np.: siodełkowo ukształtowana powierzchnia stawu nadgarstkowo-
śródręcznego kciuka pozwala na jego ruchy w dwóch płaszczyznach. Stawy jednoosiowe
umożliwiają ruch tylko w jednej płaszczyźnie. Przykładem może być zawiasowy staw
ramienno-łokciowy czy też obrotowy staw między najwyższymi kręgami kręgosłupa.

Narząd żucia, stanowiący początkowy odcinek przewodu pokarmowego, ma za zadanie

przygotować pożywienie do trawienia. Podczas żucia pokarmu, zostaje on zmiażdżony
a następnie zmieszany ze śliną, dzięki czemu staje się śliski, czyli dochodzi do formowania
kęsa pokarmowego. Już na tym etapie dochodzi do wstępnego rozkładu węglowodanów przez
enzymy znajdujące się w ślinie m.in. amylazę. Wargi, język i zęby są bardzo wrażliwymi
narządami dotyku. Język jest ponadto organem smaku. Narząd żucia bierze udział również
w artykułowaniu dźwięków mowy.

Podstawową składową narządu żucia stanowi jama ustna wraz z jej organami. Jama ustna

jest ograniczona przez wargi, policzki, podniebienie i dno jamy ustnej. Przestrzeń tę
wypełniają łuki zębowe i język. W skład narządu żucia (układu stomatognatycznego)
wchodzą również szczęki (szczęka górna i szczęka dolna, czyli żuchwa) oraz staw skroniowo-
żuchwowy. Mięśnie żucia, mimiczne oraz gruczoły ślinowe są również częścią narządu żucia.

Narząd żucia stanowi funkcjonalną jedność z całym organizmem. W układzie ruchowym

narządu żucia znajdują się 3 stawy: staw skroniowo-żuchwowy, staw zębowo-zębodołowy
(z jednej strony powierzchnia korzenia a z drugiej ściana zębodołu, pomiędzy nimi możliwe
są określone ruchy dzięki elastyczności ozębnej), staw zębowo-zębowy (międzyzębowy).
Czynność tego stawu określają wzajemne kontakty powierzchni zwarciowych zębów górnych
i dolnych (tj. zębów przeciwstawnych). Tylko staw skroniowo-żuchwowy jest stawem
z anatomicznego punktu widzenia. Pozostałe są uzasadnione z fizjologicznego punktu
widzenia (ponieważ oba te stawy powodują za pośrednictwem proprioreceptorów przyzębia
pobudzanie czynności odpowiednich mięśni).

Staw skroniowo-żuchwowy jest stawem symetrycznym. W skład stawu wchodzą: dołek

stawowy kości skroniowej, wyrostek stawowy (kłykciowy) głowy żuchwy, krążek stawowy
oraz torebka stawowa. Krążek stawowy dzieli jamę stawową na część górną i dolną. Podczas
ruchów opuszczania żuchwy krążek stawowy przesuwa się ku przodowi i ku dołowi.
Wraz z krążkiem stawowym przesuwa się wyrostek stawowy głowy żuchwy po obu stronach.
W ruchach przywodzenia żuchwy (zamykania) krążek stawowy i wyrostek kłykciowy
żuchwy wracają do pozycji wyjściowej. Stawy skroniowo-żuchwowe są jedynymi
jednoimiennymi stawami sprzężonymi ze sobą czynnościowo (jak, np.: stawy biodrowe).
Są również sprzężone anatomicznie (dzięki ich trwałemu połączeniu za pośrednictwem trzonu
i gałęzi żuchwy). Dlatego nieprawidłowe głównie asymetryczne obciążenia stawów jest jedną
z przyczyn powstawania zaburzeń czynnościowych narządu żucia.

Budowa i czynność układu pokarmowego

Układ trawienny obejmuje narządy przewodu pokarmowego służące do odżywiania

organizmu. Odżywianie polega na pobieraniu pokarmu z zewnątrz, jego trawieniu, czyli
rozkładaniu substancji pokarmowych na cząsteczki elementarne, a następnie na wchłanianiu
tych cząstek do krwi i chłonki. Odżywianie ma na celu zaopatrzenie organizmu w materiał
budulcowy potrzebny do wzrostu i odtwarzania zużytych elementów komórkowych lub
tkankowych oraz dostarczenie organizmowi materiału energetycznego, koniecznego do
różnorodnych procesów życiowych. Energia uzyskana ze spalania tego materiału jest
konieczna do podtrzymywania pracy narządów wewnętrznych i utrzymywania stałej
temperatury ciała, a przede wszystkim do wykonywania pracy fizycznej.

Przewód pokarmowy składa się z jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, jelita cienkiego

i jelita grubego. Ściana przewodu pokarmowego ma 3 warstwy (wymieniając od środka):

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

błonę śluzową z tkanką podśluzową, błonę mięśniową i błonę surowiczą. Błona surowicza
zwana otrzewną wyściela od wewnątrz ściany jamy brzusznej i miednicy małej –
tzw. otrzewna ścienna. Pozostała część otrzewnej – otrzewna trzewna – pokrywa narządy
zawarte w jamie brzusznej i miednicy małej. Błona ta oraz niewielka ilość płynu surowiczego
przez nią wyprodukowana umożliwia wzajemne przesuwanie się narządów jamy brzusznej,
np.: przy zmianie pozycji ciała, oddychaniu, a także umożliwia ruchy perystaltyczne
przewodu pokarmowego (przesuwające treść pokarmową). Jama brzuszna stanowi największą
jamę ustroju, która od góry jest ograniczona przeponą, od przodu i boków przez mięśnie
przedniej ściany jamy brzusznej, od tyłu przez kręgosłup; w dole bez wyraźnej granicy
przechodzi w jamę miednicy.

Jama ustna

Jest miejscem, w którym pokarm podlega rozdrobnieniu, nawilżeniu przez ślinę oraz

uformowaniu w kęsy. Kęsy za pośrednictwem języka przesuwane są do gardła,
a stąd wędrują do przełyku. Ściany jamy ustnej stanowią: wargi, policzki, podniebienie i dno
jamy ustnej. Do narządów jamy ustnej należy zaliczyć: zęby, język i ślinianki.

Gardło

To narząd wspólny dla układu oddechowego i pokarmowego. Rozciąga się od podstawy

czaszki do poziomu VI kręgu szyjnego. Ściana gardła, podobnie jak większość elementów
przewodu pokarmowego składa się z trzech błon: błony śluzowej, błony mięśniowej, na którą
składają się mięśnie poprzecznie prążkowane (dźwigacze i zwieracze) oraz błony zewnętrznej.

Przełyk

Stanowi narząd pośredniczący w przekazywaniu kęsa pokarmowego z gardła do żołądka.

Długość przełyku u dorosłego człowieka wynosi średnio 23–29 cm – rozpoczyna się na
poziomie VI kręgu szyjnego, a kończy na poziomie XI kręgu piersiowego. Jest elastycznym
przewodem o gładkich ścianach, zbudowanych z mięśni i wyścielonych od wnętrza błoną
śluzową. Znajduje się on na tylnej ścianie klatki piersiowej i po przejściu przez przeponę
przechodzi w żołądek. Kęs pokarmowy po połknięciu jest przesuwany do żołądka dzięki
synchronicznym ruchom mięśniówki przełyku zwanym falą perystaltyczną. Możemy
wyróżnić w nim 3 części: szyjną, piersiową i brzuszną. Nie zachodzą w nim procesy trawienia
i wchłaniania.

śołądek

Stanowi najszerszą część przewodu pokarmowego o workowatym kształcie. Łączy

przełyk z jelitem cienkim. Składa się z części wpustowej (wpustu), dna, trzonu i części
odźwiernikowej. Powierzchnia (ściana) przednia i tylna żołądka jest oddzielona krzywizną
mniejszą i większą. Najniżej położny punkt krzywizny mniejszej – dzielący trzon żołądka od
części odźwiernikowej nazywa się wcięciem żołądkowym. Dalej ku dołowi, trzon żołądka
zagina się w prawą stronę i ku górze przechodzi w część przedodźwiernikową. Miejsce
zagięcia tworzy kąt żołądka. Otworem końcowym żołądka jest odźwiernik (ujście
odźwiernikowe) łączący żołądek z początkiem dwunastnicy. śołądek leży w lewej okolicy
podżebrowej i lewej okolicy nadbrzusznej. Tylko cześć odźwiernikowa przekracza linię
pośrodkową ciała i znajduje się w prawym nadbrzuszu. Mięśniówka żołądka powoduje ruchy
jego ścian – w ten sposób treść pokarmowa miesza się z sokiem żołądkowym. Gruczoły
żołądka wydzielają śluz i sok żołądkowy zawierający enzymy: pepsynę, katepsynę,
podpuszczkę i kwas solny. Przy udziale enzymów odbywa się w żołądku trawienie białek.
Kontynuowane jest także trawienie cukrów rozpoczęte w jamie ustnej przez enzym – ptialinę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Komórki okładzinowe żołądka wydzielają oprócz kwasu solnego tzw. czynnik wewnętrzny
Castle'a, który wiąże się z witaminą B

i umożliwia jej wchłanianie w jelicie krętym.

Kolejnym elementem przewodu pokarmowego jest jelito cienkie, w skład którego

wchodzą: dwunastnica, jelito czcze i jelito kręte.

Dwunastnica

Jest początkowym odcinkiem jelita cienkiego o długości 25–30 cm. Cześć górna

dwunastnicy, zwana opuszką, jest pozbawiona okrężnych fałdów charakterystycznych dla jelita
cienkiego. Występują one w dalszym odcinku (części zstępującej, części dolnej i części
wstępującej dwunastnicy). W części zstępującej dwunastnicy znajduje się brodawka większa
dwunastnicy, na której znajduje się ujście dróg trzustkowych i żółciowych. Często 2–3 cm
powyżej tej brodawki znajduje się także brodawka mniejsza dwunastnicy z uchodzącym na niej
dodatkowym przewodem trzustkowym. Wypełniający światło dwunastnicy sok dwunastniczy
o odczynie słabo zasadowym zawiera enzymy trawiące węglowodany, białka i tłuszcze.
Enzymy te wydzielane są głównie przez trzustkę (sok trzustkowy jest wydzielany w ilości 1 l na
dobę). Do dwunastnicy przez drogi żółciowe wątroba wydziela około 1,5 l żółci na dobę.
Emulguje tłuszcze i uczynnia enzym trawienny (lipazę trzustkową) oraz wzmaga czynność
perystaltyczną jelit (czynność ruchowa jelit przesuwająca treść pokarmową).

Jelito czcze i jelito kręte

Mają wiele cech wspólnych i nie są od siebie wyraźnie odgraniczone. Jelito czcze

rozpoczyna się zgięciem dwunastniczo-czczym a kończy zastawką krętniczo-kątniczą.
Przeciętna długość całego jelita cienkiego wynosi ok. 5 m. W jelicie odbywa się dalszy proces
trawienia węglowodanów, tłuszczów i białka. Powierzchnię chłonną w jelicie zwiększają
fałdy okrężne (brak ich w jelicie krętym i opuszce dwunastnicy) oraz kosmki jelitowe. Tych
ostatnich jest około 10–40 na mm

powierzchni. Wchłanianie ułatwia skomplikowana

czynność ruchowa jelita (perystaltyka).

Jelito grube

Rozciąga się na długości około 1,5 m od ujścia jelita cienkiego do odbytu. Dzieli się na

jelito ślepe (wraz z wyrostkiem robaczkowym), okrężnicę i odbytnicę. Jelito ślepe zwane
kątnicą jest „ślepym” uwypukleniem jelita. Położone jest poniżej ujścia jelita cienkiego. Jego
długość i średnica wynoszą 7–8 cm. Wyrostek robaczkowy jest zwężoną częścią jelita ślepego
o długości 8–9 cm i grubości około 0,5 cm, z dużą ilością tkanki limfatycznej biorącej udział
w procesach odpornościowych i powstawania niektórych ciałek krwi. Okrężnica składa się
z części wstępującej, przechodzącej zagięciem wątrobowym w poprzecznicę. Końcowy
odcinek poprzecznicy przechodzi zagięciem śledzionowym w część zstępującą. Zstępująca
część okrężnicy przechodzi w okrężnicę esowatą, położoną na lewym talerzu kości biodrowej.
Ta część okrężnicy nazwę zawdzięcza swojemu ułożeniu w jamie brzusznej. Esica na
poziomie II i III kręgu krzyżowego łączy się z odbytnicą. Odbytnica ma długość 12–15 cm.
Część górna odbytnicy z powodu swojej budowy nazywa się bańką odbytnicy. W dole
przechodzi w kanał odbytu długości około 4 cm, otoczony zespołem mięśni zwieraczy. Błona
śluzowa jelita grubego układa się w warstwy okrężne, a jedynie w odbytnicy w warstwy
podłużne. Komórki gruczołowe wytwarzają duże ilości śluzu. W jelicie grubym nie zachodzi
wchłanianie składników odżywczych ani wydzielanie enzymów trawiennych. Ma tutaj
miejsce wchłanianie wody, dzięki czemu treść jelitowa jest zagęszczona w kał. Nie
wchłonięte resztki pokarmowe ulegają fermentacji i gniciu.

Do światła przewodu pokarmowego uchodzi wydzielina dwóch gruczołów biorących

udział w procesie trawienia pokarmów: wątroba i trzustka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wątroba

Jest największym gruczołem ciała ludzkiego, który leży tuż pod przeponą (mięśniem

oddzielającym klatkę piersiową od jamy brzusznej), po prawej stronie jamy brzusznej.
U dorosłego człowieka waga tego gruczołu dochodzi do 1500 g. Jest ona zbudowana prawie
wyłącznie z komórek wątrobowych, czyli hepatocytów. Jest to narząd miękki, a jednocześnie
kruchy i łatwo pękający przy silnym urazie.

Trzustka

Jest narządem gruczołowatym o zrazikowatej budowie, leży na tylnej ścianie jamy

brzusznej na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego. Jej długość wynosi 12–20 cm,
średnia wysokość 4–5 cm, grubość 2–3 cm, a waga ok. 90 g. Wyróżnia się następujące części
trzustki: głowę, trzon i ogon. Ma ona kształt ryby, której głowę otacza dwunastnica, a ogon
sięga w okolicę lewego podżebrza.

Budowa górnych i dolnych dróg oddechowych

W obrębie układu oddechowego możemy wyróżnić górne i dolne drogi oddechowe.

Górne drogi oddechowe tworzą: nos zewnętrzny, jama nosowa wraz z zatokami
przynosowymi, jama ustna, gardło oraz część krtani (przedsionek i kieszonki krtaniowe). Rolą
górnych dróg oddechowych jest ogrzanie, nawilżenie i oczyszczenie powietrza dostającego
się do organizmu. Od poziomu fałdów głosowych rozpoczynają się dolne drogi oddechowe.
Zaliczamy do nich: jamę podgłośniową krtani, tchawicę i oskrzela. Właściwym narządem
oddechowym są płuca. Narządami pomocniczymi biorącymi udział w ruchach oddechowych
są mięśnie: głównie przepona oraz mięśnie międzyżebrowe.

Pierwszy odcinek dróg oddechowych stanowi nos i jama nosowa

W nosie zewnętrznym wyróżnia się nasadę nosa, grzbiet, koniec i skrzydła nosa. Ściany

nosa zewnętrznego są utworzone przez kości nosowe, wyrostki czołowe szczęk, chrząstkę
boczną nosa oraz chrząstki skrzydłowe mniejsze i większe. Wejście do jamy nosowej
stanowią nozdrza przednie, które prowadzą do przedsionka nosa, a następnie do jamy
nosowej. Jama nosowa to przestrzeń ograniczona powierzchnią wewnętrzną nosa
zewnętrznego oraz kośćmi twarzoczaszki. Wyścielona jest unaczynioną błoną śluzową
z nabłonkiem wielowarstwowym migawkowym, zawierającym liczne komórki śluzowe.
Wyróżniamy jamę nosową właściwą ograniczoną od przodu nozdrzami przednimi, od tyłu
łączącą się z częścią nosową gardła przez nozdrza tylne. Każda z obu jam nosowych ma
cztery ściany: górną, dolną, przyśrodkową i boczną. Ze ściany bocznej do światła jamy
nosowej wystają trzy lub cztery małżowiny nosowe: górna, środkowa i dolna oraz
ewentualnie najwyższa. Pod nimi znajdują się przewody (przewód nosowy górny, środkowy
i dolny), które łączą się w jeden przewód nosowo-gardłowy, który z kolei łączy się z częścią
nosową gardła. Do przewodów mają ujście zatoki przynosowe znajdujące się w trzonach
kości czaszki. Jamę dzieli na dwie części przebiegająca strzałkowo przegroda nosowa
składająca się z części kostnej i chrzęstnej. W oddychaniu jama nosowa pełni rolę filtra.
Powietrze dostające się do niej jest ogrzewane, nawilżane oraz filtrowane z drobnoustrojów
oraz kurzu.

Gardło

Jest cewą włóknisto-mięśniową, maczugowatego kształtu rozciągającą się od podstawy

czaszki do VI kręgu szyjnego. Długość gardła u dorosłego człowieka wynosi średnio
12–13 cm. Krzyżuje się tam droga pokarmowa z oddechową. Jego najszersza część znajduje
się na wysokości kości gnykowej i wynosi 5 cm. W obrębie gardła możemy wyróżnić trzy
części:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

nosową,

−

ustną,

−

krtaniową.

Krtań

To część układu oddechowego umieszczona między IV a VII kręgiem szyjnym.

Rozpoczyna się wejściem do krtani. Krtań łączy gardło z tchawicą, jest także narządem
służącym do wydawania dźwięków. Szkielet krtani składa się z chrząstek połączonych ze sobą
stawami, mięśniami i więzadłami. Wśród chrząstek wyróżnia się chrząstki nieparzyste
(pierścieniowata, tarczowata, nagłośniowa) oraz parzyste (nalewkowate, różowate, klinowate).
Jama krtani wyścielona jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem wielowarstwowym płaskim
i wielorzędowym migawkowym. Błona śluzowa wytwarza szereg fałdów m.in. nagłośnię, fałd
przedsionkowy, fałd głosowy. Fałdy błony śluzowej dzielą jamę krtani na trzy części:

−

przedsionek krtani – przestrzeń od wejścia do krtani do poziomu fałdów przedsionkowych,

−

kieszonki krtaniowe – przestrzenie pomiędzy fałdami przedsionkowymi a fałdami
głosowymi,

−

jamę podgłośniową – przestrzeń pomiędzy fałdami głosowymi a miejscem przejścia krtani
w tchawicę.

Tchawica

Narząd układu oddechowego, stanowiący przedłużenie krtani. Rozpoczyna się na

wysokości kręgu szyjnego C7, a kończy na wysokości kręgu piersiowego Th5. Na tej
wysokości dzieli się pod kątem 55–65° (u dzieci 70–80°) na oskrzela główne prawe i lewe,
tworząc rozdwojenie tchawicy. W miejscu podziału znajduje się ostroga tchawicy
rozdzielająca powietrze do płuc.

Tchawica dzieli się na:

−

część szyjną,

−

część piersiową .
Długość tchawicy wynosi 10–12 cm. Tchawica zbudowana jest z 16–20 szklistych

chrząstek tchawiczych o podkowiastym kształcie połączonych więzadłami pierścieniowatymi
lub tchawicznymi. Jej tylna ściana – ściana błoniasta – zawiera głównie mięśnie gładkie.
W klatce piersiowej, tchawica rozgałęzia się na 2 oskrzela główne.

Przy skurczu światło tchawicy może się skracać o

swojego wymiaru. Przy wdechu

wydłuża się o około 1,6 cm, a rozdwojenie tchawicy obniża się o jeden krąg. Od wewnątrz
tchawica wyścielona jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem wielorzędowym migawkowym,
zawiera też gruczoły surowicze.

Drzewo oskrzelowe

To część układu oddechowego, położona pomiędzy tchawicą a oskrzelikami. Jest to

zespół rozgałęziających się rurek o szerokości powyżej 1 mm doprowadzających
i odprowadzających powietrze do/z płuc. Ściana oskrzeli wysłana jest błoną śluzową
z nabłonkiem wielorzędowym migawkowym (umożliwiającym czynne przemieszczanie się
śluzu do oskrzeli o większej średnicy. Umięśnienie składa się z mięśni gładkich, których
skurcz jest jednym z mechanizmów prowadzących do ataku astmy oskrzelowej. W zależności
od wielkości oskrzela, chrząstki pomagające w utrzymaniu kształtu oskrzela występują jako
pierścienie, małe płytki bądź wysepki. U człowieka na wysokości IV krążka
międzykręgowego tchawica dzieli się na 2 oskrzela główne:

−

oskrzele główne prawe (grubsze i krótsze 2,5 cm i przebiega bardziej pionowo –> zwykle
do niego wpada ciało obce),

−

oskrzele główne lewe (cieńsze, dłuższe, 5 cm, biegnące bardziej poziomo).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe (na trzy w płucu prawym i dwa w płucu

lewym), te z kolei na oskrzela segmentowe. Oskrzela segmentowe dzielą się monopodialnie
(tzn. na rozgałęzienia o coraz to mniejszej średnicy) oraz dychotomicznie (tzn. na dwa
rozgałęzienia boczne bez pnia głównego). Najdrobniejsze oskrzela przechodzą w oskrzeliki.
Sieć oskrzeli tworzy rozbudowany system – „drzewo oskrzelowe”. Od oskrzelików
oddechowych

odchodzą

przewodziki

pęcherzykowe,

łączące

się

woreczkami

pęcherzykowymi, od których odchodzą pęcherzyki płucne. Liczba pęcherzyków płucnych
w obu płucach jest oceniana na 300 do 500 milionów, a ich powierzchnia oddechowa na 70 do
120 m

U zdrowego człowieka występują 2 płuca – prawe i lewe. Oba położone są w klatce

piersiowej (thorax) i mają kształt stożka z podstawą na przeponie. Są pęcherzykowatymi
narządami o płatowatej budowie (lewe ma 2 płaty- ze względu na umiejscowienie serca,
prawe 3). Otaczają je dwie warstwy z tkanki łącznej – opłucna ścienna i opłucna płucna.
Pomiędzy obiema blaszkami opłucnej występuje jama opłucnej, w której jest płyn
zmniejszający tarcie między warstwami opłucnej podczas wykonywania ruchów
oddechowych. Umożliwia to przyleganie płuca pokrytego opłucną płucną do opłucnej
ściennej (która jest zrośnięta z wewnętrzną ścianą klatki piersiowej). W jamie opłucnej panuje
ujemne ciśnienie. Do każdego z płuc dochodzi odpowiednie rozgałęzienie oskrzeli głównych.
Oskrzela główne wchodzą do płuca wraz tętnicą płucną i żyłą płucną w miejscu, które nosi
nazwę wnęka płuca. Prawidłowa mechanika pracy płuc polega na naprzemiennym
rozprężaniu i zapadaniu się. Zależy w znacznym stopniu od prawidłowego funkcjonowania
jam opłucnych.

Funkcje przepony
Przepona

Główny mięsień oddechowy, należy do mięśni poprzecznie prążkowanych płaskich.

Oddziela jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej, której stanowi dolne ograniczenie.
Przepona jest uwypuklona w stronę klatki piersiowej w formie dwóch kopuł – prawej i lewej,
przy czym prawa jest ustawiona o jedno międzyżebrze wyżej. W przeponie wyróżnia się
część mięśniową położoną na obwodzie i część ścięgnistą, tworzącą środek ścięgnisty
przepony. Część mięśniową, w zależności od miejsca przyczepu, dzieli się na część:

−

żebrową – największą, która jest przymocowana do żeber (od siódmego do dwunastego),

−

lędźwiową (pod kręgową) – najmocniejszą – tworzy ona dwie odnogi oraz parzyste
więzadła łukowate boczne i przyśrodkowe, przyczepiające się do kręgów lędźwiowych
i dwóch ostatnich żeber,

−

mostkową – najmniejszą, która rozpoczyna się na nasadzie wyrostka mieczykowatego
mostka.
Wszystkie części przepony kierują swe włókna do środka, gdzie tworzą środek

ścięgnisty. Na pograniczu poszczególnych części powstają szczeliny, które czasem mogą stać
się miejscem powstawania przepuklin, przez które trzewia jamy brzusznej dostają się do
klatki piersiowej. W przeponie znajdują się trzy otwory: rozwór aorty, rozwór przełyku,
otwór żyły głównej dolnej.

Przepona oddziela jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Praca przepony powoduje

zmianę kształtu oraz objętości klatki piersiowej, co umożliwia wdychanie i wydychanie
powietrza. Skurcz włókien mięśniowych powoduje obniżenie przepony i zmniejszenia
ciśnienia w jamie klatki piersiowej, co umożliwia wdech. Ponadto, skurcz przepony zwiększa
ciśnienie w jamie brzusznej, co jest wykorzystywane podczas aktu defekacji.

W czasie

skurczu przepony ciśnienie w jamie klatki piersiowej obniża się, a w jamie brzusznej wzrasta.
Różnica ciśnień umożliwia oddychanie i przyczynia się do wypierania krwi żylnej z jamy
brzusznej do jamy klatki piersiowej. Z przeponą, jako podstawowym mięśniem wdechowym,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

współpracują mięśnie miedzyżebrowe zewnętrzne, mięśnie piersiowe większe i mniejsze oraz
mięsień zębaty przedni. Przepona unerwiona jest przez gałązki nerwu przeponowego.

Znaczenie narządów krwiotwórczych

U dorosłego człowieka głównym narządem krwiotwórczym jest szpik. Stanowi on

miękką, silnie ukrwioną, mającą gąbczastą konsystencję tkankę, która znajduje się wewnątrz
jam szpikowych kości długich oraz w małych jamkach w obrębie istoty gąbczastej kości.
Masa całego szpiku u osoby dorosłej wynosi około 2,5 kg. W kościach dorosłego człowieka
jest nadmiar miejsca dla szpiku krwiotwórczego, zwanego czerwonym, dlatego też większą
część jamy szpikowej wypełnia tkanka tłuszczowa, która określana jest jako szpik żółty.
W okresie życia płodowego czynności krwiotwórcze podejmuje wątroba, a pod koniec tego
okresu – szpik kostny. Szpik czerwony w rozwoju płodowym i w okresie dorastania znajduje
się we wszystkich kościach, a u człowieka dorosłego pozostaje głównie w kościach:

−

biodrowych,

−

kręgach,

−

żebrach,

−

mostku,

−

kościach czaszki, miednicy, łopatki.
W sytuacjach przedłużającego się zapotrzebowania na nowe krwinki szpik żółty może ulec

przemianie w szpik czerwony. Śledziona i wątroba mogą częściowo przejąć funkcje
krwiotwórcze jedynie w czasie choroby. Podstawową jednostką budulcową szpiku kostnego jest
tkanka siateczkowata pochodzenia mezenchymalnego (rodzaj tkanki łącznej) oraz naczynia
włosowate o specjalnej budowie – o cienkich ściankach i zatokowych poszerzeniach. Elementy
siateczki, tworzą na kształt sieci, w której oczkach są zawieszone komórki występujące w szpiku:
osteoblasty, osteoklasty, erytroblasty, mielocyty, megakariocyty, komórki tłuszczowe.

W szpiku kostnym czerwonym tworzą się elementy morfotyczne krwi, a więc krwinki

czerwone, krwinki białe i płytki krwi. Limfocyty należące do krwinek białych powstają
również w grasicy, węzłach chłonnych, grudkach chłonnych i w śledzionie.

Grasica

To gruczoł znajdujący się w śródpiersiu przednim, tuż za mostkiem, zbudowany z dwóch

płatów składających się ze zrazików oddzielonych przegrodami łącznotkankowymi. Jednym
z jej hormonów jest tymozyna. Głównymi komórkami grasicy są limfocyty (tymocyty)
i komórki nabłonkowe. Grasica powiększa się do 2 roku życia. Pozostaje duża do okresu
dojrzewania, po czym zmniejsza się. Jest centralnym (pierwotnym) narządem limfatycznym,
kontrolującym rozwój obwodowych (wtórnych) tkanek limfatycznych (węzły chłonne,
śledziona) w życiu zarodkowym i w okresie dojrzewania. Komórki grasicy wędrują do
obwodowych tkanek limfatycznych i zasiedlają je. Po tym procesie układ chłonny może
funkcjonować nawet po usunięciu grasicy. Niezbędna jest dla rozwoju odporności organizmu.
We wrodzonym braku tego narządu układ chłonny jest niewykształcony i istnieje
upośledzona immunologiczna odporność komórkowa wraz z całkowitym brakiem gamma-
globulin lub zbyt małą ich ilością.

Węzły chłonne (limfatyczne)

Leżą na przebiegu naczyń limfatycznych. Największe z nich to: węzły podżuchwowe,

przyuszne, pachowe, pachwinowe. Mogą ulegać grupowaniu w większe skupienia, gdy
dochodzi do rozwoju stanu zapalnego. Budową przypominają gęstą siatkę. Dzięki tej
właściwości oraz zdolności żernej (fagocytozie) znajdujących się w węzłach monocytów,
oczyszczają limfę z drobnoustrojów i ich toksyn. Zaś dzięki limfocytom namnażającym się
w nich, uczestniczą w mechanizmach odpornościowych organizmu. Koncentrują się przy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dużych narządach (pod pachami, w pachwinach). Często powiększają się przy śwince,
różyczce i innych chorobach. Wielkość węzłów chłonnych waha się od 2–4 do 30 mm
(w stanach zapalnych i chorobach). W węzłach dojrzewają białe ciałka krwi, które produkują
przeciwciała, a także usuwają szkodliwe dla organizmu ciała obce.

Śledziona

Jest największym narządem limfatycznym. Głównym zadaniem śledziony jest

wytwarzanie immunoglobulin. Śledziona jest miejscem usuwania defektywnych lub „starych”
erytrocytów, krwinek białych oraz trombocytów. W życiu płodowym jest miejscem
namnażania erytrocytów. Może magazynować pewną pulę krwi. Śledziona nie jest narządem
niezbędnym do życia – w przypadku usunięcia śledziony czynność jej jest przejmowana przez
inne narządy (głównie przez wątrobę). Ludzie pozbawieni śledziony wykazują nieco niższą
odporność (dotyczy zwłaszcza dzieci). Niski wpływ usunięcia śledziony na odpowiedź
immunologiczną jest spowodowany głównie tym, że większość antygenów jest filtrowana
w naczyniach limfatycznych.

Budowa anatomiczna serca i układu naczyniowego

Układ krążenia krwi składa się z naczyń krwionośnych (tętnic, żył, naczyń włosowatych)

i serca. Tętnice są naczyniami, którymi płynie krew z serca na obwód, do wszystkich części
ciała, natomiast żyłami krew powraca z obwodu ponownie do serca. Wyróżnia się dwa układy
(krążenia) przepływu krwi w organizmie: duży i mały (płucny). W dużym układzie krążenia
krew utlenowana wypływa z lewej komory serca do tętnic, a następnie przechodząc przez sieć
naczyń włosowatych we wszystkich narządach ciała, powraca jako krew nieutlenowana do
prawego przedsionka serca. W małym układzie krążenia krew nieutlenowana wypompowywana
jest z prawej komory do tętnic płucnych, rozgałęzia się w sieć naczyń włosowatych w płucach
i powraca żyłami płucnymi, jako krew utlenowana, do lewego przedsionka serca.

Serce

Centralny narząd układu krwionośnego położony w klatce piersiowej, w śródpiersiu

środkowym, wewnątrz worka osierdziowego. Jest narządem mięśniowym o działaniu pompy
ssąco-tłoczącej. Wielkość serca jest porównywalna do wielkości prawej pięści, a jego masa
waha się w granicach: u mężczyzn – 280–340 g, u kobiet – 230–280 g. Serce człowieka jest
narządem czterojamowym, składa się z 2 przedsionków i 2 komór.

serca leży na lewo od

płaszczyzny pośrodkowej ciała, a tylko

na prawo od tej płaszczyzny. Oś serca (linia

łącząca środek podstawy serca ze środkiem jego koniuszka) tworzy z osią podłużną kąt 45°.
W stosunku do kręgosłupa leży na wysokości Th4 – Th8.

Przedsionek prawy – zbiera krew z całego organizmu oprócz płuc. Uchodzą do niego:

−

żyła główna górna – zasadniczo zbiera krew z nadprzeponowej części ciała,

−

żyła główna dolna – zbiera krew z podprzeponowej części ciała,

−

zatoka wieńcowa – uchodzą do niej żyły duże i średnie serca.
Komora prawa – z przedsionka prawego przez zastawkę trójdzielną krew przepływa do

komory prawej, a stąd przez pień płucny do obu płuc tworząc krążenie czynnościowe płuc.

W położeniu opisowym komora prawa ma kształt trójściennego ostrosłupa skierowanego

podstawą ku górze. Komora ta pompuje krew pod znacznie niższym ciśnieniem niż komora
lewa. Z tego powodu ściana komory prawej jest znacznie cieńsza (ok. 5 mm), co wywołuje
sierpowaty kształt komory na przekroju poprzecznym. Wierzchołek komory leży ok. 10 mm
od wierzchołka serca. Odpowiada to najniższym odcinkom bruzd międzykomorowych
przedniej i tylnej. W położeniu prawidłowym podstawa komory skierowana jest ku górze,
tyłowi i w prawo. Znajdują się w niej dwa otwory zamknięte zastawkami: ujście
przedsionkowo-komorowe prawe i ujście pnia płucnego. Oddziela je mięśniowy wał –

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

grzebień nadkomorowy. Oddziela on drogę dopływną od odpływnej (stożek tętniczy prawy).
Powierzchnia stożka tętniczego jest gładka, zaś właściwa komora wysłana jest licznymi
beleczkami mięśniowymi. Ujście przedsionkowo-komorowe prawe zamyka zastawka
trójdzielna. Tworzą ją trzy płatki: przedni, tylny i przyśrodkowy. Przyczep wszystkich
płatków znajduje się w pierścieniu włóknistym. Pomiędzy płatkami głównymi często znajdują
się dodatkowe płatki pośrednie. Do płatków zastawki przyczepiają się struny ścięgniste
biegnące od mięśni brodawkowatych. Ujście pnia płucnego zamyka zastawka złożona
z trzech płatków półksiężycowatych przedniego, prawego i lewego.

Przedsionek lewy – z płuc krew zbierają cztery żyły uchodzące do przedsionka lewego:

−

żyła płucna górna lewa i prawa,

−

żyła płucna dolna lewa i prawa.
Komora lewa – z przedsionka lewego przez zastawkę dwudzielną (mitralną) krew

przepływa do komory lewej, a stąd do tętnicy głównej. Krew z aorty zaopatruje odżywczo
cały organizm człowieka. Grubość ściany wynosi średnio 15 mm. Ma kształt stożka i jest
bardziej wysmukła i dłuższa niż prawa. Jej wierzchołek jest tożsamy z koniuszkiem serca.
Ujście przedsionkowo-komorowe lewe zamyka zastawka dwudzielna (mitralna) utworzona
przez płatki przedni i tylny, które za pomocą strun ścięgnistych łączą się z mięśniami
brodawkowatymi przednim i tylnym. Między głównymi płatkami zastawki często występują
drobne płatki pośrednie. Płatki przyczepiają się do obwodu pierścienia ścięgnistego. Ujście
aorty zamykają podobnie jak ujście pnia płucnego trzy płatki półksiężycowate: prawy, tylny
i lewy.

Na przekroju ściany serca możemy wyróżnić trzy warstwy: wsierdzie, mięsień sercowy

i osierdzie.

Wsierdzie

Jest to jednowarstwowy nabłonek płaski spoczywający na łącznotkankowej blaszce

właściwej wsierdzia. Pod nią znajduje się zawierająca naczynia i nerwy (których brak
w blaszce właściwej) tkanka podwsierdziowa. Nabłonek wyściełający wszystkie struktury
wewnątrz serca, przechodzi bez wyraźnej granicy w śródbłonek naczyń.

Mięsień sercowy (myocardium)

W jego obrębie możemy wyróżnić: szkielet serca, układ przewodzący serca i właściwy

mięsień sercowy. Szkielet serca – znajduje się w podstawie serca na granicy między
przedsionkami i komorami. Zbudowany jest z tkanki włóknistej zbitej i składa się z: czterech
pierścieni włóknistych otaczających ujścia żylne i tętnicze serca, dwóch trójkątów
włóknistych – prawy i lewy, leżą pomiędzy pierścieniami włóknistymi otaczającymi ujścia
przedsionkowo-komorowe a pierścieniem ujścia aorty, części błoniastej przegrody
międzykomorowej.

Układ przewodzący serca reguluje rytmikę pracy serca oraz prawidłową kolejność

skurczów poszczególnych części serca. Jest on zbudowany ze zmodyfikowanych miocytów.
Składają się na niego: węzeł zatokowo-przedsionkowy, który generuje wskutek powolnej
samoistnej depolaryzacji prawidłowy rytm zatokowy skurczów serca; węzeł przedsionkowo-
komorowy; pęczek przedsionkowo-komorowy, na który składa się pień, jedyne połączenie
między mięśniówką przedsionków i komór) oraz odnogi prawa i lewa. Wszystkie odnogi
biegną w przegrodzie międzykomorowej; rozgałęzienia końcowe (włókna Purkiniego)
wstępują ku górze w mięśniówce właściwej podstawy serca (zarówno komory prawej jak
i lewej).

Na mięsień sercowy, czyli właściwe myocardium składa się mięśniówka przedsionków

i komór. W przedsionkach nie rozróżniamy ściśle oddzielnych warstw, a jedynie pasma

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mięśniowe głębokie – krótsze, biegnące w obrębie jednego przedsionka, i długie, leżące
bardziej powierzchowne, łączące oba przedsionki. W komorach zazwyczaj wyróżnia się:

−

zewnętrzną warstwę skośną – wspólną dla obu komór, na wierzchołku serca tworzącą wir
serca,

−

środkową warstwę okrężną – jej powierzchowna część jest wspólna, a głębsza osobna dla
komór. To ona wytwarza główną siłę skurczu serca,

−

wewnętrzną warstwę podłużną – osobna dla każdej komory.

Osierdzie

Zbudowane jest z jednowarstwowego nabłonka płaskiego spoczywającego na blaszce

właściwej nasierdzia i leżącej pod nią tkance podnasierdziowej, zawierającej liczne adipocyty
(naczynia i nerwy biegną analogicznie do wsierdzia).

Ściany tętnic i żył są zbudowane z takich samych warstw (tkanka łączna, mięśnie gładkie,

śródbłonek). Ściany żył są cienkie i wiotkie gdyż posiadają mało włókien mięśniowych
i sprężystych. Zawierają natomiast zastawki, które zapobiegają cofaniu się krwi. W żyłach
krew płynie do serca. Tętnice posiadają grube ściany, elastyczne. Płynie w nich krew pod
dużym ciśnieniem. Tętnice wyprowadzają krew z serca na obieg duży i mały. Typowym
ukrwieniem dla narządów jest sieć naczyń włosowatych, które oplatają narząd, przechodzą
w naczynia żylna włosowate, a te z kolei łączą się w żyły.

Wpływ hormonów na organizm

Hormon to związek chemiczny, który jest wydzielany przez gruczoły lub tkanki układu

hormonalnego. Funkcją hormonu jest regulacja czynności i modyfikacja cech strukturalnych
tkanek leżących w pobliżu miejsca jego wydzielania lub oddalonych, do których dociera
poprzez krew. Istnieją także takie hormony, które wywierają wpływ na funkcjonowanie
wszystkich tkanek organizmu. Działanie hormonów polega na aktywacji lub dezaktywacji
pewnych mechanizmów komórkowych w tkankach docelowych. Aktywacja lub dezaktywacja
odbywa się przez łączenie ze specyficznymi błonowymi lub wewnątrzkomórkowymi
receptorami. Wiele hormonów ma działanie wzajemnie antagonistyczne – np.: insulina
i glukagon. Insulina powoduje spadek stężenia glukozy we krwi, a glukagon wzrost jej
stężenia.

Wśród hormonów można wyróżnić grupę, której zadaniem jest regulacja czynności

innych hormonów. Na przykład hormon tyreotropowy (TSH) wydzielany przez przedni płat
przysadki mózgowej wpływa na zwiększenie wydzielania hormonów tarczycowych –
tyroksyny, a także trójjodotyroniny. Poza tym TSH wpływa na zwiększenie ukrwienia
gruczołu tarczowego, a także taką przebudowę strukturalną pęcherzyków tarczycowych, która
pozwala sprostać wymogom zwiększonej czynności hormonalnej. Grupę nadrzędnych
hormonów kontrolująych wydzielanie innych hormonów nazywamy hormonami tropowymi.
Nad hormonami tropowymi kontrolę sprawuje wyższe piętro nadzoru. Znajduje się ono
w podwzgórzu. Podwzgórze produkuje hormony uwalniające i hamujące, które wpływają na
wzrost lub spadek wydzielania hormonów tropowych produkowanych przez przysadkę –
tyreoliberyna powodująca uwalnianie (zwiększenie wydzielania) hormonu tropowego-TSH
(hormon tyreotropowy) oraz somatostatyna, która zmniejsza wydzielanie hormonu wzrostu
przez komórki przysadki mózgowej.

Ogólnym mechanizmem działającym w obrębie układu hormonalnego jest ujemne

sprzężenie zwrotne. Produkt wydzielany przez dany gruczoł dokrewny, np.: tarczycę – czyli
tyroksyna (T

) (a także bezpośrednio trójjodotyronina), wpływa hamująco na gruczoł

dokrewny nadzorczy czyli przysadkę mózgową. Powoduje to spadek wydzielania TSH przez
przysadkę a to z kolei spadek wydzielania hormonów tarczycy. Spadek nie może przekroczyć
pewnej określonej granicy, gdyż wówczas ujemny wpływ maleje, co pozwala na ponowne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

produkowanie większych ilości TSH. Jest to element homeostazy i system ten działając we
wzajemnym sprzężeniu, utrzymuje równowagę hormonalną organizmu.

Tyreoliberyna – TRH – hormon peptydowy pobudzający przysadkę mózgową do

wydzielania hormonu tyreotropowego. Jest wytwarzany i uwalniany przez podwzgórze
i działa na przedni płat przysadki mózgowej.

Gonadoliberyna – hormon peptydowy wydzielany przez podwzgórze, stymulujący

wydzielanie gonadotropin.

Somatoliberyna – jeden z hormonów wydzielanych przez podwzgórze. Pobudza

przysadkę mózgową do wydzielania hormonu wzrostu.

Kortykoliberyna – hormon uwalniający kortykotropinę, CRH – hormon związany

z odpowiedzią organizmu na stres, który pobudza przysadkę do wydzielania hormonu
adrenokortykotropowego. Syntetyzowany jest w podwzgórzu.

Somatostatyna – hormon będący antagonistą hormonu wzrostu. Somatostatyna blokuje

wydzielanie hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową oraz hamuje wydzielanie insuliny.

Dopamina – katecholaminowy neuroprzekaźnik syntezowany i uwalniany przez

dopaminergiczne neurony ośrodkowego układu nerwowego.Działa przez swoiste receptory
zlokalizowane w błonie pre- jak i postsynaptycznej. Odgrywa odmienną rolę w zależności od
miejsca swego działania:

−

w układzie pozapiramidowym jest odpowiedzialna za napęd ruchowy, koordynację oraz
napięcie mięśni; w chorobie Parkinsona występuje niedobór dopaminy,

−

w układzie limbicznym jest odpowiedzialna za procesy emocjonalne, wyższe czynności
psychiczne oraz w znacznie mniejszym stopniu procesy ruchowe,

−

w podwzgórzu jest związana głównie z regulacją wydzielania hormonów, a szczególnie
prolaktyny i gonadotropin.

Hormon wzrostu – GH

Polipeptydowy hormon produkowany przez komórki kwasochłonne przedniego płata

przysadki mózgowej. W ciągu doby wydzielane jest do krwioobiegu około 0,5 mg tego
hormonu. Wydzielanie hormonu wzrostu odbywa się pulsacyjnie, a jego częstość
i intensywność zależna jest od wieku i płci. Wydzielanie GH jest pobudzane przez specyficzny
hormon uwalniający (GHRH) i hamowane przez somatostatynę. GH wywiera część swoich
działań poprzez stymulację wytwarzania peptydów pośredniczących – somatomedyn IGF-1
i IGF-2. Głównym działaniem hormonu wzrostu, w którym pośredniczą somatomedyny jest
pobudzanie wzrostu masy ciała i wzrost, będące wynikiem pobudzenia chondrogenezy
i osteogenezy w chrząstkach wzrostowych kości. GH (bez udziału somatomedyn) wpływa na
gospodarkę węglowodanową powodując pobudzenie glikogenolizy i zwiększone uwalnianie
glukozy z wątroby. Przedłużone stosowanie GH powoduje zwiększone wydzielanie insuliny
przez wyspy trzustki. Hormon wzrostu działając na tkankę tłuszczową zwiększa lipolizę
i zmniejsza lipogenezę, prowadząc do zwiększenia stężenia wolnych kwasów tłuszczowych
w osoczu.

Nieprawidłowo wysokie wydzielanie hormonu wzrostu prowadzi do wystąpienia

schorzeń:

−

w wypadku gdy ma ono miejsce przed zakończeniem wzrostu kośćca prowadzi do
gigantyzmu, który charakteryzuje się nadmiernym wzrostem,

−

u osób dorosłych prowadzi do akromegalii,

−

brak lub niedobór wydzielania hormonu wzrostu u dzieci prowadzi do karłowatości
przysadkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prolaktyna (PRL)

To hormon peptydowy, który ma zbliżone efekty metaboliczne, budowę chemiczną

i centrum aktywne do somatotropiny. Pobudza wzrost piersi podczas ciąży i wywołuje
laktację. Działa także na gonady, komórki limfoidalne i wątrobę – narządy te mają swoiste
receptory. U kobiet karmiących piersią prolaktyna hamuje wydzielanie hormonu
folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH), blokując owulację i menstruację,
szczególnie w pierwszych miesiącach po porodzie, lecz karmienie piersią nie daje pewności,
że kobieta nie zajdzie w ciążę. Wydzielanie prolaktyny hamuje podwzgórze wydzielając
prolaktostatynę (dopaminę), której receptory typu D2 są na laktotrofach. Wydzielanie jest
zwiększane przez prolaktoliberynę i estrogeny. Innymi źródłami syntezy prolaktyny mogą
być komórki niektórych nowotworów oraz błona śluzowa macicy.

Nadmiar prolaktyny (hiperprolaktynemia) może być odpowiedzialny za bezpłodność oraz

zespół amenorrhea-galactorhoea. Prawidłowe stężenie tego hormonu to mniej niż 20 ng/ml –
oprócz ciężarnych i karmiących.

Hormon adrenokortykotropowy – ACTH

To hormon przysadki mózgowej, który pobudza korę nadnerczy do wydzielania

kortyzolu i wielu słabo działających androgenów. ACTH syntetyzowany jest przez komórki
przedniego płata przysadki mózgowej w odpowiedzi na wzrost poziomu CRH we krwi – jest
to najważniejszy czynnik pobudzający uwalnianie ACTH. Hamowanie wydzielania ACTH
i CRH następuje pod wpływem wzrostu we krwi stężenia ACTH, kortyzolu i innych
kortykosteroidów, włączając w to steroidy egzogenne, na zasadzie sprzężenia zwrotnego.

Oś CRH-ACTH kortyzol

Odgrywa podstawową rolę w odpowiedzi ustroju na stres – kortyzol, m.in. podnosząc

stężenie glukozy we krwi, pozwala ustrojowi przetrwać sytuację zagrożenia homeostazy.
Wydzielanie ACTH odbywa się w rytmie dobowym. Skutkiem tego rytmu jest uzyskanie
najwyższego stężenia kortyzolu we krwi wczesnym rankiem, kiedy organizm jest
przygotowywany do stresu jakim jest dla niego pobudka. Przy braku ACTH kora nadnerczy
zanika i wydzielanie kortyzolu ustaje. W odpowiedzi na niewydolność kory nadnerczy lub
w efekcie nadczynności przysadki następuje nadmierna synteza ACTH, która pośrednio
powoduje ciemniejsze zabarwienie skóry. Jest to spowodowane tym, że ACTH
syntetyzowane jest razem z MSH – hormonem tropowym pobudzającym brązowienie skóry.
Jest to patogeneza jednego z objawów choroby Addisona (cisawicy).

Tyreotropina hormon tyreotropowy – TSH – to hormon glikoproteinowy, który u człowieka

powoduje zwiększenie masy tarczycy, zwiększenie przepływu krwi przez ten narząd oraz
nasilenie produkcji i wydzielania hormonów tarczycy – tyroksyny i trójjodotyroniny.

Hormon folikulotropowy – FSH – hormon peptydowy wydzielany przez przedni płat

przysadki mózgowej. Wydzielanie jest kontrolowane przez podwzgórzowy czynnik
uwalniający – folikuloliberynę (FSH RH). Wydzielanie hormonu u kobiet zależne jest od faz
cyklu miesiączkowego. FSH pobudza dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i wydzielanie
estrogenów u kobiet, powiększenie cewek nasiennych i wytwarzanie plemników u mężczyzn.
W okresie menopauzy z powodu wygasania czynności hormonalnej gonad obserwuje się
zarówno u kobiet jak i u mężczyzn podwyższony poziom FSH we krwi.

Hormon luteinizujący, lutropina – LH – glikoproteinowy hormon gonadotropowy

wydzielany przez gonadotropy przedniego płata przysadki mózgowej. U mężczyzn
odpowiedzialna jest za funkcjonowanie komórek śródmiąższowych jąder, które z kolei
produkują testosteron. U kobiet szczytowe stężenie tego hormonu we krwi podczas ostatnich
dni fazy pęcherzykowej cyklu miesiączkowego doprowadza do rozpoczęcia owulacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Po uwolnieniu się komórki jajowej do jajowodu, hormon luteinizujący odpowiada za
luteinizację ciałka żółtego, a następnie za podtrzymanie jego zdolności sekrecyjnych.

Hormon lipotropowy (LPH) – wzmaga trawienie tłuszczów i uwalnianie wolnych

kwasów tłuszczowych do krwi.

Oksytocyna

Hormon peptydowy, uwalnia się okresowo, dobrze rozpuszczalny w wodzie.

Wytwarzany jest w jądrze przykomorowym i nadwzrokowym podwzgórza i poprzez układ
wrotny przysadki przekazywany i magazynowany w tylnym płacie przysadki. Oksytocyna
powoduje skurcze mięśni macicy, co ma znaczenie podczas akcji porodowej. Uczestniczy
także w akcie płciowym i zapłodnieniu (powoduje skurcze macicy podczas orgazmu, które
ułatwiają

transport

nasienia

jajowodów).

Uwalniana

jest

podrażnieniu

mechanoreceptorów brodawek sutkowych, np.: podczas ssania piersi, co ułatwia wydzielanie
mleka oraz po podrażnieniu receptorów szyjki macicy i pochwy. Estrogeny wzmagają
wydzielanie oksytocyny, a progesteron je hamuje. Bezpośrednio po porodzie, oksytocyna
powoduje obkurczanie macicy oraz położonych w ścianie macicy naczyń krwionośnych,
tamując w ten sposób krwawienie po urodzeniu łożyska. W okresie połogu ma bezpośredni
wpływ na zwijanie macicy, tak więc karmienie piersią przyspiesza ten proces.

Hormon antydiuretyczny, wazopresyna – ADH

Hormon ten wytwarzany jest przez podwzgórze i wydzielany w ostatecznej postaci przez

tylny płat przysadki mózgowej. Powoduje zagęszczanie moczu poprzez resorpcję wody
i jonów sodu w kanalikach nerkowych poprzez pobudzanie receptorów V2. Oddziałuje
również na naczynia krwionośne powodując ich skurcz dzięki obecnym w ścianie naczyń
receptorom V1. Wydzielanie wazopresyny jest pobudzane przez wzrost ciśnienia
osmotycznego osocza krwi i płynu mózgowo-rdzeniowego, hipowolemię lub angiotensynę II,
a spadek osmolarności osocza lub hiperwolemia hamują jej wydzielanie. Niedobór hormonu
antydiuretycznego lub brak jego działania powoduje moczówkę prostą. Jeśli dotyczy ona
zaburzenia wydzielania na poziomie podwzgórza lub przysadki jest to moczówka prosta
ośrodkowa. Jeżeli występuje niewrażliwość cewek nerkowych na działanie hormonu
antydiuretycznego – jest to moczówka prosta nerkowa. Nadmiar wazopresyny wywołuje
zespół Schwartza-Barttera.

Melatonina

Hormon produkowany w międzymózgowiu przez szyszynkę, oraz w mniejszych

ilościach przez siatkówkę oka oraz układ pokarmowy. Melatonina reguluje zasypianie,
odgrywa rolę w wewnętrznej synchronizacji cyklu dobowego i zegara biologicznego.
Wydzielanie melatoniny stymulowane jest przez ciemność i blokowane przez światło.

Tyroksyna

Tetrajodotyronina,T

, jest obok trójjodotyroniny, podstawowym hormonem tarczycy.

Wyjściowym substratem do produkcji tyroksyny jest aminokwas – tyrozyna. Produkowany
i magazynowany przez komórki pęcherzykowe tarczycy. Tyroksyna pobudza procesy
utleniania w tkankach, pobudza rozpad tłuszczów do kwasów tłuszczowych i glicerolu,
wzmaga wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego i jej zużycie przez komórki.
Zwiększa także wydzielanie i efekty działania somatotropiny i glikokortykoidów, wpływa na
czynność gruczołów płciowych. Hormon ten jest bardzo ważny dla rozwoju fizycznego
i psychicznego młodych organizmów, wpływa również regulująco na laktację i rozród.
Niedobór tyroksyny wywołuje u dzieci kretynizm, u dorosłych ogólne osłabienie organizmu,
m.in. gromadzenie śluzowatego płynu w tkance podskórnej, spowolnienie czynności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nadmiar tyroksyny wywołuje nadczynność tarczycy, której jedną z odmian jest choroba
Basedowa – powiększenie tarczycy, wytrzeszcz oczu, przyspieszenie akcji serca, nadmierną
pobudliwość nerwowa, podwyższona temperatura ciała.

Trójjodotyronina (T

)

Hormon wytwarzany przez komórki pęcherzyków tarczycy, magazynowany w postaci

tyreoglobuliny i wydzielany do krwioobiegu. Trójjodotyronina jest u człowieka głównym
hormonem tarczycy, który powstaje głównie przez odjodowanie tyroksyny (T

) na poziomie

tkankowym. Działanie hormonów tarczycy jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania
organizmu, ich działanie ujawnia się we wszystkich komórkach organizmu i jest szczególnie
ważne w okresie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego oraz dla wzrostu. Niedobór
hormonów tarczycy w okresie niemowlęcym prowadzi do nieodwracalnych zmian w mózgu
i niedorozwoju umysłowego. Dawniej to zaburzenie było nazywane kretynizmem
tarczycowym. W chwili obecnej bada się noworodki badaniem przesiewowym na
występowanie wrodzonej niedoczynności tarczycy. Wczesne rozpoznanie i leczenie tego
schorzenia zapewnia prawidłowy rozwój dziecka.

Kalcytonina

Jest wytwarzana przez komórki przypęcherzykowe C tarczycy. Obecność komórek

neuroendokrynnych produkujących kalcytoninę wykrywa się w wielu narządach, głównie
w ośrodkowym układzie nerwowym, w przysadce, płucach, w przewodzie pokarmowym,
wątrobie i innych. Wraz z innymi hormonami parathormonem i kalcytriolem, odgrywa istotną
rolę w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej ustroju. Wrażliwe na stężenie jonów
wapnia w osoczu krwi receptory rozmieszczone są na komórkach C. Wzrost stężenia jonów
wapnia Ca

powoduje zwiększenie wydzielania kalcytoniny. Z kolei spadek stężenia jonów

wapnia powoduje zmniejszenie wydzielania tego hormonu. Kalcytonina obniża stężenie
wapnia i fosforanów w osoczu hamując działanie osteoklastów w kościach oraz hamując
reabsorpcję wapnia i fosforanów przez komórki cewek nerkowych powoduje zwiększone ich
wydalanie. Oba typy komórek wyposażone są w receptory dla kalcytoniny, które należą do
grupy receptorów związanych z białkami G. Wydzielanie kalcytoniny jest pobudzane przez
glukagon oraz wysokie stężenie jonów wapnia we krwi.

Parathormon – (PTH)

Hormon polipeptydowy, który odpowiada za regulację hormonalną gospodarki

wapniowo-fosforanowej w organizmie. Wytwarzany jest w przytarczycach z produkowanego
konstytucyjnie pre-pro-parathormonu. Degradacja i uwalnianie PTH uwarunkowane jest
stężeniem jonów wapnia w surowicy krwi, którego obniżenie powoduje zwiększony wyrzut
PTH. Czynnikiem warunkującym wrażliwość przytarczyc na wahania stężenia wolnego
wapnia jest aktywna postać witaminy D – 1,25(OH)

. Narządami docelowymi dla PTH są

kości i nerki. W kościach pod wpływem 1,25-dihydroksycholekalcyferolu, PTH zwiększa
uwalnianie wapnia. W przypadku niedoboru aktywnej formy witaminy D, występuje
oporność kości na jego działanie. W nerkach natomiast zwiększa wchłanianie zwrotne jonów
wapnia, hamując zwrotną resorbcję fosforanów, zwiększa też wytwarzanie aktywnej postaci
witaminy D – kalcytriolu. W wyniku niedoczynności przytarczyc następuje zmniejszona
synteza i wydzielanie PTH co wywołuje hipokalcemię. Hipokalcemia może także nastąpić na
skutek zaburzeń w transdukcji sygnału do wnętrza komórki (niedoczynność przytarczyc
rzekoma). Mogą się wtedy pojawić objawy tężyczki. Nadczynność przytarczyc skutkuje
większym wydzielaniem PTH. Wzrasta poziom wapnia we krwi, kosztem tego, który jest
zgromadzony w kościach. Może to wywołać groźne zaburzenia funkcji mózgu i kości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Insulina

To anaboliczny hormon peptydowy o działaniu ogólnoustrojowym, odgrywający

zasadniczą rolę przede wszystkim w metabolizmie węglowodanów, lecz także białek
i tłuszczów. Insulina produkowana jest przez komórki β wysp trzustki. Najważniejszym
bodźcem do produkcji insuliny jest poposiłkowe zwiększenie stężenia glukozy we krwi. Dzięki
zwiększeniu wytwarzania insuliny i jej wpływowi na komórki efektorowe (miocyty, adipocyty,
hepatocyty) zwiększa transport glukozy do wnętrza komórek, co obniża poziom glukozy we
krwi. Działanie insuliny podlega homeostatycznej kontroli licznych mechanizmów, głównie
hormonalnych. Niedobór (względny lub bezwzględny) leży u podłoża wystąpienia zaburzeń
gospodarki węglowodanowej, przede wszystkim cukrzycy.

Glukagon

Jest polipeptydowym hormonem wytwarzanym przez komórki α wysp trzustkowych.

Hormon ten ma znaczenie w gospodarce węglowodanowej; wykazuje działanie
antagonistycznie w stosunku do insuliny, które przede wszystkim objawia się zwiększeniem
stężenia glukozy we krwi. Wzmaga on procesy glukoneogenezy i glikogenolizy oraz utleniania
kwasów tłuszczowych.

Glukagon wydzielony przez wysepki trzustkowe dostaje się do wątroby przez żyłę

wrotną i tam prawie całkowicie jest pochłaniany, a do krwi krążenia ogólnego przedostaje się
tylko jego niewielka ilość. W stanie głodu zwiększa się wydzielanie glukagonu, co powoduje
zachowanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi, co jest niezwykle ważne dla
zachowania właściwego funkcjonowania mózgu.

Glukagon i insulina należą do podstawowych regulatorów przemian węglowodanowych

w organizmie, wpływają na aktywny transport przez błonę komórkową i biosyntezę białek
i tłuszczów w komórkach.

Somatostatyna

Hormon będący antagonistą hormonu wzrostu. Somatostatyna blokuje wydzielanie

hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową oraz hamuje wydzielanie insuliny.

Kortykosterydy, glikokortykoidy, glikokortykosterydy

To hormony kory nadnerczy, które regulują przemiany białek, węglowodanów

i tłuszczów: Zalicza się do nich: kortyzol, kortykosteron, kortyzon. To także grupa leków
o działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i immunosupresyjnym, mają silny wpływ
na gospodarkę węglowodanową, białkową, lipidową, wodno-elektrolitową organizmu.
Zmieniają czynności wielu narządów i wzmacniają działanie adrenaliny. Wywołują one zanik
tkanki limfatycznej, osłabiają działanie węzłów chłonnych. Z tego powodu glikokortykoidy
stosuje się dla zmniejszenia nadwrażliwości.

Mineralokortykosteroidy (mineralokortykoidy)

To hormony wytwarzane w organizmie człowieka przez warstwę kłębkowatą kory

nadnerczy. Wpływają na nieorganiczną przemianę materii.Głównym przedstawicielem
mineralokortykosteroidów jest aldosteron. Jego najważniejsze działanie to zatrzymywanie
jonów sodowych (Na

) w ustroju i dokomórkowy napływ jonów potasu (K

) oraz wtórne

zatrzymanie wody w ustroju. Hormon ten wchodzi w skład układu hormonalnego RAA tzn.
renina-angiotensyna-aldosteron).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Androgeny

To hormony płciowe o budowie sterydowej o działaniu maskulinizującym fizjologicznie

występujące u mężczyzn oraz w małych stężeniach u kobiet.

U mężczyzn androgeny produkowane są przez:

−

komórki Leydiga (śródmiąższowe) znajdujące się w męskich gonadach czyli jądrach,

−

część siatkowatą kory nadnerczy.
U kobiet androgeny wytwarzane są przez:

−

jajniki,

−

część siatkowatą kory nadnerczy.
Produkcja androgenów pozostaje pod kontrolą hormonu tropowego wytwarzanego przez

przedni płat przysadki mózgowej lutropiny (LH – hormon luteizujący). Między wydzielaniem
lutropiny a androgenów zachodzi ujemne sprzężenie zwrotne. Z kolei wydzielanie lutropiny
zależy od wydzielanego przez podwzgórze hormonu uwalniającego GnRH, czyli
gonadoliberyny.

androgenów

wytwarzanych

jądrach

należą:

testosteron,

dihydrotestosteron (DHT), androstendion. Do androgenów wytwarzanych w jajnikach należą:
dihydrotestosteron, androstendion. Do androgenów wytwarzanych w korze nadnerczy należą:
testosteron, dehydroepiandrosteron (DHEA).

Fizjologiczne działanie androgenów:

−

kształtowanie się męskich narządów płciowych w życiu płodowym,

−

wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia, itp.),

−

wpływ na spermatogenezę,

−

wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej, itp.).

Adrenalina

Hormon walki – hormon i neuroprzekaźnik katecholaminowy wytwarzany przez gruczoły

dokrewne pochodzące z grzebienia nerwowego (rdzeń nadnerczy, ciałka przyzwojowe, komórki
C tarczycy) i wydzielany na zakończeniach włókien współczulnego układu nerwowego.
Adrenalina odgrywa decydującą rolę w mechanizmie stresu, czyli błyskawicznej reakcji
organizmu człowieka i zwierząt kręgowych na zagrożenie, objawiających się przyspieszonym
biciem serca, wzrostem ciśnienia krwi, rozszerzeniem oskrzeli, rozszerzeniem źrenic, itp.
Oprócz tego adrenalina reguluje poziom glukozy (cukru) we krwi, gdyż jest koenzymem
uruchamiającym przemianę glikogenu w glukozę. Działanie adrenaliny polega na bezpośrednim
pobudzeniu zarówno receptorów α-, jak i β-adrenergicznych, przez co wykazuje działanie
sympatykomimetyczne. Wyraźny wpływ na receptory α widoczny jest wobec naczyń
krwionośnych, ponieważ w wyniku ich skurczu następuje wzrost ciśnienia tętniczego.
Adrenalina przyspiesza czynność serca jednocześnie zwiększając jego pojemność minutową,
w nieznaczny sposób wpływając na rozszerzenie naczyń wieńcowych; rozszerza też źrenice
i oskrzela ułatwiając i przyśpieszając oddychanie. Ponadto hamuje perystaltykę jelit,
wydzielanie soków trawiennych i śliny oraz obniża napięcie mięśni gładkich. Adrenalina jako
hormon działa antagonistycznie w stosunku do insuliny – przyspiesza glikogenolizę,
zwiększając stężenie glukozy w krwi. Wyrzut adrenaliny do krwi jest jednym z mechanizmów
uruchamianych przy hipoglikemii. Zwiększa ciśnienie rozkurczowe w aorcie oraz zwiększa
przepływ mózgowy i wieńcowy. Poprawia przewodnictwo i automatykę w układzie bodźcowo-
przewodzącym. Zwiększa amplitudę migotania komór, przez co wspomaga defibrylację.

Noradrenalina

Hormon, neuroprzekaźnik wydzielany w części rdzeniowej nadnerczy, zwykle razem

z adrenaliną w sytuacjach powodujących stres. Wyrzut noradrenaliny do krwi powoduje, że
szybko dociera ona do mózgu, który na jej obecność reaguje przyspieszeniem rytmu serca,
przemianą glikogenu w glukozę, napięciem mięśni oraz poszerzeniem źrenic (co jest skutkiem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ubocznym). Noradrenalina wpływa dwojako na układ krążenia: zwęża naczynia obwodowe,
natomiast rozszerza naczynia wieńcowe w sercu. Działa trochę słabiej niż adrenalina.

Testosteron

Podstawowy męski steroidowy hormon płciowy należący do androgenów. Jest

produkowany przez komórki śródmiąższowe Leydiga w jądrach, a także w niewielkich
ilościach przez korę nadnerczy, jajniki i łożysko. We krwi tylko niewielka część testosteronu
występuje w postaci wolnej, reszta jest związana z białkiem transportowym. Testosteron
spełnia szereg istotnych funkcji:

−

kształtowanie płci i cech płciowych w życiu płodowym,

−

wpływa na spermatogenezę,

−

wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia, itp.),

−

wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej, itp.),

−

zwiększa libido,

−

przyspiesza zakończenie wzrostu kości długich,

−

pobudza rozwój gruczołu krokowego,

−

zwiększa poziom cholesterolu we krwi (zwiększa ryzyko miażdżycy tętnic) –
w przeciwieństwie do estrogenów, które zmniejszają poziom cholesterolu we krwi,

−

wpływa hamująco na działanie ośrodka mowy w ludzkim mózgu.

Estrogeny

Należą do hormonów płciowych. Jest to grupa związków chemicznych o budowie

sterydowej, wydzielanych przede wszystkim przez jajniki (cykl miesiączkowy), ale również
w niewielkich ilościach przez jądra i korę nadnerczy. Estrogeny są uznawane za hormony
żeńskie, ale są też niezbędne dla mężczyzny – ich niedobór w jądrach może powodować
bezpłodność. Estrogeny są odpowiedzialne za:

−

rozwój drugorzędnych cech płciowych kobiecych,

−

przyrost i zwiększenie pobudliwości mięśni gładkich (macicy i jajowodów),

−

stymulują rozrost błony śluzowej macicy i odbudowują w niej naczynia krwionośne
macicy,

−

przeciwdziałają przedwczesnym skurczom macicy, a tym samym poronieniom,

−

nie mają wpływu na syntezę składników mleka,

−

gospodarkę lipidową – zwiększają poziom cholesterolu HDL, a obniżają poziom
cholesterolu LDL. Zwiększają też wydalanie cholesterolu z żółcią,

−

gospodarkę wapniową – zwiększają odkładanie wapnia w kościach, zapobiegając
osteoporozie.

Progesteron (luteina)

Steroidowy żeński hormon płciowy wytwarzany przez ciałko żółte i łożysko (w czasie

ciąży). Najważniejszy hormon wydzielany przez gonady (jajniki i jądra). Wydzielanie
progesteronu wzrasta po owulacji, co:

−

przygotowuje błonę śluzową macicy na przyjęcie zapłodnionego jaja,

−

hamuje skurcze macicy,

−

wstrzymuje dojrzewanie pęcherzyków Graafa.
Hormon ten umożliwia implantację zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy

i utrzymanie ciąży. Jeśli do ciąży nie dojdzie, wydzielanie progesteronu zmniejsza się
i dochodzi do menstruacji. W przeciwnym wypadku progesteron zaczyna być wytwarzany
także przez łożysko i do piątego miesiąca ciąży jego produkcja jest na tyle duża, że ciałko
żółte nie jest niezbędne do dalszego utrzymania ciąży.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Estradiol

śeński, sterydowy hormon płciowy, odpowiednik męskiego testosteronu. Jest

podstawowym, naturalnym estrogenem. Odpowiedzialny za rozwój żeńskich narządów
rozrodczych, reguluje cykl płciowy i ma wpływ na zachowanie seksualne, rozrost błony
śluzowej macicy. Działania estradiolu w układzie rozrodczym:

−

srom – rozwój warg sromowych większych i mniejszych, duże stężenia tego hormonu
powodują brunatne zabarwienie warg sromowych,

−

pochwa – dojrzewanie komórek nabłonka pochwy, pobudzenie w nich podziałów
komórkowych, zwiększenie złuszczania komórek kwasochłonnych, zmiana kwasowości
środowiska pochwy (niższe pH),

−

szyjka macicy – relaksacja włókien mięśniowych i rozszerzenie kanału szyjki macicy,
śluz szyjkowy staje się przejrzysty i rozciągliwy (krystalizuje się na kształt paproci),
wzrasta zawartość soli nieorganicznych w śluzie,

−

endometrium – rozrost błony śluzowej,

−

myometrium – przerost (hipertrofia) istniejących włókien mięśniowych i tworzenie
nowych (hiperplazja), przekrwienie warstwy mięśniowej, zwiększenie pobudliwości
skurczowej macicy,

−

jajowody – pobudzenie nabłonka migawkowego do wzrostu, zwiększenie perystaltyki
jajowodów,

−

jajnik – rozwój i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, synteza receptorów dla LH
i FSH w komórkach pęcherzyków,

−

gruczoły sutkowe – rozrost podścieliska (tkanki łącznej włóknistej i tkanki tłuszczowej),
pobudzenie rozrostu komórek pęcherzyków i przewodów wyprowadzających.
Działania estradiolu poza układem rozrodczym:

−

układ nerwowy – zwiększenie libido, wpływ na ośrodek termoregulacji – podwyższenie
jego punktu nastawczego (obniżenie temperatury ciała),

−

wątroba – zwiększenie produkcji białek, wpływ na gospodarkę lipidową i węglowodanową,

−

tkanka kostna – przyśpieszenie kostnienia chrząstek nasadowych kości długich,

−

układ krwionośny – wpływ na obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, ochrona integralności
ściany naczyń krwionośnych, poprawa ukrwienia mięśnia sercowego,

−

układ wydalniczy – efekt antydiuretyczny w nerkach (zatrzymanie wody i sodu
w organizmie),

−

skóra i tkanki podskórne – zwiększenie turgoru skóry, hamowanie wydzielania łoju.

Budowa i czynność narządów zmysłów

Zmysły – to systemy postrzegania, za pomocą których organizm odbiera z otoczenia

informacje w postaci rozmaitych bodźców: mechanicznych, świetlnych, akustycznych albo
chemicznych. Narządy zmysłów są wyposażone w wyspecjalizowane fizjologiczne jednostki,
zwane receptorami.

Narządy zmysłów są anatomicznie i fizjologicznie ściśle powiązane z układem nerwowym.

Istota postrzegania zmysłowego to nie tylko odbiór bodźca na poziomie receptora, ale także
jego przetworzenie w ośrodkowym układzie nerwowym z wielokierunkową analizą w korze
mózgowej włącznie.

Do narządów zmysłów należą narządy:

−

powonienia,

−

smaku – zaliczany do czucia eksteroceptywnego,

−

wzroku,

−

przedsionkowo-ślimakowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Narząd powonienia

Stanowią komórki nerwowo – zmysłowo – węchowe występujące w okolicy węchowej

błony śluzowej nosa, która obejmuje przyśrodkową powierzchnię małżowiny nosowej górnej
i odpowiadającą jej powierzchnię przegrody nosa. Droga nerwowa odpowiadająca za zmysł
powonienia składa się z trzech neuronów. Pierwszy neuron stanowią wypustki dośrodkowe
komórek nerwowo-zmysłowych, które łączą się w nici węchowe. Nici węchowe przenikają do
jamy czaszki – do tzw. opuszek węchowych (drugi neuron). Z opuszek węchowych prowadzą
włókna do ośrodkowej części węchomózgowia – trzeci neuron. Ośrodki powonienia mieszczą
się w zakręcie hipokampa i w zakręcie obręczy. Komórki nerwowo-zmysłowo-węchowe
stanowią wrota wnikania wirusów do ośrodkowego układu nerwowego.

Narząd smaku

Człowiek rozpoznaje cztery podstawowe smaki: słodki, kwaśny, gorzki i słony, za

pomocą receptorów, znajdujących się w specjalnych strukturach błony śluzowej – kubkach
smakowych, zgromadzonych w jamie ustnej – na powierzchni języka, na podniebieniu
miękkim, na nagłośni i tylnej ścianie gardła. Komórki receptorowe są chemoreceptorami
reagującymi jedynie wówczas, gdy substancja smakowa jest rozpuszczona w śluzie
otaczającym kubek. Impulsy elektryczne powstałe w kubkach smakowych są przewodzone
przez włókna nerwów czaszkowych: VII, IX i X do ośrodków analizujących, znajdujących się
w pniu mózgu, wzgórzu i w korze mózgu, w której kształtują się ostatecznie wrażenia
smakowe. Korowe ośrodki smaku zlokalizowane są w najniższej części zakrętu
zaśrodkowego.

Narząd wzroku

W skład narządu wzroku wchodzi oko składające się z gałki ocznej, związanej z nerwem

wzrokowym, oraz narządy dodatkowe (aparat ochronny), obejmujące mięśnie gałki ocznej,
brwi, powieki, spojówki i narząd łzowy. Gałka oczna znajduje się w oczodole wraz z nerwem
wzrokowym, ciałem tłuszczowym, mięśniami i gruczołem łzowym. Ściany gałki ocznej
stanowią trzy błony: włóknista, naczyniowa i wewnętrzna. Najbardziej zewnętrznie znajduje
się błona włóknista. Jest ona najmocniejsza ze wszystkich błon gałki. Wyróżnia się w niej
część tylną, większą – twardówkę i przednią, mniejszą – rogówkę. Twardówka obejmuje

powierzchni całej błony włóknistej. Ma ona barwę białawą, stąd też jej druga nazwa –
białkówka. W ścianie twardówki znajduje się otwór dla przejścia nerwu wzrokowego i kilka
mniejszych otworków, przez które przechodzą naczynia i nerwy. Od zewnątrz twardówkę
pokrywa wiotka tkanka łączna, nazwana błoną nadtwardówkową, a powierzchnię
przylegającą do naczyniówki pokrywają liczne komórki barwnikowe, które stanowią tzw.
blaszkę brunatną twardówki.

Część przednią błony włóknistej stanowi rogówka, która jest przezroczysta i obejmuje

powierzchni gałki. Przezroczystość swą rogówka zawdzięcza temu, że nie ma w niej naczyń
krwionośnych, a włókna nerwowe nie mają osłonek. Rogówka od zewnątrz jest pokryta
nabłonkiem płaskim bogato unerwionym, bardzo wrażliwym na urazy, podrażnienia
chemiczne i wysychanie, dlatego musi stale pozostawać w środowisku wodnym, co zapewnia
jej ciecz wydzielana przez gruczoł łzowy.

Środkową błonę gałki ocznej stanowi błona naczyniowa, w której wyróżnia się trzy

części: naczyniówkę, ciało rzęskowe i tęczówkę.

Naczyniówka to tylna część błony naczyniowej, która pokrywa od zewnątrz siatkówkę.

Jest ona utworzona z bardzo gęstej sieci naczyń włosowatych o dużej średnicy,
zapewniających dobre ukrwienie siatkówki.

Ciało rzęskowe stanowi środkową część błony naczyniowej, ma kształt pierścienia, leży

między tęczówką a rąbkiem zębatym siatkówki. Zewnętrzna powierzchnia ciała rzęskowego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przylega do twardówki, a wewnętrzna do ciała szklistego wypełniającego gałkę oczną.
Do wewnętrznego pierścienia ciała rzęskowego umocowana jest soczewka za pomocą cienkich
włókien łącznotkankowych, tworzących obwódkę rzęskową soczewki. W obrębie ciała
rzęskowego są rozmieszczone włókna mięśniowe gładkie, ułożone okrężnie i promieniście –
tworzą one mięsień rzęskowy. Mięsień ten kurcząc się zwalnia obwódkę rzęskową, co
umożliwia zmniejszenie promienia krzywizny soczewki, czyli akomodację oka.

Tęczówka jest najbardziej ku przodowi wysuniętą częścią błony naczyniowej, dobrze

widoczną przez rogówkę. Tęczówka ma średnicę ok. 12 mm, w jej środku znajduje się
okrągły otwór o zmiennej wielkości – źrenica. Dzięki jej zdolnościom zwężania i rozszerzania
się może ona regulować ilość światła wnikającego do wnętrza gałki ocznej. Gdyby porównać
gałkę oczną do aparatu fotograficznego, to źrenica pełni w nim rolę przesłony. Barwa
tęczówki zależna jest od ilości barwnika i od budowy powierzchni przedniej tęczówki.

Błona wewnętrzna gałki to siatkówka. Jest ona błoną światłoczułą, ale jedynie w części

tylnej gałki – wzrokowej. Ta część siatkówki (wzrokowa) jest cienką (0,2–0,4 mm)
przezroczystą błoną barwy różowej. Pomiędzy błoną naczyniową a siatkówką, znajduje się
cienka warstwa barwnikowa, która pochłania światło i nadaje czarne zabarwienie źrenicom.
Siatkówka jest przymocowana jedynie w miejscu przejścia w część rzęskową i wejścia nerwu
wzrokowego, poza tym jest luźno związana z podłożem i może się przesuwać względem
niego. Przyleganie siatkówki do naczyniówki jest związane z utrzymywaniem się właściwego
ciśnienia cieczy wodnistej i ciała szklistego. Budowa siatkówki jest bardzo złożona,
występuje w niej 10 warstw, w których znajdują się komórki wrażliwe na światło i barwy.
Istnieją dwa rodzaje komórek światłoczułych: pręciki i czopki. Pręciki są komórkami
wydłużonymi, wrażliwymi na stopień natężenia światła. Mają większy udział w widzeniu
o zmroku. Czopki to komórki o kształcie buteleczek, wrażliwe na barwy. Mają większy udział
w widzeniu przy pełnym oświetleniu. Czopki zawierają trzy rodzaje barwników wrażliwych
na światło: czerwone, zielone i niebieskie, co umożliwia widzenie kolorów. Brak lub
uszkodzenie różnego rodzaju czopków powoduje kłopoty z rozróżnianiem kolorów.
Najbardziej czułą częścią siatkówki jest plamka żółta, ze względu na zagęszczenie w niej
komórek światłoczułych. Całkowicie niewrażliwe na światło jest miejsce wyjścia nerwu
wzrokowego, gdzie nie ma komórek światłoczułych. Miejsce to określa się tarczą nerwu
wzrokowego.

Wnętrze gałki ocznej wypełnione jest cieczą wodnistą i ciałem szklistym, jest tam

również soczewka. We wnętrzu gałki ocznej można wyróżnić trzy przestrzenie: położoną
z przodu między rogówką a tęczówką i soczewką komorę przednią oka, z tyłu za tęczówką
znajduje się komora tylna oka. Wypełnione są one płynem zwanym cieczą wodnistą.
Pozostała, większa część gałki wypełniona jest ciałem szklistym. Wszystkie te przestrzenie są
ze sobą połączone, co powoduje, że w gałce ocznej panuje jednolite ciśnienie.

Aparat ruchowy gałki ocznej stanowią mięśnie poprzecznie prążkowane, w pełni zależne

od naszej woli. Są to cztery mięśnie proste i dwa skośne. Mięśnie proste rozpoczynają się
w okolicy ujścia kanału nerwu wzrokowego, a kończą na gałce ocznej ku przodowi od jej
równika. Noszą one nazwy zależnie od położenia: mięsień prosty górny oka, dolny, boczny,
przyśrodkowy – każdy z nich obraca gałkę w inna stronę. Mięśnie skośne rozpoczynają się
w tym samym miejscu co mięśnie proste, lecz kończą w gałce ocznej ku tyłowi od jej równika
(obracają one biegun gałki ku bokowi). Poza mięśniami związanymi bezpośrednio
z gałką oczną w oczodole jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki górnej. Początek jego jest na
pierścieniu ścięgnistym razem z mięśniami prostymi, a zakończenie w skórze powieki górnej.
Skurcz tego mięśnia powoduje uniesienie powieki i rozszerzenie szpary ocznej. Mięśnie
okoruchowe unerwione są przez nerwy czaszkowe: III, IV i VI oraz część współczulną układu
autonomicznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Narząd przedsionkowo-ślimakowy (narząd słuchu)

Jest narządem położonym w kości skroniowej, służącym do odbioru dźwięków i do

określania położenia głowy i jego zmian. Narząd ten składa się z ucha zewnętrznego, ucha
środkowego i ucha wewnętrznego.

Ucho zewnętrzne – składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego.

Małżowina uszna wyłapuje fale dźwiękowe i kieruje je do kanału przewodu słuchowego.
Przewód słuchowy długości 2,6–3 cm. zamknięty jest błoną bębenkową. Nabłonek
wyścielający przewód słuchowy produkuje woszczynę stanowiącą element ochronny ucha.
Przewód słuchowy zewnętrzny składa się z części chrzęstnej i części kostnej.

Ucho środkowe – stanowi układ wzmacniający sygnał dźwiękowy, składa się z jamy

bębenkowej, kosteczek słuchowych, trąbki słuchowej i systemu jam wyrostka sutkowatego.
Jama bębenkowa wysłana jest błoną śluzową i wypełniona jest powietrzem. W obrębie jamy
bębenkowej wyróżnić możemy następujące ściany, stanowiące jednocześnie jej ograniczenia:
ściana pokrywkowa, ściana żyły szyjnej, ściana błędnikowa, ściana szyjno-tętnicza, błona
bębenkowa. Znajdujące się wewnątrz jamy bębenkowej trzy miniaturowe kosteczki:
młoteczek, kowadełko i strzemiączko umożliwiają przekazywanie sygnału dźwiękowego
z błony bębenkowej na błonę okienka owalnego błędnika. Jednocześnie dokonuje się
wzmocnienie sygnału kosztem amplitudy drgań. Trąbka słuchowa (Eustachiusza) stanowi
połączenie tej części ucha ze światem zewnętrznym (uchodzi do części nosowej gardła),
umożliwia to wyrównanie ciśnienia przy przełykaniu.

Ucho wewnętrzne – określane również jako błędnik, dzieli się na część zewnętrzną:

błędnik kostny i część wewnętrzną: błędnik błoniasty. W budowie błędnika kostnego
wyróżniamy: przedsionek, trzy kanały półkoliste, ślimak i przewód słuchowy wewnętrzny.
Ślimak jest narządem zmysłu słuchu i stanowi go cylindryczny stopniowo zwężający się
przewód. Owija się dookoła słupa kostnego – wrzecionka – około 2,5 skręta. Wewnątrz
przewód dzieli się na dwie części górną (schody przedsionka dochodzące do błony okienka
owalnego) i dolną (schody bębenka dochodzące do okienka okrągłego). Wewnątrz ślimaka
kostnego znajduje się ślimak błoniasty. Jego ściana dolna nosi nazwę błony blaszki spiralnej,
na niej leży narząd spiralny (Cortiego) zawierający komórki słuchowe (włoskowate). Kanały
półkoliste ułożone są prostopadle do siebie, dzięki czemu umożliwiają trójwymiarowe
odczucie przestrzeni. Razem z przedsionkiem błędnika błoniastego, z którego uchodzą,
tworzą narząd przedsionkowy. Strukturami odpowiedzialnymi za utrzymanie przez człowieka
równowagi są przewody półkoliste, woreczek i łagiewka, ponieważ dzięki swej budowie są
one zdolne do rejestracji zmian położenia głowy. Ucho wewnętrzne zawiera trzy błoniaste
przewody półkoliste biegnące w odpowiadających im kanałach kostnych. Ułożone one są
w trzech płaszczyznach, wzajemnie do siebie prostopadłych. Każdy z przewodów łączy się
z łagiewką, a przed miejscem połączenia rozszerza się, tworząc część nazywaną bańką.

W tym rozszerzonym odcinku znajdują się komórki zmysłowe pokryte galaretowatą

masą, tworzącą tzw. osklepek. Komórki te odpowiadają w błędniku za rejestrację
przyśpieszeń kątowych. Takie same komórki zmysłowe znajdują się również w łagiewce
i w woreczku. W odróżnieniu od baniek przewodów półkolistych, galaretowata masa, która te
komórki przykrywa zawiera dodatkowo drobne kamyczki błędnikowe (otolitowe). Receptory
zmysłu równowagi w łagiewce i woreczku maja zdolność do rejestrowania przyspieszeń
liniowych – komórki łagiewki w poziomie, a woreczka w kierunku pionowym.

Budowa i rola ośrodkowego układu nerwowego

Ośrodkowy układ nerwowy (OUN) jest to najważniejsza część układu nerwowego

kręgowców. Ośrodkowy układ nerwowy jest chroniony przez kości czaszki oraz kręgosłup.
Zbudowany jest z istoty szarej i białej. Częścią składową istoty szarej są komórki nerwowe.
Oprócz nich znajdują się włókna nerwowe rdzenne i bezrdzenne, tkanka glejowa i naczynia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

krwionośne wraz z paskami tkanki łącznej. Skład istoty białej to tkanka glejowa, naczynia
włókien nerwowych nie mających osłonki Schwanna. W skład ośrodkowego układu
nerwowego wchodzą mózgowie i rdzeń przedłużony.

Mózgowie znajduje się w czaszce. Najważniejsze jego funkcje to sterowanie,

nadzorowanie działania, homeostaza organizmu (m.in. częstość akcji serca, ciśnienie tętnicze
krwi, równowaga wodno-elektrolitowa, temperatura ciała), a także wyższe funkcje nerwowe
(funkcje poznawcze, popędowe, pamięć i uczenie się).

Stopień skomplikowania budowy mózgowia odzwierciedla zazwyczaj stopień rozwoju

ewolucyjnego organizmu. U człowieka mózgowie składa się z pięciu zasadniczych części.
Są to:

−

kresomózgowie,

−

międzymózgowie,

−

śródmózgowie,

−

tyłomózgowie,

−

rdzeń przedłużony (tyłomózgowie wtórne, rdzeniomózgowie).
Mózgowie otoczone jest przez tzw. opony mózgowia. Wyróżnia się trzy opony

mózgowia: opona twarda mózgowia – najbardziej zewnętrzna; pajęczynówka mózgowia –
środkowa, opona miękka mózgowia – bezpośrednio przylegająca do mózgowia.

W mózgowiu występują komory mózgowia: w kresomózgowiu dwie komory boczne

(czyli komora I oraz II); w międzymózgowiu komora III (połączona z komorami bocznymi);
w rdzeniomózgowiu komora IV (która łączy się z komorą III w śródmózgowiu wodociągiem
Sylwiusza).

Komory mózgowia wypełnia płyn mózgowo-rdzeniowy – wodnista, przejrzysta,

zasadowa ciecz (wypełnia również kanał ośrodkowy rdzenia kręgowego, jamę
podtwardówkową i podpajęczynówkową oraz zbiorniki podpajęczynówkowe).

Kresomózgowie to część mózgowia obejmująca półkule mózgu, spoidła mózgu (w tym

ciało modzelowate), blaszkę krańcową, jądra podstawne oraz węchomózgowie.
Kresomózgowie nadzoruje większość czynności fizycznych i umysłowych. Różne obszary
kresomózgowia są odpowiedzialne za rozmaite reakcje świadome. W obrębie kresomózgowia
wyróżniamy kresomózgowie parzyste i nieparzyste. Na kresomózgowie parzyste składa się:
płaszcz (kora mózgu, wyspa, hipokamp, węchomózgowie), jądra podstawne, istota biała,
komory boczne. W skład kresomózgowia nieparzystego zalicza się: ciało modzelowate,
spoidło przednie, przegroda przezroczysta, sklepienie, blaszka krańcowa. W obrębie płatów
kory mózgowej wyróżniamy: płat czołowy – ośrodek ruchowy; płat ciemieniowy – ośrodek
czucia; płat potyliczny – ośrodek wzroku; płat skroniowy – ośrodek słuchu i mowy.

Międzymózgowie dzieli się na wzgórzomózgowie (zbudowane ze wzgórza, nadwzgórza

i zawzgórza) oraz na podwzgórze, niskowzgórze i komorę trzecią. Międzymózgowie
położone jest między spoidłem mózgu przednim i tylnym. Rola międzymózgowia polega na:

−

integracja informacji czuciowych i ruchowych,

−

pełnienie roli ośrodka regulacji metabolizmu,

−

otrzymywanie informacji czuciowych ze wszystkich układów czuciowych z wyjątkiem
węchowego i wysyłaniu ich do kory, jąder podstawy i podwzgórza,

−

wzgórze jest podstawowym ośrodkiem czucia powierzchniowego,

−

narządy szyszynkowe pełnią funkcję wewnątrzwydzielniczą,

−

podwzgórze jest nadrzędnym ośrodkiem układu autonomicznego,

−

przysadka jest między innymi gruczołem dokrewnym.
Śródmózgowie – środkowa część mózgu u kręgowców, w której znajduje się tzw.

wodociąg mózgu zwany też wodociągiem Sylwiusza łączący III i IV komorę mózgową.
Śródmózgowie łączy się z móżdżkiem i rdzeniem przedłużonym oraz z międzymózgowiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dzieli się na konary mózgu i pokrywę śródmózgowia. Śródmózgowie jest ośrodkiem
odruchowym zmysłów wzroku i słuchu.

Tyłomózgowie stanowią móżdżek i most. Móżdżek jest zbudowany z istoty szarej, która

tworzy korę móżdżku i jądra móżdżku, oraz istoty białej położonej w głębi móżdżku, gdzie
tworzy ona ciało rdzenne otaczające jądra móżdżku. Móżdżek dostaje informacje z wielu
ośrodków mózgu, szybko je analizuje i odpowiednio moduluje, aby ruchy były płynne
i dokładne. Decyduje, które mięśnie mają się kurczyć, a których odruch rozciągania ma być
zahamowany, z jaką siłą etc. Móżdżek także stale kontroluje przebieg ruchu i wprowadza do
niego automatyczne poprawki. Podstawowe funkcje móżdżku:
–

koordynacja ruchowa,

–

równowaga,

–

tonus (napięcie) mięśni,

–

uczenie się zachowań motorycznych (np. jazda na rowerze),

–

decyduje o płynności i precyzji ruchów dowolnych (współdziała z okolicą ruchową kory
mózgowej).

Topografia i fizjologia nerwów czaszkowych

I nerw czaszkowy – nerw węchowy – nerw czuciowy przewodzący bodźce węchowe.

U człowieka składa się on z około 20 nici węchowych, które odchodzą od komórek
węchowych, mieszczących się w polu węchowym jamy nosa. Nici węchowe wchodzą do
jamy czaszki przez blaszkę sitową kości sitowej i kończą się w opuszce węchowej. Nerwy
węchowe prowadzą bodźce czuciowe z górnej części błony śluzowej nosa, gdzie mieszczą się
receptory węchowe. Liczne nerwy węchowe biegną z jamy nosowej przez otworki w kości
sitowej do jamy czaszki, dochodzą do tzw. opuszki węchowej, a następnie drogami
węchowymi dochodzą do kory zakrętu hipokampa, gdzie znajduje się korowy ośrodek węchu.
Przy złamaniach postawy czaszki może dojść do uszkodzenia nerwów węchowych i zaburzeń
lub całkowitej utraty węchu.

II nerw czaszkowy – nerw wzrokowy – nerw czuciowy, rozpoczyna się w komórkach

nerwowych położonych w siatkówce, przechodzi przez kanał wzrokowy z oczodołu do jamy
czaszki, gdzie krzyżuje się (częściowo), tworząc skrzyżowanie wzrokowe, a następnie wnika
do mózgowia jako pasmo wzrokowe, kierując się do ciał kolankowatych bocznych.

III nerw czaszkowy – nerw okoruchowy – ma charakter mieszany – zawiera włókna

ruchowe, autonomiczne (parasympatyczne) oraz czuciowe. Jest nerwem ruchowym gałki
ocznej. Unerwia mięsień dźwigacz powieki górnej oraz wszystkie mięśnie zewnętrzne oka,
z wyjątkiem mięśni prostego bocznego i skośnego górnego. W skład nerwu okoruchowego
wchodzą także włókna przywspółczulne, unerwiające zwieracze źrenicy. Posiada też włókna
czuciowe przebiegające od unerwianych przez niego mięśni. Jądra tego nerwu znajdują się
w nakrywce śródmózgowia, na wysokości wzgórków górnych blaszki pokrywy, do przodu od
wodociągu mózgu (jądro początkowe). Obok jądra początkowego komórki parasympatyczne
nerwu III tworzą jądro dodatkowe (Westphala-Edingera). Nerw okoruchowy opuszcza pień
mózgu w dole międzykonarowym, powyżej górnego brzegu mostu. Biegnie dalej przez
zatokę jamistą i przez szczelinę oczodołową górną dostaje się do oczodołu.

IV nerw czaszkowy – nerw bloczkowy – ma charakter ruchowy, unerwia mięsień skośny

górny w oczodole. Jego jądro ruchowe leży w nakrywce śródmózgowia. Wychodzi on z pnia
mózgu po stronie grzbietowej. Dalej kieruje się na powierzchnię podstawną mózgu i przez
szczelinę oczodołową górną wnika do oczodołu. Porażenie tego nerwu powoduje zeza
rozbieżnego z odchyleniem gałki ocznej ku górze.

V nerw czaszkowy – nerw trójdzielny – najgrubszy nerw czaszkowy. Jest nerwem I łuku

skrzelowego. Ma charakter mieszany (czuciowo-ruchowy). Część czuciowa nerwu
trójdzielnego rozpoczyna się w zwoju trójdzielnym położonym na szczycie piramidy kości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skroniowej. Część ruchowa nerwu rozpoczyna się w jądrze początkowym położonym
w moście i wchodzi w skład trzeciej gałęzi. Nerw wychodzi z mózgowia w przednio-bocznej
części mostu dwoma korzeniami: częścią większą (czuciową) i częścią mniejszą (ruchową).
Oba korzenie dochodzą do szczytu piramidy kości skroniowej, gdzie w wycisku nerwu
trójdzielnego tworzą zwój trójdzielny (troisty, Gassera). Od zwoju odchodzą 3 gałęzie:
1.

Nerw oczny V

jest nerwem czuciowym, unerwia oko i oczodół; opuszcza jamę czaszki

przez szczelinę oczodołową górną; dzieli się na gałęzie końcowe:

−

nerw łzowy – unerwia gruczoł łzowy,

−

nerw czołowy – unerwia zatokę czołową, skórę czoła, powiekę górną,

−

nerw nadbloczkowy,

−

nerw nadoczodołowy,

−

nerw nosowo-rzęskowy – unerwia przyśrodkowy kąt oka.

Nerw szczękowy V

jest nerwem czuciowym, unerwia okolice szczęki; opuszcza jamę

czaszki przez otwór okrągły; oddaje 3 gałęzie końcowe:

−

nerw jarzmowy – unerwia okolicę policzka,

−

nerw podoczodołowy – unerwia zęby i dziąsła szczęki,

−

splot zębowy górny – unerwia zęby i dziąsła szczęki.

Nerw żuchwowy V

jest nerwem czuciowo-ruchowym, unerwia czuciowo okolice

żuchwy i skroni oraz ruchowo mięśnie żucia; opuszcza jamę czaszki przez otwór owalny;
oddaje gałęzie:
a)

Grupa przednia:

−

nerw policzkowy – unerwia skórę i śluzówkę policzka,

−

nerw żwaczowy – unerwia mięsień żwacz,

−

nerwy skroniowe głębokie – unerwiają mięsień skroniowy,

−

nerw skrzydłowy boczny – unerwia mięsień skrzydłowy boczny,

−

nerw skrzydłowy przyśrodkowy – unerwia mięsień skrzydłowy przyśrodkowy.

Grupa tylna:

−

nerw uszno-skroniowy – unerwia staw skroniowo-żuchwowy, skórę skroni
i małżowinę uszną; prowadzi włókna pozazwojowe przywspółczulne do ślinianki
przyusznej,

−

nerw językowy – unerwia czuciowo

przednie języka,

−

nerw zębodołowy dolny,

−

nerw żuchowowo-gnykowy – unerwia mięsień żuchwowo-gnykowy i brzusiec
przedni mięśnia dwubrzuścowego (mięśnie szyi),

−

nerw bródkowy – unerwia skórę okolicy bródkowej i śluzówkę wargi dolnej,

−

splot zębowy dolny – unerwia zęby i dziąsła żuchwy.

VI nerw czaszkowy – nerw odwodzący – ma charakter ruchowy. Unerwia mięsień prosty

boczny gałki ocznej. Jego jądro ruchowe leży na dnie dołu równoległobocznego (część
mostu). Nerw wychodzi z mózgu za tylną krawędzią mostu. Jego porażenie powoduje zeza
zbieżnego.

VII nerw czaszkowy – nerw twarzowy – wchodzący w skład obwodowego układu

nerwowego. Jest nerwem drugiego łuku skrzelowego. Nerw ma charakter mieszany –
przeważają w nim włókna ruchowe. Zawiera także włókna czuciowe, i przywspółczulne –
wydzielnicze (autonomiczne). Włókna ruchowe rozpoczynają się w jądrze początkowym tego
nerwu położonym w moście. Następnie biegną w przewodzie słuchowym wewnętrznym,
w kanale nerwu twarzowego (twarzowego kości skroniowej). Włókna czuciowe rozpoczynają
się w zwoju kolanka położonym w kanale nerwu twarzowego. Wyodrębniają się w postaci
nerwu pośredniego i przewodzą wrażenia smakowe z

przednich języka. Włókna

przywspółczulne rozpoczynają się w jądrze ślinowym górnym położonym w moście.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Są włóknami wydzielniczymi dla gruczołów łzowych, ślinianki podżuchwowej, ślinianki
podjęzykowej, gruczołów podniebienia i gruczołów jamy nosowej.

Nerw wychodzi z mózgowia w kącie mostowo-móżdżkowym dwoma korzeniami.

Korzeń grubszy (ruchowy) tworzy właściwy nerw twarzowy, zaś korzeń leżący bocznie,
zwany nerwem pośrednim, cieńszy od poprzedniego zawiera włókna wydzielnicze
i czuciowe. Nerw wchodzi następnie do otworu słuchowego wewnętrznego biegnąc razem
z nerwem przedsionkowo- ślimakowym. Do tego miejsca oba nerwy otoczone są wypustką
opon mózgowia. Nerw twarzowy towarzyszy nerwowi przedsionkowo-ślimakowemu
dochodząc z nim do dna przewodu słuchowego wewnętrznego. Następnie oddziela się od
niego i wraz z nerwem pośrednim przechodzi przez pole nerwu twarzowego w dnie przewodu
do kanału nerwu twarzowego w piramidzie kości skroniowej, gdzie zawraca ku tyłowi
i tworzy kolanko nerwu twarzowego. Tu znajduje się zwój kolanka. Następnie biegnie ku
tyłowi i dołowi w ścianie błędnikowej (przyśrodkowej) jamy bębenkowej. Przechodzi tam
pomiędzy wyniosłością kanału półkolistego bocznego a okienkiem przedsionka. Na tym
odcinku nerw twarzowy jest oddzielony od jamy bębenkowej cienką blaszką kostną grubości
1-2mm. Powoduje to, że jest on często wciągany w procesy chorobowe dziejące się w uchu
środkowym. Opuszcza jamę czaszki przez otwór rylcowo-sutkowy wychodząc na zewnętrzną
powierzchnię podstawy czaszki. Tutaj rozgałęzia się w 3 kierunkach: ku dołowi oddając gałąź
do tylnego brzuśca mięśnia dwubrzuścowego, ku tyłowi oddając nerw uszny tylny i ku
przodowi zakręcając i wnikając prawie poziomo do ślinianki przyusznej, tuż poniżej otworu
słuchowego zewnętrznego i bocznie do tylnego brzuśca mięśnia dwubrzuścowego, leżąc na
powierzchni bocznej gałęzi żuchwy. W śliniance przyusznej początkowo (zwykle) dzieli się
na 2 gałęzie a następnie rozkrzewia tworząc splot przyuszniczy.

VIII nerw czaszkowy – nerw przedsionkowo-ślimakowy – unerwiający ucho wewnętrzne.

Nerw ten przekazuje informacje słuchowe ze ślimaka i informacje dotyczące przyspieszeń
liniowych i kątowych z kanałów półkolistych i łagiewki. Nerw VIII początkowo dzieli się na
dwie części:
a)

część przedsionkową z receptorami leżącymi w:

−

plamkach łagiewki,

−

plamkach woreczka,

−

grzebieniach bańkowych,

część ślimakową (nerw słuchowy) z receptorami leżącymi w:

−

komórkach rzęsatych wewnętrznych i zewnętrznych narządu Cortiego.

Włókna z części przedsionkowej zbierają się w zwoju przedsionkowym. Włókna z części

ślimakowej zbierają się w zwoju spiralnym ślimaka. Włókna wychodzące z obu zwojów łączą
się w jeden nerw przedsionkowo ślimakowy i razem wnikają do mózgu na granicy mostu
i rdzenia przedłużonego. Nerw przedsionkowo-ślimakowy jest pierwszym odcinkiem drogi
słuchowej.

IX nerw czaszkowy – nerw językowo-gardłowy – jest nerwem mieszanym: większą część

nerwu tworzą włókna czuciowe, unerwiające gardło i język; niewielką część stanowią włókna
ruchowe, przeznaczone dla mięśni gardła i wydzielnicze dla ślinianki przyusznej. Nerw ten
odchodzi od rdzenia przedłużonego 5–6 korzonkami, które ukazują się w bruździe bocznej
tylnej za oliwką. Opuszcza czaszkę przez otwór żyły szyjnej. W obrębie otworu tworzy zwój
górny, a po wyjściu z czaszki – zwój dolny, położony w dołku skalistym. Po wyjściu
z czaszki biegnie pomiędzy żyłą szyjną wewnętrzną a tętnicą szyjną wewnętrzną, a następnie
kieruje się ku nasadzie języka i bocznej ścianie gardła.

X nerw czaszkowy – nerw błędny – jeden z nerwów czaszkowych, jest nerwem

mieszanym, prowadzi włókna czuciowe, ruchowe i przywspółczulne Należy do
autonomicznego układu nerwowego (AUN), podobnie jak okoruchowy i twarzowy Unerwia:
opony mózgowo-rdzeniowe, narządy szyi, serce, narządy oddechowe, znaczną część przewodu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pokarmowego. Odchodzi od rdzenia przedłużonego za pośrednictwem kilku korzonków.
Opuszcza czaszkę przez przednią część otworu szyjnego w czaszce. W obrębie tego otworu
część czuciowa nerwu tworzy niewielki zwój górny, a po wyjściu z otworu drugi, większy zwój
dolny. Po wyjściu z otworu żyły szyjnej nerw błędny biegnie pomiędzy tętnicą szyjną wspólną
a żyłą szyjną wewnętrzną we wspólnej pochewce powięziowej. Z szyi przechodzi do
śródpiersia górnego, a następnie tylnego, przy czym nerw błędny lewy krzyżuje się od przodu
z łukiem aorty, prawy – z tętnicą podobojczykową prawą. Dalej biegną poza korzeniem płuca,
po czym dochodzą do przełyku, gdzie tworzą splot przełykowy, którego część przednia
utworzona jest głównie z gałązek nerwu lewego, a część tylna z gałązek nerwu prawego. Nerwy
błędne tworzą dwa pnie. Prawy pień błędny przechodzi na tylną część przełyku natomiast lewy
na przednią Po przejściu do jamy brzusznej pnie błędne rozgałęziają się w ścianie żołądka.
W przebiegu nerwu błędnego rozróżniamy część głowową, szyjną, piersiową i brzuszną.

XI nerw czaszkowy – nerw dodatkowy – ma charakter ruchowy, a jego włókna mają

początek w dwóch jądrach ruchowych: jądrze czaszkowym nerwu dodatkowego oraz jądrze
rdzeniowym nerwu dodatkowego. Z jąder tych wychodzą odpowiednio: korzeń czaszkowy
i rdzeniowy, które łączą się w tylnym dole czaszki, tworząc wspólnie pień nerwu
dodatkowego. Nerw opuszcza czaszkę przez boczną część otworu szyjnego.

XII nerw czaszkowy – nerw podjęzykowy – jest to nerw ruchowy, rozpoczyna się

w jądrze nerwu podjęzykowego położonym w rdzeniu przedłużonym. Opuszcza jamę czaszki
przez kanał nerwu podjęzykowego. Unerwia mięśnie języka. Odgrywa rolę w akcie żucia,
połykania i artykulacji. Porażenie nerwu podjęzykowego jednostronne powoduje, że
wysunięty język zbacza na stronę zdrową (wiąże się to z przewagą mięśnia bródkowo-
językowego). Obustronne porażenie nerwu XII powoduje całkowite porażenie języka
(glossoplegia), utrudniające w bardzo dużym stopniu mowę, przełykanie i żucie.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

Jakie funkcje pełni w organizmie człowieka tkanka nabłonkowa?

Jakie komórki wchodzą w skład tkanki kostnej?

Jak zbudowany jest i jaką funkcję spełnia kręgosłup?

Z jakich elementów zbudowany jest narząd żucia człowieka?

Jak scharakteryzujesz budowę i funkcje żołądka?

Jak zbudowane jest drzewa oskrzelowego i jakie są różnice anatomiczne pomiędzy
oskrzelem lewym a oskrzelem prawym?

Jaka jest rola przepony w mechanizmie oddychania?

Jakie narządy odpowiedzialne są za produkcję elementów morfotycznych krwi – zarówno
u płodu jak i osoby dorosłej?

Jakie są różnice w budowie żył i tętnic?

10.

Jaka jest rola hormonów tarczycy?

11.

Jak zbudowany jest narząd wzroku?

12.

Jak zbudowane jest mózgowie i jaka jest rola poszczególnych części mózgowia?

13.

Na jakie gałęzie dzieli się V nerw czaszkowy – nerw trójdzielny?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj podane zdania i oceń czy są prawdziwe czy fałszywe.

Tabela do ćwiczenia 1

Zdanie

Prawda

Fałsz

Tkanka nabłonkowa powstaje ze wszystkich listków zarodkowych.

W skład komórki nerwowej wchodzą: perikarion, dendryt i liczne aksony.

Kości to bierny narząd ruchu, w których produkowane są elementy morfotyczne
krwi.

Mięśnie żucia, mimiczne oraz gruczoły ślinowe nie wchodzą w skład narządu
życia.

Komórki okładzinowe żołądka mają istotny udział w gospodarce witaminą B

Krtań w rzucie na kręgosłup rozciąga się od IV do VII kręgu szyjnego.

Przedsionek prawy serca zbiera krew z całego organizmu oprócz płuc.

ACTH to hormon przysadki mózgowej, który pobudza korę nadnerczy do
wydzielania kortyzolu.

Impulsy nerwowe z kubków smakowych są przewodzone do mózgowia przez
następujące nerwy czaszkowe: VII, VIII, IX, X.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący funkcji tkanek, narządów i układów,

zaznaczyć znakiem X w tabeli prawdę lub fałsz,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przyporządkuj hormon do funkcji, jaką spełnia w organizmie człowieka.

Tabela do ćwiczenia 2

Hormon

Funkcja

Prolaktyna

funkcjonowanie komórek śródmiąższowych
jąder

Hormon luteinizujący

regulacja gospodarki wodno-elektrolitowej

Oksytocyna

wywołanie laktacji

Melatonina

regulacja gospodarki wapniowej

Parathormon

obkurczanie macicy po porodzie

Mineralokortykosteroidy

synchronizacja cyklu dobowego i zegara
biologicznego

1…… 2…… 3…… 4…… 5…… 6……

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący działania hormonów,

przeczytać pojęcia i opisy zawarte w tabeli,

przyporządkować opis do nazwy hormonu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić rodzaje tkanki łącznej?

scharakteryzować podział stawów?

scharakteryzować budowę i funkcję jelita grubego?

wymienić hormony wydzielane przez przysadkę mózgową?

scharakteryzować budowę ucha środkowego?

scharakteryzować topografię nerwu błędnego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Analizowanie wybranych chorób i zaburzeń metabolicznych

organizmu człowieka

4.2.1. Materiał nauczania

Zmiany chorobowe organizmu człowieka
Gorączka

Jest stanem patofizjologicznym towarzyszącym chorobie polegający na zwiększeniu

ciepłoty ciała powyżej normy. Pierwotne znaczenie tego objawu to obronna odpowiedź
organizmu na atak wirusów, bakterii, grzybów, obecność ciał obcych, alergenów, martwych
fragmentów tkanek i chemicznych pirogenów. U człowieka mówimy o stanie
podgorączkowym, jeżeli temperatura ciała wynosi powyżej 37°C; zaś o gorączce, jeśli
przekroczy 38°C. Po intensywnym wysiłku fizycznym, pod wpływem obfitego posiłku,
podczas miesiączkowania temperatura zdrowej osoby może wzrosnąć o 0,5°C. Zwykle
pomiaru temperatury dokonuje się za pomocą termometru w trzech miejscach:

−

pod pachą (prawidłowa temperatura 36,6°C) – najmniej dokładny pomiar z medycznego
punktu widzenia,

−

w jamie ustnej (prawidłowa temperatura 36,9°C),

−

w odbycie (metoda rektalna, dla niemowląt) (prawidłowa temperatura 37,1°C) –
najdokładniejszy pomiar z medycznego punktu widzenia.
Gorączka trwająca krócej niż tydzień prawie zawsze związana jest z jakimś zakażeniem.

Gorączka trwająca dłużej niż tydzień zwykle towarzyszy poważnym chorobom. Możemy
wyróżnić pojęcie gorączki o nieznanej przyczynie wówczas, gdy temperatura utrzymuje się
na poziomie powyżej 38,2°C i stan taki trwa powyżej 3 tygodni, a na podstawie typowego
wywiadu i badania przedmiotowego nie udaje się ustalić rozpoznania. Gorączka powyżej
39°C męczy i osłabia organizm. Wyraźnie przyspiesza akcję serca. Najbardziej wrażliwy na
podwyższenie temperatury jest jednak mózg. Utrzymująca się gorączka powyżej 41,5°C grozi
uszkodzeniem białek w komórkach nerwowych.

Utrata masy ciała

Jest z reguły oznaką poważnej choroby somatycznej lub psychicznej. Rzeczywistą utratę

masy ciała definiuje się jako zmniejszenie typowej masy ciała chorego o co najmniej 5%
w okresie do 6 miesięcy. Jeżeli występuje bardziej gwałtowna utrata masy ciała, a zwłaszcza,
jeżeli występują także inne objawy ogólne (np.: osłabienie, gorączka), choroba leżąca
u podłoża tych objawów jest zwykle bardzo poważna. Utrata masy ciała może wynikać
z niedostatecznej w stosunku do zapotrzebowania metabolicznego podaży kalorii lub ich
przyswajania.

Kaszel

To reakcja odruchowa na podrażnienie zakończeń nerwowych w błonie śluzowej górnych

dróg oddechowych. Efektem są nagłe skurcze ścian klatki piersiowej, a w szczególności mięśni
wydechowych i oskrzeli z nagłym wyrzucaniem powietrza z płuc i dróg oddechowych. Reakcja
ta może być wywołana ciałem obcym znajdującym się w układzie oddechowym lub
uszkodzeniem błony śluzowej górnych dróg oddechowych w przebiegu infekcji (wirusowej lub
rzadziej bakteryjnej), może być również wywołana podrażnieniem nerwów odpowiedzialnych
za przewodzenie impulsu odruchu kaszlowego. Taką reakcję wywołuje, np.: podrażnienie
gałęzi usznej nerwu błędnego – może wywołać odruchową reakcję kaszlu poprzez gałęzie
gardłowe tego nerwu. Wyróżniamy dwa rodzaje kaszlu w zależności czy towarzyszy mu
odkrztuszanie śluzu lub ropy: kaszel suchy i mokry. Jest to częsty objaw chorobowy. Suchy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kaszel jest bardzo charakterystyczny dla przebytych infekcji wirusowych górnych dróg
oddechowych, w których mimo wyleczenia może się utrzymywać nawet do 4 tygodni od końca
choroby ze względu uszkodzenie błony śluzowej górnych dróg oddechowych i drażnienie
zakończeń nerwowych mieszczących się w tej błonie. Poranny nawracający przez kilka
miesięcy kaszel z odkrztuszaniem, u wieloletnich palaczy tytoniu może świadczyć
o przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc. Kaszel może również wywoływać gruźlica, choroba
nowotworowa, alergia, astma, zakażenie bakteriami atypowymi (Mycoplasma, Chlamydia).

Duszność

Jest to subiektywne odczucie braku powietrza, bardzo często połączone ze wzmożonym

wysiłkiem mięśni oddechowych. Podział przyczyn duszności:

−

schorzenia układu oddechowego,

−

schorzenia układu krążenia,

−

choroby klatki piersiowej i mięśni,

−

choroby ośrodkowego układu nerwowego,

−

zwiększone zapotrzebowanie na tlen,

−

zmniejszony transport tlenu,

−

psychogenne.
Duszność możemy podzielić na ostrą i przewlekłą. Duszność ostra występuje, gdy mamy

do czynienia z: obrzękiem płuc, astmą oskrzelową, odmą opłucnową, zatorem tętnicy płucnej.
Duszność przewlekła powodowana jest przez: astmę oskrzelową, płyn w opłucnej, przewlekłą
niewydolność serca, rozedmę płuc, zmiany naciekowe płuc.

Innym podziałem duszności jest podział ze względu na pochodzenie i tak wyróżniamy:

duszność sercową (obrzęk płuc, astma sercowa, niewydolność serca prawostronna, zator
płuc), duszność płucną (odma płucna, płyn w jamie opłucnowej, astma oskrzelowa, rozedma
płuc, nacieki płucne) oraz inne (wstrząs, niedokrwistość, lęki, fobie, zatrucie NO, CO).

Krwioplucie

To objaw chorobowy, polegający na wykrztuszaniu z dróg oddechowych krwi lub

plwociny z zawartością krwi. Najczęściej do krwioplucia dochodzi w wyniku: stanu
zapalnego z następową proliferacją naczyń, mających zwiększoną skłonność do krwawienia
(gruźlica, rozstrzenie oskrzeli); naciekania naczyń i ich uszkodzenia w procesach
nowotworowych; wzrostu ciśnienia w lewym przedsionku serca, powodującego nadciśnienie
płucne (zwężenie zastawki mitralnej, niewydolność serca lewokomorowa). Najczęściej
krwioplucie towarzyszy:

−

zapaleniu oskrzeli,

−

rozstrzeniu oskrzeli,

−

rakowi płuca,

−

gruźlicy,

−

zatorowości płucnej,

−

niewydolności lewokomorowej serca.

Obrzęk

To stwierdzane w badaniu fizykalnym gromadzenie się płynu w przestrzeni

pozakomórkowej i w jamach ciała. Powstaje na skutek zaburzenia równowagi między
czynnikami dążącymi do zatrzymania płynu w naczyniach oraz czynników prowadzących do
przedostawania się płynu poza ich światło. Obrzęk może być spowodowany zgromadzeniem
przesięku lub wysięku. Obrzęki możemy podzielić na:

−

uogólnione,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zlokalizowane w jamach ciała: otrzewnej – wodobrzusze; osierdziu; opłucnej, w układzie
komorowym mózgu – wodogłowie.
Przyczyny powstawania obrzęków wiążą się z typem zgromadzonego płynu. Wysięk

powstaje w wyniku wzrostu przepuszczalności kapilar tak jak ma to miejsce w przypadku
reakcji alergicznej, posocznicy, oparzeniu. Przesięk powstaje w wyniku: wzrostu ciśnienia
hydrostatycznego w kapilarach; utrudnienia odpływu żylnego; marskości wątroby;
zwiększenia objętości osocza spowodowane zatrzymaniem sodu; utrudnienia odpływu limfy;
spadku ciśnienia onkotycznego białek osocza; retencji tkankowej sodu i następowym
zatrzymaniem wody.

Zaparcie

To utrudnione lub zbyt rzadkie oddawanie stolca. Osoby zdrowe oddają zazwyczaj 1–2

dobrze uformowane stolce dziennie, czasem stolec co drugi dzień. Zaparcie jest jedną
z najczęstszych dolegliwości. Występuje czasem u osób zdrowych spożywających pokarmy
z małą zawartością płynów i błonnika, prowadzących siedzący tryb życia, u osób
w podeszłym wieku i noworodków oraz u kobiet w zaawansowanej ciąży. Często towarzyszy
zaburzeniom czynnościowym jelita grubego, zwłaszcza u kobiet, jako tzw. zaparcie
nawykowe. W zaparciach kał jest zazwyczaj twardy i suchy, oddawany z wysiłkiem. Zaparcie
może być również wywołane przyczynami:

−

mechanicznymi, np.: zwężenie jelit przez naciek nowotworowy lub zapalny; blizny; ucisk
z zewnątrz; niedrożność jelit,

−

toksycznymi, np.: zatrucie ołowiem i arsenem; po podaniu niektórych leków, jak opium
i atropiny,

−

czynnościowymi, np.: zaparcia atoniczne u starców i obłożnie chorych, choroby
gorączkowe, zaparcie spastyczne.

Biegunka

To objaw chorobowy polegający na znacznym zwiększeniu liczby wypróżnień w ciągu

doby, lub zmianą konsystencji stolca na płynną lub półpłynną. Biegunką określa się również
stan, gdy nawet jednorazowo w stolcu pojawia się treść patologiczna, taka jak śluz, ropa lub
krew. Biegunce towarzyszy wzmożona perystaltyka jelit i często kurczowe bóle brzucha.
Biegunka ostra – to stan chorobowy trwający do 10 dni, natomiast utrzymywanie się objawów
chorobowych ponad 10 dni nosi nazwę biegunki przewlekłej. Istnieje wiele przyczyn
występowania biegunki, z których najczęstsze to infekcje przewodu pokarmowego na tle
zakażeń:

−

wirusowych,

−

bakteryjnych – związanych z bezpośrednim zakażeniem bakteryjnym; związanych
z działaniem endotoksyn bakteryjnych; pierwotniakowych; biegunki niezakaźne
(np. w przebiegu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego).

Dziedziczność i choroby uwarunkowane genetycznie

Dziedziczność to jedna z podstawowych cech organizmów żywych polegająca na

przekazywaniu informacji genetycznej z pokolenia na pokolenie; dziedziczność pozwala
utrzymywać podstawowe cechy gatunkowe i tłumaczy podobieństwo rodziców i dzieci.
Cechy osobnika uwarunkowane są genetycznie, ale jednocześnie zależą w dużej mierze od
wpływów środowiska. Podstawowe pojęcia dotyczące dziedziczności opracował Grzegorz
Mendel, uważany za ojca współczesnej genetyki. Dziedziczność zachodzi za pośrednictwem
komórek rozrodczych, w których zawarta jest informacja genetyczna przekazana przez
każdego z rodziców; geny ulegają segregacji (na dominujące i recesywne) i w wyniku
połączenia się gamet w procesie zapłodnienia powstają osobniki o różnych kombinacjach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

genów obojga rodziców; zespół genów wyznaczających właściwości organizmu nazywa się
genotypem, przy czym cechy recesywne nie ulegają ujawnieniu, ale mogą być przekazywane
następnym pokoleniom; powstały w wyniku współdziałania informacji genetycznej
i środowiska zespół cech organizmu danego osobnika określa się mianem fenotypu.

Wyróżniamy 5 typów dziedziczenia. Sposób dziedziczenia danej cechy uzależniony jest

od położenia genu, który ją warunkuje dziedziczenie:

−

autosomalne recesywne lub dominujące – gdy gen jest umiejscowiony w jednym
z autosomów,

−

sprzężone z chromosomem X – gdy gen znajduje się w chromosomie X,

−

wieloczynnikowe – gdy w proces dziedziczenia zaangażowane jest więcej niż jeden gen,

−

mitochondrialne – gdy gen jest położony w genomie mitochondrialnym.
O chorobach uwarunkowanych genetycznie mówimy wówczas, gdy schorzenie

spowodowane przez mutacje jednego lub więcej genów lub też aberrację chromosomową jest
przekazywane w rodzinie w kolejnym pokoleniu. Szacuje się, że częstość wystąpienia
choroby uwarunkowanej genetycznie zależy od częstości występowania mutacji
odpowiedzialnej za daną chorobę. W niektórych przypadkach ryzyko wystąpienia choroby
uwarunkowanej genetycznie jest większe niż tzw. ryzyko populacyjne. Dotyczy to przede
wszystkim rodzin, w których poprzednio zanotowano wystąpienie określonej choroby
dziedzicznej, a także małżeństw między krewnymi.

Tradycyjny podział chorób genetycznych oparty jest na podstawowych prawach

dziedziczenia:

−

choroby jednogenowe,

−

choroby wieloczynnikowe,

−

aberracje chromosomowe.
Choroby jednogenowe – monogenowe – choroby spowodowane mutacjami pojedynczych

genów. Wśród dziedziczenia jednogenowego możemy wyróżnić dziedziczenie autosomalne
recesywne, autosomalne dominujące, sprzężone z chromosomem X dominujące oraz
sprzężone z chromosomem X recesywne.

W przypadku dziedziczenia autosomalnego dominującego choroba ujawnia się już

u heterozygot z jednym nieprawidłowym allelem (drugi allel z pary jest prawidłowy); ryzyko
zachorowania jest jednakowe dla obu płci; ryzyko przekazania choroby jest stałe i nie zależy
od liczby posiadanych już zdrowych lub chorych dzieci. Do chorób dziedziczących się w ten
sposób zalicza się:

−

rodzinną hipercholesterolemię,

−

torbielowatość nerek u dorosłych,

−

pląsawicę Huntingtona,

−

sferocytozę wrodzoną,

−

zespół Marfana,

−

achondroplazję,

−

neurofibromatozę.
Dla dziedziczenia autosomalnego recesywnego charakterystyczne są następujące cechy:

−

choroba ujawnia się u homozygot pod względem zmutowanego genu,

−

heterozygoty z jednym nieprawidłowym genem są zdrowymi nosicielami,

−

prawdopodobieństwo wystąpienia choroby jest takie samo dla oby płci,

−

jeśli oboje rodzice są heterozygotycznymi nosicielami mają 25% ryzyko urodzenia
dziecka chorego-pojawienie się choroby w rodzinie jest związane z nosicielstwem
rodziców.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Choroby dziedziczone autosomalnie recesywnie:

−

mukowiscydoza,

−

fenyloketonuria,

−

rdzeniowy zanik mięśni,

−

głuchota wrodzona,

−

niedokrwistość sierpowatokrwinkowa,

−

galaktozemia,

−

albinizm.
Do najbardziej charakterystycznych cech dziedziczenia recesywnego sprzężonego

z chromosomem X należą:

−

objawy choroby wykazują tylko mężczyźni,

−

kobiety są nosicielkami mutacji genowej, nie wykazują cech choroby,

−

częstość występowania mutacji genowej wśród kobiet jest dwukrotnie większa niż wśród
mężczyzn,

−

wszyscy synowie chorego ojca są zdrowi,

−

wszystkie córki chorego ojca są nosicielkami nieprawidłowego genu.
Choroby recesywne sprzężone z chromosomem X to:

−

daltonizm,

−

dystrofia mięśniowa Duchenne`a,

−

dystrofia mięśniowa Beckera,

−

hemofilia A i B,

−

„rybia łuska”,

−

upośledzenie umysłowe związane z chromosomem X.
Dziedziczenie dominujące sprzężone z chromosomem X ma następujące cechy:

−

choroba ujawnia się już u heterozygot, czyli kiedy tylko jeden allel z pary jest
nieprawidłowy,

−

chorują zarówno kobiety jak i mężczyźni,

−

nie ma dziedziczenia z ojca na syna,

−

u kobiet objawy choroby są słabiej wyrażone,

−

chora kobieta (heterozygota) ma 50% ryzyka, że jej potomstwo będzie chore,

−

chory ojciec będzie miał wszystkie córki chore, ale wszyscy synowie chorego ojca będą
zdrowi.
Choroby dominujące sprzężone z chromosomem X:

−

krzywica oporna na witaminę D,

−

zespół Retta,

−

zespół Aicardi – Goutieres,

−

wrodzone nieotrzymanie barwnika.
Choroby mitochondrialne są przekazywane wyłącznie w linii żeńskiej – przez chorą

matkę. Chorują zarówno kobiety jak i mężczyźni. Jeśli matka jest chora to wszystkim swoim
dzieciom przekaże nieprawidłowe geny. Jeśli ojciec jest chory to nie ma żadnego ryzyka
przekazania choroby mitochondrialnej potomstwu. Objawy i stopień ciężkości choroby mogą
się różnić między rodzeństwem. Przykładem chorób mitochondrialnych mogą być: zanik
nerwów wzrokowych Lebera, neuropatie, miopatie, encefalopatie.

Choroby uwarunkowane wieloczynnikowo, to choroby, które są wynikiem zarówno

predyspozycji genetycznej jak i czynnikami środowiskowymi. Do chorób uwarunkowanych
takim typem dziedziczenia zaliczamy:

−

nadciśnienie tętnicze,

−

miażdżycę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

łuszczycę,

−

skazę atopową,

−

schizofrenię,

−

chorobę Alzheimera,

−

cukrzycę insulinoniezależną,

−

nowotwory.

Choroby związane z aberracjami chromosomowymi

Aberracja chromosomowa (mutacja chromosomowa) – zaburzenie polegające na zmianie

struktury lub liczby chromosomów. Do aberracji chromosomowych może dochodzić
spontanicznie lub pod wpływem czynników mutagennych.

Anomalie liczbowe to aneuploidie i poliploidie. Są skutkiem nieprawidłowo

przebiegającego procesu rozdziału chromosomów podczas podziału komórki. U człowieka na
poziomie całego organizmu (tzn. prawie każda jądrzasta komórka organizmu winna zawierać
ową zmianę) zdecydowana większość mutacji liczby chromosomów autosomalnych jest
letalna. Wyjątki to zespoły:

−

Downa – trisomia 21,

−

Edwardsa – trisomia 18,

−

Patau`a – trisomia 13.
Zmiany liczby chromosomów płciowych kariotypowo opisujemy następująco:

−

zespół Turnera X0,

−

zespół Klinefeltera XXY,

−

zespół XXX,

−

zespół XYY.
Anomalie strukturalne są to zmiany powstające na skutek pęknięć a następnie łączenia się

odcinków w zmienionym porządku. Mają one ogromne znaczenie dla ewolucji, ponieważ
zmieniają położenie genów, a tym samym wpływają na szansę rekombinacji. Do anomalii
strukturalnych zaliczamy:

−

delecję (deficjencje) – utrata odcinka chromosomu,

−

inwersję – odwrócenie fragmentu chromosomu o 180°,

−

duplikację – powielenie odcinka chromosomu,

−

translokację – przeniesienie odcinków między niehomologicznymi chromosomami,

−

pęknięcie centromeru – rozdzielenie ramion chromosomu,

−

chromosom pierścieniowy – powstaje, kiedy ramiona chromosomu łączą się tworząc
pierścień; zazwyczaj towarzyszy temu delecja fragmentów położonych na końcach
chromosomu.

Mechanizmy odporności wrodzonej i nabytej

Układ immunologiczny zapewnia organizmowi odporność, czyli zdolność do obrony przed

mikroorganizmami i pasożytami, zapewnia niewrażliwość na ich działanie chorobotwórcze.

Odróżnia się odporność wrodzoną i nabytą. Zasadnicza różnica polega na tym, że

odporność wrodzona (filogenetycznie starsza) działa na zasadzie odróżniania jedynie komórek
obcych od własnych, natomiast odporność nabyta uwzględnia indywidualne właściwości obcej
komórki. Dlatego odporność wrodzona nazywana jest też nieswoistą a nabyta swoistą. Ponadto
odporność nabyta różni się od wrodzonej zdolnością zapamiętywania obcej komórki, a ściślej
związanego z nią charakterystycznego związku chemicznego określanego jako antygen, co
objawia się znacznie silniejszą i szybszą reakcją na powtórne wtargnięcie antygenu, czego nie
obserwuje się w odporności wrodzonej. Odporność wrodzona i nabyta wykorzystują różne
mechanizmy reagowania, które jednak działają w tym samym kierunku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odporność wrodzona

Wyróżniamy następujące elementy składowe odporności wrodzonej:
Skóra – zdrowa skóra jest dla bakterii właściwie nieprzenikliwa. Skaleczenie stwarza

jednak dużą możliwość infekcji.

śołądkowy kwas solny – niszczy on bakterie spożyte z pokarmem. W normalnych

warunkach jedynie niewielkiej części drobnoustrojów chorobotwórczych udaje się przełamać
tą barierę.

Śluz i rzęski w drogach oddechowych – bakterie dostające się z powietrzem

oddechowym zostają uwięzione przez śluz, a następnie wyrzucone na zewnątrz przez ruch
rzęsek wzmocniony kaszlem i kichaniem.

Substancje obronne – liczne komórki i wydzieliny ustrojowe zawierają enzym lizozym.

Enzym ten atakuje błonę licznych bakterii. Uszkodzona błona zostaje rozpuszczona przez
układ enzymatyczny zwany układem dopełniacza.

Komórki odpornościowe (fagocyty) – mają zdolność do niszczenia obcych komórek

i rozkładania ich za pomocą swoich enzymów. Należą tu: granulocyty kwasochłonne
i obojętnochłonne oraz makrofagi.

Odporność nabyta

Odporność nabyta funkcjonuje w oparciu o zasadę odróżniania nie tylko „obcego” od

„własnego”, ale jest w stanie odróżnić indywidualne cechy cząsteczek wnikających do
organizmu. Cząsteczki będące nośnikami tych cech określane są mianem antygenów. Dzięki
temu odporność nabyta ma charakter swoisty, a zależnie od działających efektorów
(wykonawców) odpowiedzi jest to odpowiedź humoralna lub komórkowa. Obok swoistości
odporność nabyta ma zdolność zapamiętywania antygenu, przez co jego ponowne wniknięcie
powoduje reakcję szybszą i silniejszą. W odpowiedzi typu humoralnego biorą udział
przeciwciała obecne we krwi, chłonce i płynach tkankowych, a także przeciwciała obecne na
powierzchni komórek. Są one także w wydzielinach śluzowo-surowiczych, np.: dróg
oddechowych lub przewodu pokarmowego, a więc znajdują się również w pierwszej linii
obrony.

Przeciwciała są wytwarzane przez limfocyty B po kontakcie z antygenem (np. bakterią).

W odpowiedzi typu komórkowego z antygenem reagują bezpośrednio komórki – limfocyty T.
Odpowiedź tą określamy jako późną, gdyż komórki do miejsca wniknięcia antygenu
przybywają po ok. 24 godzinach. Najczęściej określony antygen wywołuje jednocześnie
odpowiedź immunologiczną typu humoralnego i komórkowego. W odpowiedzi
immunologicznej wyróżniamy dwie fazy:

−

fazę indukcji – w której limfocyty łączą się z antygenem i zaczynają mnożyć się
i różnicować w komórki wykonawcze,

−

fazę wykonawczą – w której liczne nowo wytworzone komórki odpowiadają na antygen:
limfocyty B uwolnieniem przeciwciał, a limfocyty T bezpośrednio łącząc się
z antygenem i go unieszkodliwiając.
Na każdym etapie odpowiedzi immunologicznej istnieje ścisła kooperacja i uzupełnianie

się mechanizmów odporności wrodzonej (nieswoistej) i nabytej (swoistej).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podstawowe zaburzenia przemiany materii
Cukrzyca

To, zgodnie z definicją WHO, grupa chorób metabolicznych charakteryzująca się

hiperglikemią wynikającą z defektu wydzielania lub działania insuliny. Przewlekła
hiperglikemia wiąże się z uszkodzeniem, zaburzeniem czynności i niewydolnością różnych
narządów, szczególnie oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych. Najczęstsze
postacie

cukrzycy

wynikają

zmniejszonej

wrażliwości

tkanek

insulinę

(insulinooporność) oraz upośledzenia wydzielania insuliny (w cukrzycy typu 2), niedoboru
insuliny związanego z niszczeniem komórek β wysp trzustki (w cukrzycy typu 1) bądź zmian
hormonalnych związanych z okresem ciąży (cukrzyca ciężarnych). Ostatecznie wszystkie
postacie cukrzycy wynikają z niezdolności komórek beta do produkcji wystarczającej ilości
insuliny, która mogłaby zapobiec hiperglikemii.

Zasadą współczesnej terapii cukrzycy jest leczenie wszystkich zaburzeń towarzyszących

chorobie, a nie tylko kontrola gospodarki węglowodanowej. Dążenie do normalizacji masy
ciała, zwiększenie aktywności fizycznej, właściwa dieta, leczenie częstych w cukrzycy
zaburzeń lipidowych, nadciśnienia tętniczego i innych chorób układu krążenia oraz
utrzymywanie glikemii w przedziale wartości możliwie najbardziej zbliżonym do
niecukrzycowych (normoglikemia) zmniejsza ryzyko rozwoju powikłań choroby.
Podstawowym objawem cukrzycy jest podwyższenie stężenia glukozy we krwi. W zależności
od zaawansowania choroby może ono występować jedynie po spożyciu węglowodanów lub
niezależnie od niego. Prawidłowa glikemia na czczo to 60–99 mg/dl (3,4–5,5 mmol/l),
w 2 godzinie testu doustnego obciążenia glukozą glikemia poniżej 140 mg/dl (7,8 mmol/l).
Niższe stężenie glukozy oznacza hipoglikemię, a wyższe oznacza:
1)

Stan przedcukrzycowy, czyli:

−

nieprawidłową glikemię na czczo: 100–125 mg/dl (5,6–6,9 mmol/l) i/lub

−

nieprawidłową tolerancję glukozy: w 2 godzinie testu doustnego obciążenia glukozą
glikemia 140–199 mg/dl (7,8–11 mmol/l).

Cukrzycę, gdy:

−

stężenie glukozy zmierzone o dowolnej porze doby przekracza 200 mg/dl i występują
objawy hiperglikemii (polidypsja, poliuria),

−

dwukrotnie poziom glukozy na czczo przekracza 126 mg/dl (7,0 mmol/l),

−

w 2 godzinie testu doustnego obciążenia glukozą poziom glukozy przekracza
200mg/dl (11,1 mmol/l).

Hiperurykemia

Stan chorobowy charakteryzujący się podwyższonym poziomem kwasu moczowego we

krwi. Górna granica normy wynosi: dla kobiet – 360 µmol/L (6 mg/dL), dla mężczyzn
400 µmol/L (6,8mg/dL). Hiperurykemia może być spowodowana nadmiernym wytwarzaniem
kwasu moczowego lub zmniejszonym wydalaniem tej substancji przez nerki albo wysokim
poziomem fruktozy w diecie.

Hipercholesterolemia

Podwyższone powyżej normy stężenie cholesterolu w osoczu krwi. Nie jest to

schorzenie, ale nieprawidłowość metaboliczna, która może towarzyszyć innym chorobom
i jest ważnym czynnikiem ryzyka wystąpienia wielu chorób układu krążenia. Termin ten jest
ściśle powiązany z pokrewnymi określeniami: hiperlipidemia oraz hiperlipoproteinemia.
Hipercholesterolemia może być stanem wtórnym, który występuje w przebiegu niektórych
chorób – mówimy wówczas o hipercholesterolemii wtórnej.

Najczęstsze przyczyny wystąpienia hipercholesterolemii wtórnej to:

−

cukrzyca i zespół metaboliczny,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

niektóre choroby nerek (np. zespół nerczycowy),

−

niedoczynność tarczycy,

−

żółtaczka cholestatyczna,

−

anoreksja.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

Jakie zmiany w fizjologii człowieka powoduje gorączka?

Podrażnienie, którego nerwu czaszkowego może spowodować kaszel?

Jakie są najczęstsze przyczyny duszności?

Jakie występują typy dziedziczenia cech?

Jakie cechy są najbardziej charakterystyczne dla dziedziczenia autosomalnego
recesywnego?

Jakie mechanizmy składają się na odporność wrodzoną?

Jakie są najczęstsze przyczyny hipercholesterolemii wtórnej?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj zdania w tabeli i oceń czy są prawdziwe czy fałszywe.

Tabela do ćwiczenia 1

Zdanie

Prawda

Fałsz

Rzeczywistą utratę masy ciała definiuje się jako zmniejszenie typowej masy ciała
chorego o co najmniej 10% w ciągu roku czasu.

Niewydolność lewej komory serca nie może być przyczyną krwioplucia.

Biegunka ostra to stan chorobowy trwający do 10 dni.

Mukowiscydoza należy do chorób dziedziczonych w sposób autosomalny
recesywny.

Zespół Downa określany jest w genetyce jako trisomia 21.

Hiperurykemię rozpoznasz, gdy stężenie kwasu moczowego u mężczyzny wynosi
powyżej 6,8 mg/dl.

W drugiej godzinie testu doustnego obciążenia glukozą, stężenie glukozy u osoby
zdrowej powinno wynosić do 7,8 mmol/l.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący wybranych chorób i zaburzeń metabolicznych,

zaznaczyć znakiem X w tabeli prawdę lub fałsz,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Przyporządkuj wartości liczbowe poziomu glikemii odpowiednim określeniom

dotyczącym gospodarki węglowodorowej.

Tabela do ćwiczenia 2

Wartości liczbowe poziomu glikemii na czczo

Określenie gospodarki węglowodanowej

100–125 mg/dl

cukrzyca

w 2 h testu obciążenia glukozy 140–199 mg/dl

normoglikemia

60–99 mg/dl

nieprawidłowa tolerancja glukozy

w 2 h testu obciążenia glukozy > 200 mg/dl

nieprawidłowa glikemia na czczo

> 126 mg/dl

cukrzyca

1…… 2…… 3…… 4…… 5……

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący gospodarki węglowodorowej,

przeanalizować wartości i opisy zawarte w tabeli,

przyporządkować odpowiednią wartość liczbową poziomu glikemii określeniu
gospodarki węglowodanowej,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić choroby związane z zaburzeniem liczby chromosomów?

wymienić przyczyny zaparć?

scharakteryzować rolę limfocytów B w odporności nabytej?

scharakteryzować przyczyny wtórnej hipercholesterolemii?

zdefiniować pojęcie obrzęku?

wymienić i scharakteryzować typy cukrzycy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Analizowanie budowy i funkcji układu stomatognatycznego

4.3.1. Materiał nauczania

Budowa układu stomatognatycznego i funkcje jamy ustnej

Podstawową składową układu stomatognatycznego jest jama ustna wraz z jej organami.

Jest początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego gdzie odbywa się zwilżanie pokarmu,
kształtowanie kęsów oraz przesuwanie ich ku tyłowi. Jest narządem smaku kontrolującym
spożywany pokarm, bierze udział w artykulacji. Jama ustna jest ograniczona przez wargi,
policzki, podniebienie i dno jamy ustnej. Mięśnie żucia, mimiczne oraz gruczoły ślinowe są
również częścią narząd żucia. Charakterystycznym tylko dla układu ruchowego narządu żucia
elementem jest to, że na czynność mięśni tego układu mają wpływ receptory wychodzące ze:
stawów skroniowo-żuchwowych, zębów i przyzębia.

Układ stomatognatyczny jest przestrzenią o kształcie czworościanu, podstawą, którego są

wyrostki podniebienne szczęki oraz blaszki poprzeczne kości podniebiennych, wierzchołkiem
natomiast jest okolica kości gnykowej. Wyróżnia się następujące funkcje układu
stomatognatycznego:

−

żucie,

−

mowa,

−

połykanie,

−

oddychanie,

−

kreowanie wyglądu zewnętrznego.

Budowa przyzębia
Przyzębie

Umożliwia prawidłową czynność uzębienia w czasie żucia pokarmów, formowania

kęsów oraz fonacji. Jest zespołem tkanek otaczających ząb. Przyzębie dzieli się na
wierzchołkowe oraz brzeżne, które składa się z dziąsła, ozębnej, cementu i wyrostka
zębodołowego.

Dziąsło

Jest przedłużeniem błony śluzowej jamy ustnej, pokrywającym wyrostek zębodołowy

szczęki i żuchwy. Pokryte jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, częściowo
rogowaciejącym. Zdrowe dziąsło ma zabarwienie bladoróżowe.

W dziąśle wyróżniamy:

−

brodawki międzyzębowe, wypełniające przestrzenie międzyzębowe, aż do punktów
stycznych,

−

dziąsło brzeżne (wolne) – szerokości ok. 1,5 mm – stanowi fałd błony śluzowej otaczającej
szyjki zębów,

−

dziąsło zębodołowe (przyczepione) – 1–10 mm – zrośnięte jest z bogato unaczynioną
okostną wyrostka zębodołowego.
Przyczep dziąsła do zęba sięga niżej niż krawędź dziąsła w stosunku do korony. Dzięki

temu powstaje kieszonka dziąsłowa, której dno stanowi przyczep nabłonkowy dziąsła.
Przyczep nabłonkowy jest częścią nabłonka łączącego, powstałego z nabłonka wewnętrznego.

Kieszonka fizjologiczna w prawidłowych warunkach ma 0,5–1,5 mm.
Wyrostek zębodołowy, utrzymujący zęby w jamie ustnej, jest częścią kości szczęki

i żuchwy. Składa się z:

−

blaszki zbitej zewnętrznej,

−

blaszki zbitej z drobnymi otworkami dla naczyń i nerwów, graniczącej z ozębną,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

kości gąbczastej między dwoma blaszkami.
Cement korzeniowy pokrywa powierzchnię korzenia zęba, chroniąc go przed

szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi. Utrzymuje prawidłową szerokość szpary ozębnowej
oraz stanowi miejsce przyczepienia jej włókien.

Ozębna

Wypełnia przestrzeń między cementem korzeniowym, a kością wyrostka zębodołowego,

łącząc jednocześnie obie struktury.

Zbudowana jest z dwóch typów tkanki łącznej włóknistej o układzie regularnym oraz

tkanki łącznej wiotkiej, bogatej w komórki, naczynia i nerwy.

W ozębnej można wyróżnić następujące elementy strukturalne:

−

grube pęczki włókien kolagenowych – głównie typu I (grube włókna zbudowane
z prążkowanych fibryli), ale także III (włókna srebrochłonne tworzące sieci) i V (cienkie
fibryle w blaszkach podstawnych) oraz znikoma ilość kolagenu typu IV w błonach
podstawnych naczyń krwionośnych; włókien elastycznych oraz włókien oksytalanowych,
wykazujące bardzo zróżnicowany przebieg. Włókna, których jedne końce są wbudowane
w cement, a drugie w kość zbitą wyrostka zębodołowego, określane są jako włókna
Sharpey'a,

−

tkankę łączną wiotką zawierającą charakterystyczne dla niej w tej lokalizacji komórki
(fibroblasty, osteoblasty, osteoklasty, cementoblasty, komórki tuczne, makrofagi,
zmienne ilości granulocytów i limfocytów) oraz bezpostaciową istotę międzykomórkową
zawierającą glikozaminoglikany, proteoglikany i glikoproteidy,

−

bardzo liczne naczynia krwionośne oraz naczynia limfatyczne,

−

liczne włókna nerwowe rdzenne i bezrdzenne pochodzące z nerwów miazgi, zębodołu
i dziąsła.

Ozębna pełni następujące funkcje:

−

utrzymuje ząb w zębodole,

−

amortyzuje działanie sił mechanicznych w trakcie żucia,

−

wytwarza włókna, kość oraz cement, dzięki obecności fibroblastów, osteoblastów
i cementoblastów,

−

może resorbować kość, cement i włókna,

−

odżywia ząb i pośredniczy przy odczuwaniu dotyku, ucisku i bólu.

Budowa języka

Język jest wałem mięśniowym położonym na dnie jamy ustnej i pokrytym śluzówką.

W obrębie języka możemy wyróżnić: nasadę, trzon i koniec języka oraz grzbiet
i powierzchnię dolną. Śluzówka języka jest wilgotna, różowa, pokryta licznymi brodawkami
językowymi. Brodawki języka to wyrostki tkanki łącznej, które wystają ponad powierzchnię
śluzówki i są pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. U człowieka występuje sześć
rodzajów brodawek, które dzielimy na brodawki mechaniczne (służą do pobierania,
rozdrabniania pokarmu) oraz brodawki smakowe (zawierające kubki smakowe):

Mechaniczne:

−

nitkowate (najmniejsze i najliczniejsze),

−

stożkowate,

−

soczewkowate,
Smakowe:

−

grzybowate (większe),

−

okolone (największe),

−

liściaste (występują po bocznej stronie języka).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czubek języka najsilniej reaguje na substancje mające słodki smak, boki języka – na

substancje kwaśne, same brzegi i części zbliżające się ku tyłowi – na substancje słone, a sam
tył języka najlepiej odbiera smak gorzki. Błona śluzowa języka na powierzchni dolnej łączy
się z błoną śluzową dna jamy ustnej za pomocą wędzidełka języka. Zrąb języka utworzony
jest przez mięśnie poprzecznie prążkowane w obrębie, których możemy wyróżnić:

−

mięśnie własne języka – mięsień podłużny górny i dolny, mięsień poprzeczny i pionowy
języka,

−

mięśnie dochodzące – zapewniają językowi dużą ruchomość, należą do nich: mięsień
bródkowo-językowy, mięsień gnykowo-językowy, mięsień rylcowo-językowy.
W obrębie nasady języka zlokalizowane jest skupisko tkanki chłonnej określane jako

migdałek językowy.

Topografia i budowa ślinianek

Ślinianką nazywamy gruczoł wydzielania zewnętrznego, wytwarzający ślinę. Elementami

wydzielniczymi dużych gruczołów ślinowych są cewki i pęcherzyki. Na przewody
wyprowadzające składają się: wstawki, przewód prążkowany, przewód międzypłacikowy
oraz przewód wyprowadzający.

Duże gruczoły ślinowe są gruczołami parzystymi. Ich przewody wyprowadzające kończą

się w jamie ustnej:
1.

Ślinianki przyuszne są gruczołami produkującymi wydzielinę surowiczą. Budują ją
pęcherzyki, wstawki i wyraźny przewód prążkowany. Ślinianka przyuszna jest
największym gruczołem ślinowym, zlokalizowana jest ku tyłowi od kąta żuchwy, poniżej
przewodu słuchowego zewnętrznego; otoczona jest torebką łącznotkankową. Przewód
ślinianki przyusznej wychodzi z jej części przednio-dolnej, przebiega po mięśniu żwaczu,
przebija mięsień policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy ustnej na wysokości
drugiego zęba trzonowego.

Ślinianki podżuchwowe są mniejszymi gruczołami wydzielającymi ślinę. Gruczoł ten
produkuje wydzielinę śluzowo-surowiczą. W 85% zbudowany jest z pęcherzyków
produkujących substancję surowicza i 15% cewek produkujących substancję śluzową.
Ślinianka podżuchwowa położona jest w tzw. trójkącie podżuchwowym – poniżej trzonu
żuchwy, głównie na mięśniu żuchwowo-gnykowym; przewód wyprowadzający uchodzi
na mięsku podjęzykowym fałdu podjęzykowego.

Ślinianki podjęzykowe będące śliniankami śluzowymi. Budują ją cewki, brak wstawek
i przewodów prążkowanych. Ślinianka podjęzykowa położona jest w dnie jamy ustnej,
w fałdzie podjęzykowym; jej przewód wyprowadzający uchodzi najczęściej razem
z przewodem ślinianki podżuchwowej.

Małe gruczoły ślinowe – występują w formie licznych grudek rozsianych w błonie
śluzowej. Produkują one ślinę surowiczo-śluzową. Nie posiadają przewodów
wyprowadzających gruczoły:

−

wargowe,

−

policzkowe,

−

trzonowcowi,

−

językowe (przednie, boczne) i tylne – gruczoły Ebnera produkują ślinę typu
surowiczego,

−

podniebienne – produkują ślinę typu śluzowego.

Ślina

Wydzielina gruczołów ślinowych, nazywanych śliniankami. W ciągu doby, w zależności

od spożywanego pokarmu, ślinianki uchodzące do jamy ustnej produkują średnio 1,5 l śliny,
której odczyn jest lekko kwaśny (6,7–6,8 pH). Ślina wydzielana jest również przez wiele

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mniejszych gruczołów ślinowych umieszczonych w całej jamie ustnej, do których należą:
gruczoły policzkowe, wargowe, podniebienne, językowe i trzonowe.

Wydzielanie śliny jest odruchowe, jednak niekontrolowane i następuje po zadziałaniu

bodźców. Najczęściej dochodzi do wydzielania przy podrażnieniu receptorów smakowych
przez pokarm. Sygnał przekazywany jest do rdzenia przedłużonego, do ośrodka odruchu
i stamtąd przekazywany jest odśrodkowym włóknom wydzielniczym, których zakończenia
znajdują się na twarzy i gardle, to one powodują wydzielanie śliny. To odruch
bezwarunkowy. W ślinie zawarty jest enzym, który rozkłada cukry już w jamie ustnej. Ślinę
możemy podzielić na: ślinę surowiczą (zawiera enzym amylazę ślinową –> ptialinę
rozpoczynający trawienie skrobi oraz ślinę śluzową (dzięki mucynie ułatwia połykanie
pokarmu).

Skład śliny:

woda około 99%,

związki nieorganiczne:

−

Na (kation sodu),

−

K (kation potasu),

−

Cl (anion chloru),

−

kwas ortofosforowy(V),

związki organiczne:

−

mucyna – ułatwia połykanie pokarmu,

−

ptialina – trawi skrobię na maltozę,

−

maltaza – rozkłada maltozę na glukozę,

−

lizozym – enzym bakteriobójczy.

Ślina ułatwia połykanie pokarmu dzięki obecności glikoprotein, które pokrywają kęsy

pokarmowe. Utrzymuje jamę ustną w stanie wilgotnym ułatwiając mowę oraz żucie.

Ma działanie przeciwbakteryjne, zawiera:

−

lizozym (rozkłada wiązania glikozydowe wielocukrów błony komórkowej),

−

laktoferynę (wiąże Fe wykorzystywane przez bakterie do procesów fizjologicznych),

−

laktoperoksydazę (utlenia tiocyjanek do podcyjanu toksycznego dla bakterii),

−

glikoproteiny o wysokiej lepkości,

−

Ig A, Ig G, Ig E.
Ma działanie przeciwpróchnicowe:

−

wypłukuje resztki pokarmowe z powierzchni zębów,

−

dostarcza Ca potrzebnego do mineralizacji szkliwa,

−

może tworzyć lub rozpuszczać hydroksyapatyty.
Skład śliny zależny jest od miejsca, w którym jest wydzielana, np.: ślinianki przyuszne

wydzielają ślinę ubogą w mucynę oraz od stanu autonomicznego układu nerwowego.

Skład śliny mieszanej w jednym litrze:

−

woda – 0,994 l,

−

sucha pozostałość – 6–7 g/l,

−

białko – 3 g/l,

−

mucyna – 2 g/l,

−

mocznik – 1,66 g/l,

−

kwas moczowy – 109 µmol/l,

−

cholesterol – 182 µmol/l,

−

substancja nieorganiczna – 2,8 g/l,

−

sód – 26,09 mmol/l.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Makroskopowa i mikroskopowa budowa zębów

Ząb zbudowany jest z:

−

korony (widocznej w jamie ustnej),

−

korzenia (tkwiącego w kości zębodołu).
Korona zbudowana jest ze:

−

szkliwa,

−

zębiny,

−

miazgi.
Szkliwo jest tkanką położoną najbardziej zewnętrznie, natomiast miazga znajduje się

w centralnej części korony zwanej komorą.

Korzeń zbudowany jest z:

−

cementu,

−

zębiny,

−

miazgi.
Cement jest tkanką położoną najbardziej zewnętrznie, natomiast miazga znajduje się

w kanale korzeniowym.

Miejsce przejścia szkliwa w cement zwane jest szyjką zęba.

Szkliwo

Jest najtwardszą tkanką w organizmie człowieka. Składa się w 2–3% z substancji

organicznych resztę stanowi substancja nieorganiczna w postaci hydroksyapatytu, węglanu
wapnia, fluorku wapnia, fosforanu magnezu i innych soli. Zbudowane jest z pryzmatów, które
ułożone są promieniście i równolegle do siebie. Pojedyncze pryzmaty ściśle przylegają do
siebie przy udziale substancji międzypryzmatycznej. W okolicy szyjki i w pobliżu zębiny
szkliwo zbudowane jest niemal wyłącznie z tej substancji. W szkliwie występują linie
Retziusa (zęby mleczne i pierwszy stały trzonowy), czyli tzw. linie przyrostu szkliwa, które
odzwierciedlają okresowe zmniejszenie wydzielania macierzy szkliwa w czasie jego
powstawania. Tworzą granicę między szkliwem mineralizowanym w okresie płodowym
a szkliwem mineralizowanym po urodzeniu. Jest ona wynikiem zmiany w jakości i sposobie
odżywiania.

Zębina

Jest zbudowana w 70% z substancji nieorganicznej (hydroksyapatytu, fosforanu

i węglanu wapnia), 20% substancji organicznej (min.: kolagen, nierozpuszczalne białka,
proteoglikany, lipidy) i 10% z wody. Zębina składa się ze zmineralizowanej substancji
międzykomórkowej wytwarzanej przez odontoblasty ściśle ułożone przy jamie zęba. Przez
zębinę przebiegają przez całą jej szerokość kanaliki zębinowe, a między nimi znajduje się
zębina międzykanalikowa. Kanaliki są szersze przy miazdze a węższe przy połączeniu
szkliwno-zębinowym i biegną równolegle do siebie przypominając kształt litery S. Łączą się
ze sobą poprzez boczne odgałęzienia. W ich wnętrzu przebiegają wypustki odontoblastów
zwane włóknami Tomesa, które odżywiają zębinę.

Cement

Zbudowany jest w 45–50% z substancji organicznej (kolagen, proteoglikany), 40%

substancji nieorganiczne (hydroksyapatyty) i ok. 10% wody. Można wyróżnić cement
bezkomórkowy i komórkowy. Ten pierwszy powstaje przed wyrznięciem zęba i składa się ze
zwapniałej substancji podstawowej i włókien kolagenowych. Cement komórkowy powstaje
w okresie wyrzynania zęba i tworzą go cementocyty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Miazga

Jest bogato unaczyniona i unerwiona. Gałązki tętnicze odchodzą od tętnic zębodołowych

i wnikają do kanału zęba przez otwór wierzchołkowy i kanały boczne.

W skład miazgi wchodzi woda (ok. 88%). Substancja pozakomórkowa zawiera

proteoglikany, kolagen, glikoproteiny. Miazga składa się z 3 warstw: odontoblastów, warstwy
ubogokomórkowej i warstwy bogatokomórkowej. Odontoblasty odpowiadają za wytwarzanie
zębiny. Pod nimi leży warstwa ubogokomórkowa, która zawiera pojedyncze fibroblasty oraz
naczynia i nerwy. Miazga właściwa utworzona jest z głównie z komórek macierzystych, które
przekształcają się w odontoblasty i fibroblasty.

Funkcje poszczególnych grup zębów:

Siekacze służą do odgryzania kęsów.

Kły – odgryzanie kęsów oraz ich żucie.

Zęby przedtrzonowe- zgniatanie oraz rozcieranie pokarmów.

Zęby trzonowe- rozcieranie pokarmów.

Różnice w uzębieniu mlecznym i stałym

Uzębienie mleczne składa się z 20 zębów i jest pierwszym pokoleniem uzębienia

ludzkiego. W każdym kwadrancie jamy ustnej wyróżniamy 2 siekacze (przyśrodkowy
i boczny), 1 kieł, 2 zęby trzonowe. Zęby mleczne wyrzynają się od 6 do 30 miesiąca życia.

Uzębienie stałe składa się z 32 zębów. Wyrastają od 5 roku życia. W każdym

kwadrancie, na miejscu zębów mlecznych wyrzynają się 2 siekacze (przyśrodkowy i boczny),
kieł, 2 zęby przedtrzonowe. Pierwsze i drugie zęby trzonowe stałe pojawiają się za zębami
trzonowymi mlecznymi.

Cechy charakterystyczne zębów mlecznych:

Barwa zębów mlecznych jest niebieskobiała w odróżnieniu od żółtobiałej barwy zębów
stałych.

Zęby mleczne ustawione są bardziej pionowo.

Brzegi

sieczne

zębów

mlecznych

pozbawione

są

falistości

(mamelonów),

charakterystycznych dla zębów stałych. W wymiarze przednio-tylnym są szersze
i mniejsze od zębów stałych.

Zgrubienie brzegu szkliwnego w przyszyjkowej, policzkowej powierzchni korony nadaje
mlecznym trzonowcom beczułkowaty kształt.

Wyraźniejsze jest zwężenie szyjki zęba.

Powierzchnie styczne mlecznych trzonowców są większe niż w zębach stałych oraz
bardziej płaskie.

Uzębienie mleczne jest słabiej osadzone w zębodołach, korzenie są dłuższe, węższe
i bardziej rozbieżne w okolicach szyjki zęba.

Przed fizjologiczną wymianą uzębienia dochodzi do fizjologicznej (rozwojowej)
resorpcji korzeni zębów mlecznych, podczas gdy w zębach stałych ma ona tylko
charakter patologiczny.

Szkliwo zębów mlecznych jest cieńsze, mniej przezroczyste, słabiej zmineralizowane,
szybciej się ściera. Linia neonatalna występuje we wszystkich zębach mlecznych oraz
w pierwszym trzonowcu stałym. Oddziela ona szkliwo mineralizowane w życiu
płodowym od szkliwa zmineralizowanego po urodzeniu.

10.

Zębina zębów mlecznych jest również słabiej zmineralizowana, cieńsza niż w zębach
stałych a kanaliki zębinowe mają mniej regularny przebieg.

11.

Cement korzeniowy zębów mlecznych jest bardzo cienki, włóknisty.

12.

Komora miazgi jest większa niż w zębach stałych sięga bliżej granicy szkliwno-
zębinowej.

13.

Miazga jest słabiej zorganizowana.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schematy służące do oznaczania zębów

Ich wspólną cechą jest podział uzębienia na 4 kwadranty, tj. prawy górny, prawy dolny,

lewy górny i lewy dolny.

W schemacie według Zsigmondiego zęby stałe oznaczone są cyframi arabskimi. Mają

odrębną numerację w każdym z czterech kwadrantów od 1 do 8. Przy opisywaniu
pojedynczych zębów rysuje się odpowiednią część krzyża. Zęby mleczne określane są
odpowiednimi cyframi rzymskimi, np.:

8 7 6 5 4 3 2 1

1 2 3 4 5 6 7 8

8 7 6 5 4 3 2 1

1 2 3 4 5 6 7 8

V IV III II I

I II III IV V

V IV III II I

I II III IV V

Rys. 1. Schemat zębów stałych (na górze) i zębów mlecznych (na dole) według Zsigmondiego

Na przykład:

−

kieł stały prawy górny

3 = 3

−

kieł stały lewy dolny

3 = 3

−

trzonowiec mleczny lewy górny

V = V

W schemacie wedłg Haderupa zęby numerowane są jak wyżej. Różnica polega na dodaniu

znaku „+” przy zębach szczęki i znaku „–” przy zębach żuchwy. Do zębów mlecznych
dodawane jest „0”.

8+ 7+ 6+ 5+ 4+ 3+ 2+ 1+ +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8

8– 7– 6– 5– 4– 3– 2– 1– –1 –2 –3 –4 –5 –6 –7 –8

05+ 04+ 03+ 02+ 01+ +01 +02 +03 +04 +05

05– 04– 03– 02– 01– –01 –02 –03 –04 –05

Rys. 2. Schemat zębów stałych (na górze) i zębów mlecznych (na dole) według Haderupa

Na przykład:

−

kieł stały prawy górny

3 = 3+

−

kieł stały lewy dolny

3 = –3

−

trzonowiec mleczny lewy górny

V = +05

W schemacie międzynarodowym występuje zapis dwucyfrowy. Prawy górny kwadrant

otrzymał numer 1, lewy górny – 2, lewy dolny – 3, prawy dolny – 4. Dla zębów mlecznych
odpowiednio 5, 6, 7, 8. Zęby numerowane są od linii pośrodkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Schemat międzynarodowy zębów stałych (na górze) i zębów mlecznych (na dole)

Na przykład:

−

kieł stały prawy górny

3 =

−

kieł stały lewy dolny

3 =

−

trzonowiec mleczny lewy górny

V =

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak zbudowane jest i jakie funkcje spełnia przyzębie?

Jakie są rodzaje gruczołów ślinowych?

Jaki jest skład śliny?

Jaka jest mikroskopowa budowa zębów?

Jakie są różnice między uzębieniem mlecznym i stałym?

Według jakich schematów dokonuje się oznaczania zębów?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wpisz w diagram (schemat międzynarodowy) wymienione zęby:

−

2-gi przedtrzonowiec stały lewy górny,

−

1-szy trzonowiec stały lewy dolny,

−

1-szy siekacz stały prawy górny,

−

siekacz przyśrodkowy mleczny lewy górny,

−

1-szy trzonowiec mleczny lewy dolny.

Rysunek do ćwiczenia 1

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący układu stomatognatycznego,

wpisać wymienione zęby w odpowiedni kwadrant diagramu,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wpisz do tabeli poszczególne zęby (rysując odpowiednią część krzyża). Do każdego

z wymienionych zębów użyj schematu według Zsigmoniego.

Tabela do ćwiczenia 1

2-gi przedtrzonowiec stały górny lewy

1-szy trzonowiec stały lewy dolny

1-szy siekacz stały prawy górny

siekacz przyśrodkowy mleczny lewy górny

1-szy trzonowiec mleczny lewy dolny

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący układu stomatognatycznego,

wpisać do tabeli wymienione zęby, oznaczając je w odpowiedni sposób,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić skład i funkcje śliny?

scharakteryzować budowę zębów mlecznych?

zdefiniować linie neonatalne?

wymienić skład zębiny?

zdefiniować włókna Sharpey’a?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Analizowanie chorób i zaburzeń anatomiczno-czynnościowych

narządu żucia

4.4.1. Materiał nauczania

Choroby twardych tkanek zęba

Choroby twardych kanek zęba można podzielić na:

−

ubytki pochodzenia próchnicowego,

−

ubytki pochodzenia niepróchnicowego.
Diagnostyka procesu próchnicowego może nastręczać wiele kłopotów. Próchnicę na

gładkich powierzchniach można rozpoznać jako plamę próchnicową lub ubytek próchnicowy.
Ta pierwsza będzie miała barwę od kredowo-białej do czarnej a jej powierzchnia będzie
gładka. Natomiast ubytek będzie miał powierzchnie już bardziej porowatą, podczas
zgłębnikowania można odczuć „haczenie”. W ubytkach na powierzchniach stycznych gdzie
nie ma sąsiedniego zęba diagnostyka nie sprawia większych problemów. Większe trudności
pojawiają się, gdy nie ma bezpośredniego dostępu do powierzchni zęba. Wówczas należy
użyć badań dodatkowych.

Gdy proces próchnicowy dosięgnie zębiny, szkliwo matowieje, ma mleczny kolor co widać

od strony żującej lub przedsionkowej/językowej. Można także podświetlić ząb światłem
widzialnym lub lampą polimeryzacyjną- wówczas próchnica będzie widziana jako zaciemnienie
danego obszaru zęba. Prosta metoda wykrywania próchnicy powierzchni stycznych jest
wykonanie zdjęcia skrydłowo-zgryzowego, na którym widoczny będzie zasięg procesu
chorobowego w postaci przejaśnienia. Można także rozsunąć zęby za pomocą separatora
ortodontycznego lub pobrać wycisk płynną masa sylikonowa, która zapłynie w miejsca
próchnicowe i po związaniu odzwierciedli ich występowanie (jest to możliwe tylko w głębokich
i otwartych ubytkach próchnicowych).

Próchnica powierzchni żującej pojawia się najczęściej w bruzdach. Widoczna jest wówczas

jako ciemne zabarwienie bruzd. Nie zawsze jednak świadczy to o procesie próchnicowym.
Można również zmierzyć opór elektryczny twardych tkanek zęba (w obszarze chorym opór
będzie mniejszy) oraz ocenić fluorescencje szkliwa i zębiny za pomocą promieni lasera.

Próchnica korzenia objawia się jako żółta lub brązowa plama, która w zależności od

sposobu przebiegu-ostry czy przewlekły- jest miękka lub twarda.

Ubytki pochodzenia niepróchnicowego
Atrycja

To ścieranie zębów w wyniku naturalnego żucia. Może być to proces fizjologiczny

(pojawiający się z wiekiem jako starcie fizjologiczne) lub patologiczny w wyniku bruksizmu,
wad zgryzu, przedwczesnych kontaktów, nieprawidłowej budowy zębów, itp. Klinicznie
powierzchnie żujące oraz brzegi sieczne są starte, lśniące, twarde. W przypadku dużego
starcia widać w części centralnej zębinę o różnym zabarwieniu (od żółtego do
ciemnobrązowego). Leczenie polega na wyeliminowaniu parafunkcji i czynników
sprzyjających atrycji, np.: korekcie wady zgryzu.

Abrazja

Jest to ścieranie zębów przy udziale czynników fizycznych. Najczęściej spotykane są

ubytki klinowe spowodowane nieprawidłowym szczotkowaniem zębów. Klinicznie widoczny
jest przyszyjkowy ubytek w postaci klina. Jego powierzchnie są gładkie, lśniące. Może
pojawiać się także nadwrażliwość. Leczenie polega na wprowadzeniu prawidłowego sposobu
szczotkowania zębów oraz na wypełnieniu istniejącego już ubytku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Abfrakcja

Są to ubytki pojawiające się na skutek działania niefizjologicznych sił okluzyjnych, które

powodują mikrozłamania szkliwa i zębiny w okolicy szyjki zęba co doprowadza do „zgięcia
zęba”. Najczęściej spowodowane jest to węzłami urazowymi. Klinicznie widoczny jest
ubytek przyszyjkowy w pojedynczym zębie. Leczenie polega na usunięciu przyczyny oraz
wypełnieniu istniejącego ubytku.

Erozja

Jest to ubytek tkanek pod wpływem procesów chemicznych bez udziału bakterii. Mogą to

być, np.: kwasy znajdujące się w pożywieniu, w powietrzu, częste wymioty, refluks
żołądkowo-jelitowy, zaburzenia wydzielania śliny lub jej niskie pH. Klinicznie widoczny jest
ubytek najczęściej na powierzchniach przedsionkowych przednich zębów w postaci płaskich,
lśniących, gładkich, twardych wgłębień w okolicy przyszyjkowej. Leczenie polega na
profilaktyce oraz wypełnieniu istniejącego ubytku.

Klasyfikacja pulpopatii

Pulpopatie można podzielić na:

−

odwracalne (pulpopathia reversibilis),

−

nieodwracalne (pulpopathia irreversibilis).

Pulpopatie odwracalne

Mogą być z miazgą prawidłową lub w stanie zapalnym. Te pierwsze pojawiają się jako

powikłane złamanie korony zęba lub obnażenie miazgi podczas szlifowania zęba. Typowymi
objawami jest ból podczas przyjmowania zimnych lub ciepłych pokarmów, przy dotyku,
podczas oddychania zimnym powietrzem. Klinicznie widoczna jest obnażona miazga.
Leczenie polega na przykryciu bezpośrednim obnażonej miazgi.

Miazga w stanie zapalnym występuje w próchnicy zębów oraz w ubytkach

niepróchnicowego pochodzenia. Gdy są to pulpopatie odwracalne wówczas nieznaczne
samoistne objawy bólowe występują nie dłużej niż 2–3 dni, a intermisje są wydłużone.
Klinicznie widoczny jest ubytek próchnicowego lub niepróchnicowego pochodzenia, miazga
obnażona/zraniona próchnicowo lub przypadkowo w postaci czerwonego krwawiącego
punkciku. Leczenie polega na zastosowaniu przykrycia bezpośredniego. Jeśli leczenie metodą
biologiczną nie powiedzie się, należy wykonać w znieczuleniu ekstyrpację zainfekowanej
miazgi.

Pulpopatie nieodwracalne

Mogą być z miazgą żywą lub martwą. Gdy jest to miazga żywa to jest ona

w zaawansowanym stanie zapalnym z ogniskami martwicy. Objawy bólowe są silne,
dokuczliwe i długotrwałe. Okresy intermisji są krótkie. Pacjent może również nie zgłaszać
żadnych dolegliwości. Leczenie polega na wyłuszczeniu miazgi w znieczuleniu
i prawidłowym wypełnieniu kanałów.

Martwica miazgi nie daje żadnych objawów bólowych. Klinicznie widać rozległe

wypełnienie lub przebarwienie korony zęba. Badania dodatkowe nie dają żadnej reakcji miazgi.
Leczenie polega na antyseptycznym leczeniu kanałowym.

Zgorzel jest zakażoną martwicą miazgi. Może być całkowita lub częściowa.

Charakterystyczny jest gnilny zapach wydobywający się z jamy zęba oraz brunatne masy
zgorzelinowe. Różnicą miedzy zgorzelą całkowitą a częściową jest to, że w przypadku tej
pierwszej pacjent nie podaje dolegliwości bólowych podczas badania. Natomiast
w przypadku częściowej zgłębnikowanie gnilnych mas może pacjenta boleć. Spowodowane jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

to występowaniem zapalnie zmienionej miazgi obok miazgi znajdującej się w rozpadzie
zgorzelinowym. Leczenie polega na antyseptycznym leczeniu kanałowym.

Zapalenia tkanek okołowierzchołkowych

Zapalenia tkanek okołowierzchołkowych dzielimy na ostre i przewlekłe.
W zapaleniach ostrych wyróżniamy:

Zapalenie ostre surowicze – pacjent podaje ból przy nagryzaniu, uczucie „wysadzania
zęba z zębodołu” oraz bóle samoistne. Klinicznie stwierdza się wrażliwość na
opukiwanie poziome i pionowe oraz ruchomość zęba. Na zdjęciu RTG widoczne może
być jedynie poszerzenie szpary ozębnej (w przeciwieństwie do zapalenia przewlekłego
gdzie

widoczne

będzie

rozrzedzenie

struktury

kostnej).

Podczas

leczenie

endodontycznego z kanału może wypływać treść surowicza. Odpowiedni węzeł chłonny
jest powiększony, miękki i bolesny. Leczenie polega na antyseptycznym leczeniu
kanałowym.

Zapalenie ostre ropne:
a)

ropień okołowierzchołkowy – pacjent podaje ból przy nagryzaniu, uczucie
„wysadzania zęba z zębodołu”, samoistny pulsujący ból wzmagający się szczególnie
na ciepło. Klinicznie występuje dodatnia reakcja na opukiwanie pionowe i poziome,
ruchomość zęba. W okolicy wierzchołka korzenia może pojawić się bolesne
zaczerwienienie lub nawet obrzęk. Odpowiedni węzeł chłonny jest powiększony,
miękki i bolesny. Podczas leczenia kanałowego może pojawić się wysięk ropny
z kanału. Na zdjęciu RTG widoczne jest poszerzenie szpary ozębnej. Leczenie
polega na antyseptycznym leczeniu kanałowym,

ropień podokostnowy – pacjent podaje podobne dolegliwości jak przy ropniu
okołowierzchołkowym, z tym że są one bardziej nasilone. Dołączają objawy
ogólnoustrojowe w postaci gorączki i złego samopoczucia. Klinicznie stwierdza się
bolesne czerwone wygórowanie na wyrostku zębodołowym w rzucie wierzchołka
korzenia, rozchwianie zęba. Odpowiednie węzły chłonne są powiększone, miękkie
i bolesne. Leczenie polega na nacięciu wygórowania na błonie śluzowej oraz
antyseptycznym leczeniu kanałowym zęba,

ropień podśluzówkowy – objawy bólowe są zmniejszone, natomiast pojawia się
bolesny obrzęk miękkich tkanek twarzy. Klinicznie można stwierdzić chełbotanie
wygórowania. Leczenie polega na nacięciu ropnia, trepanacji zęba i antyseptycznym
leczeniu kanałowym.

W zapaleniach przewlekłych wyróżniamy:

Zapalenie przewlekłe włókniste – pacjent nie podaje żadnych dolegliwości bólowych.
Klinicznie widoczna jest przebarwiona korona kliniczna zęba. Miazga jest martwa bądź
w rozpadzie zgorzelinowym lub mamy stan po uprzednim leczeniu endodontycznym.
Na zdjęciu RTG widoczne jest poszerzenie szpary ozębnej. Leczenie polega na
antyseptycznym leczeniu kanałowym.

Zapalenie przewlekłe ziarninowe – pacjent nie podaje żadnych dolegliwości bólowych.
Klinicznie widoczna jest przebarwiona korona zęba. Miazga jest martwa bądź
w rozpadzie

zgorzelinowym.

zdjęciu

endodontycznym

widoczne

jest

charakterystyczne przejaśnienie, które w centrum zmiany ma zatarte ubeleczkowanie
kostne, natomiast na obwodzie przechodzi w zdrowa tkankę bez wyraźnej granicy.
Zapalenie przewlekłe ziarninowe może być również spowodowane nieprawidłowo
przeprowadzonym leczeniem kanałowym. Leczenie polega na antyseptycznym leczeniu
kanałowym. W przypadku braku poprawy należy zastosować leczenie chirurgiczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Torbiel korzeniowa – pacjent nie podaje żadnych dolegliwości bólowych. Klinicznie
widoczna jest przebarwiona korona zęba lub rozległe wypełnienie. Podczas leczenia
endodotycznego

kanału

wypływa

jasno-bursztynowy

opalizujący

płyn.

Charakterystyczny obraz RTG przedstawia przejaśnienie i dość regularnych zarysach
z otoczką osteosklerotyczną na obwodzie. Rozrastająca się torbiel powoduje rozsuwanie
się korzeni zębów sąsiednich. Leczenie małych torbieli (< 8 mm) polega na
antyseptycznym leczeniu kanałowym i prawidłowym wypełnieniu kanałów. Natomiast
w przypadku torbieli dużych należy włączyć leczenie chirurgiczne polegające na
wyłuszczeniu zamiany.

Zapalenie przewlekłe ropne – charakterystycznym objawem dla tego zapalenia jest
występowanie przetok. Objawy bólowe pojawiają się wówczas, gdy dojdzie do
zamknięcia światła przetoki, np.: resztkami pokarmowymi. W pozostałych przypadkach
pacjent nie podaje żadnych dolegliwości. Klinicznie można stwierdzić wysięk ropny ze
światła przetoki lub z kanału, bądź z przetoki i kanału. Obraz na zdjęciu RTG podobny
jest do zapaleń przewlekłych ziarninowych. Leczenie, w zależności od wskazań, polega
na antyseptycznym leczeniu kanałowym lub leczeniu chirurgicznym.
Proces przewlekły może ulec zaostrzeniu, najczęściej z powodu zamknięcia jamy zęba

lub światła przetoki resztkami pokarmowymi Wówczas pojawiają się dolegliwości bólowe-
narastający ból samoistny. Występuje dodatnia reakcja na opukiwanie poziome i pionowe.
Węzły chłonne staja się powiększone i bolesne. Dołączają objawy ogólnoustrojowe. Leczenie
jest takie samo jak zapaleń ostrych.

Martwica i zgorzel miazgi
Martwica miazgi (necrosis pulpae)

Jest to śmierć miazgi. Spowodowana jest ona bakteriami występującymi w ubytku

próchnicowym, przerwaniem pęczka naczyniowo-nerwowego, np.: przez uraz mechaniczny
zęba, postępowaniem jatrogennym lub celowym, np.: dewitalizacja miazgi. Pacjent nie podaje
żadnych dolegliwości bólowych. Ząb może mieć ciemniejszą barwę, bądź być złamany.
Badania na żywotność miazgi są ujemne. Test na opukiwanie poziome i pionowe również.
Na zdjęciu RTG nie widać żadnych zmian w tkankach okołowierzchołkowych. Leczenie
polega na usunięciu martwiczej miazgi, antyseptycznym leczeniu kanałowym i szczelnym
wypełnieniu kanałów.

Zgorzel miazgi (gangrena pulpae)

Jest następstwem gnilnego rozkładu martwiczo zmienionej miazgi. Jest to spowodowane

zakażeniem miazgi bakteriami beztlenowymi, min.: Bacteroides, Peptostreptococcus,
Enterobacterium, Actinomyces. Jama ustna jest idealnym środowiskiem do rozwinięcia się
zgorzeli-wilgotność środowiska, odpowiednia temperatura oraz istnienie martwej tkanki
i dostęp bakterii beztlenowych.

Zgorzel dzielimy na całkowitą i częściową

Zgorzel częściowa obejmuje tylko część miazgi. Pozostała jej część jest żywa, ale w stanie

zapalnym. Pacjent nie zgłasza żadnych dolegliwości lub podaje ciągłe, silne bóle samoistne oraz
wrażliwość na nagryzanie. Klinicznie widoczny jest ubytek próchnicowy oraz otwarta jama zęba,
w której znajdują się brunatne masy zgorzelinowe o charakterystycznym gnilnym zapachu. Obok
tych mas znajduje się zapalnie zmieniona miazga, która podczas zgłębnikowania powoduje ból
i krwawienie. Czynność ta wykonywana na masach zgorzelinowych nie wywołuje reakcji
bólowej. Badania na żywotność miazgi nie są miarodajne-mogą być dodatnie bądź ujemne. Na
zdjęciu RTG nie widać zmian okołowierzchołkowych. Leczenie polega na usunięciu mas

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zgorzelinowych oraz miazgi w stanie zapalnym, antyseptycznym przeleczeniu kanałów i ich
szczelnym wypełnieniu.

Zgorzel całkowita obejmuje całą miazgę w jamie zęba. Pacjent nie podaje żadnych

dolegliwości. Klinicznie widać ubytek próchnicowy wypełniony masami zgorzelinowymi
gnilnym zapachu. Zgłębnikowanie nie wywołuje reakcji bólowej. Na zdjęciu RTG nie widać
zmian w tkankach okołowierzchołkowych. Badanie na żywotność miazgi oraz na opukiwanie
dają wynik dodatni, jeżeli proces zgorzelinowy przebiega przy zamkniętej komorze zęba.
Leczenie polega na usunięciu mas zgorzelinowych, prawidłowym opracowaniu kanałów
i szczelnym ich wypełnieniu.

Wady zgryzu

Pole biometryczne to obszar zawarty między płaszczyzną czołową Kantorowicza,

a oczodołową Simona.

Płaszczyzna czołowa Kantorowicza prowadzona jest przez punkt glabella i jest

równoległa do płaszczyzny oczodołowej Simona.

Płaszczyzna Simona (inaczej oczodołowa) jest to płaszczyzna, która przechodzi przez

dwa punkty orbitale i jest prostopadła do płaszczyzny frankfurckiej i pośrodkowej. Dzieli
twarz na dwie części: przednią i tylną. W stosunku do niej rozpatrujemy wady przednio-tylne,
czyli tyłogryzy, tyłożuchwia, przodozgryzy i przodożuchwia.

Wady przednio-tylne:

Tyłozgryz – polega na cofnięciu dolnego lub wysunięciu górnego łuku zębowego:

całkowity – zahamowanie poprzedniego wzrostu dolnego łuku zębowego.
Charakteryzuje się II klasą Angle’a, w uzębieniu mlecznym płaszczyzna końcowa
jest łamana do tyłu, występuje szpara przednio-tylna. W rysach twarzy widać
cofnięcie wargi dolnej i pogłębienie rowka bródkowo-wargowego,

częściowy – polega na zahamowaniu wzrostu poprzedniego dolnego łuku zębowego
tylko w odcinku przednim. Charakteryzuje się I klasą Angle’a, w uzębieniu
mlecznym płaszczyzna końcowa jest pionowa, występuje szpara przednio-tylna.
W rysach twarzy mamy cofnięcie wargi dolnej i pogłębienie rowka wargowo-
bródkowego,

rzekomy – polega na nadmiernym wzroście górnego łuku zębowego w odcinku
przednim. Objawia się to wysunięciem lub wychyleniem siekaczy górnych.
Charakteryzuje się I klasą Angle’a, w uzębieniu mlecznym płaszczyzna końcowa jest
pionowa, występuje szpara przednio-tylna. W rysach twarzy mamy wysunięcie
okolicy podnosowej i wargi górnej.

Tyłożuchwie – charakteryzuje się występowaniem II klasy Angle’a, w uzębieniu
mlecznym płaszczyzna końcowa jest łamana do tyłu. W rysach twarzy mamy cofnięcie
wargi dolnej, pogłębienie rowka wargowo-bródkowego i cofnięcie bródki za pole
biometryczne:

czynnościowe – spowodowane jest cofnięciem prawidłowo zbudowanej żuchwy
w stosunku do szczęki, test czynnościowy jest dodatni,

morfologiczne – spowodowane jest zahamowaniem doprzedniego wzrostu żuchwy,
test czynnościowy jest ujemny.

Przodozgryz – polega na odwrotnym zachodzeniu siekaczy i kłów dolnych na górne:

całkowity – polega na całkowitym wysunięciu dolnego łuku zębowego przed łuk
górny. Charakteryzuje się III klasą Angle’a, w uzębieniu mlecznym płaszczyzna
końcowa łamana jest do przodu. W rysach twarzy mamy wysunięcie wargi dolnej,
wygładzenie rowka bródowo-wargowego,

częściowy – polega na wysunięciu do przodu dolnego łuku zębowego tylko
w odcinku przednim. Charakteryzuje się I klasą Angle’a, w uzębieniu mlecznym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

płaszczyzna końcowa jest pionowa. W rysach twarzy mamy wysunięcie wargi dolnej
i wygładzenie rowka bródowo-wargowego,

rzekomy – polega na zahamowaniu poprzedniego wzrostu górnego łuku zębowego
tylko w odcinku przednim. Charakteryzuje się nachodzeniem siekaczy dolnych na
górne, I klasą Angle’a, w uzębieniu mlecznym płaszczyzna końcowa jest pionowa.
W rysach twarzy okolica podnosowa i warga górna są cofnięte.

Przodożuchwie – charakteryzuje się III klasą Angle’a, w uzębieniu mlecznym
płaszczyzna końcowa jest łamana do przodu. W rysach twarzy mamy wysunięcie wargi
dolnej i bródki przed pole biometryczne oraz wygładzenie rowka bródkowo-wargowego:
a)

czynnościowe – spowodowane jest wysunięciem prawidłowo zbudowanej żuchwy
w stosunku do szczęki, test czynnościowy jest dodatni,

morfologiczne – spowodowane jest nadmiernym wzrostem żuchwy i wysunięciem
jej przed szczękę, test czynnościowy jest ujemny.

Wady poprzeczne:

Zgryz krzyżowy – polega na tym, że zęby dolne zachodzą na zęby górne (odwrotny
nagryz):
a)

całkowity – prawo- lub lewostronny- odwrotny nagryz zębów od siekacza
przyśrodkowego do ostatniego trzonowca odpowiedniej połowy szczęki,

częściowy – boczny, jednostronny prawo- lub lewostronny lub obustronny-odwrotny
nagryz zębów w odcinku bocznym po jednej stronie lub po obu,

częściowy przedni – prawo- lub lewostronny- odwrotny nagryz zębów w odcinku
przednim po danej stronie, zaburzona jest linia pośrodkowa co odróżnia tą wadę od
przodozgryzu częściowego w rysach twarzy występuje wysunięcie wargi dolnej
i wygładzenie rowka bródkowo-wargowego.

Boczne przemieszczenie żuchwy- polega na przemieszczeniu żuchwy w daną stronę.
Występuje przesunięcie linii pośrodkowej wargi dolnej oraz bródki w stronę zaburzoną
oraz łuków zębowych. Po stronie bocznego przemieszczenia żuchwy występuje zgryz
krzyżowy natomiast po przeciwnej bardziej lub mnie zaznaczony zgryz przewieszony:
a)

czynnościowe, prawo- lub lewostronne- spowodowane jest nieprawidłowym
zwarciem, łuków zębowych, test czynnościowy jest dodatni,

morfologiczne, prawo- lub lewostronne-spowodowane jest zaburzeniem budowy
żuchwy oraz stawu skroniowo-żuchwowego, test czynnościowy jest ujemny.

Zgryz przewieszony- polega na tym, że powierzchnie policzkowe zębów dolnych stykają
się z powierzchniami podniebiennymi zębów górnych. Może występować z wychyleniem
lub przechyleniem siekaczy górnych:
a)

jednostronny – prawo- lub lewostronny,

obustronny.

Wady pionowe:

Zgryz otwarty- polega na braku kontaktu miedzy zębami dolnymi i górnymi:
a)

całkowity – polega na zahamowaniu wzrostu wyrostków zębodołowych w wymiarze
pionowym (obu lub tylko jednego). Charakteryzuje się brakiem kontaktu miedzy
zębami górnymi i dolnymi na całej długości łuków. Zgryz opiera się jedynie na
ostatnich trzonowcach. W rysach twarzy odcinek szczękowy jest wydłużony,

częściowy boczny jednostronny prawo- lub lewostronny; obustronny- polega na
zahamowaniu wzrostu w wymiarze pionowym wyrostka zębodołowego w odcinku
bocznym. Rysy twarzy pozostają bez zmian,

częściowy przedni – polega na zahamowaniu wzrostu w wymiarze pionowym
wyrostka zębodołowego w odcinku przednim.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zgryz głęboki – polega na głębokim zachodzeniu siekaczy górnych na dolne:
a)

całkowity – polega na zahamowaniu wzrostu wyrostków zębodołowych i zębów
w odcinku bocznym co powoduje bardzo głębokie nachodzenie siekaczy górnych na
dolne. W rysach twarzy mamy skrócenie odcinka szczękowego, wywinięcie wargi
dolnej i pogłębienie rowka bródkowo-wargowego,

częściowy (nadzgryz) – polega na nadmiernym wzroście wyrostka zębodołowego
szczęki w odcinku przednim. Wyrostki w odcinkach bocznych są prawidłowo
rozwinięte,

rzekomy – jest to wada nabyta. Polega na głębokim zachodzeniu siekaczy górnych
na dolne z powodu utraty zębów w odcinku bocznym

Zaburzenia liczby i kształtów zębów

W prawidłowych warunkach u dzieci występuje 20 zębów mlecznych, które zostają

wymienione na 32 zęby stałe. Zaburzenia objawiają się:

−

zwiększeniem liczby zębów (hyperdontia),

−

zmniejszeniem liczby zębów (hypodontia),

−

całkowitym brakiem zębów (anodontia).
Hyperdontia występuje w postaci:

−

zębów o nieprawidłowej budowie, tzw. zębów nadliczbowych (dentes supernumerarii);
najczęstsza postać to ząb środkowy nadliczbowy (mesiodens) – mniejszy od zębów
prawidłowych, zazwyczaj o stożkowatym kształcie, występujący między siekaczami
przyśrodkowymi,

−

zębów o budowie prawidłowej, tzw. zębów dodatkowych (dentes suplementarii).
Hypodontia spowodowana jest brakiem zawiązków zębów. W szczęce są to zazwyczaj

siekacze boczne, drugie zęby przedtrzonowe oraz trzecie trzonowe, w żuchwie dodatkowo
siekacze przyśrodkowe.

Nieprawidłowości budowy anatomicznej dotyczą:

−

zaburzenia wielkości,

−

kształtu zębów.
Zaburzenia wielkości:

zwiększenie wymiarów zęba (makrodontia), jako rezultat zlania się dwóch zawiązków;
najczęściej jest to przyśrodkowy siekacz, nazywany zębem olbrzymim (macrodens), do
zębów olbrzymich zaliczamy również:

−

zęby bliźniacze(dentes geminates) rozszczepienie zawiązka zęba przyczynia się do
powstania pionowej bruzdy na szerokiej koronie zęba,

−

zęby zlane (dentes confusi) – zawiązki zębów połączone w obrębie szkliwa i zębiny,
komory miazgi przedzielona bądź połączona jest częściowo lub całkowicie,

−

zęby zrośnięte (dentes concreti) – przemieszczone zawiązki ulegają zrośnięciu
poprzez cement, korony połączone są szkliwem, komory miazgi są oddzielne.

zmniejszenie wymiarów zęba (microdontia); zazwyczaj dotyczy siekacza bocznego.
Zaburzenia kształtu zębów:

−

ząb wgłębiony (dens invaginatus) – powstaje na skutek wtłoczenia szkliwa i zębiny do
komory zęba. Zazwyczaj występuje w siekaczach bocznych szczęki,

−

zęby rybie brak szkliwa na powierzchni wargowej sprawia wrażenie wygięcia koron
w stronę językową,

−

zęby stożkowe – występują jako nadliczbowe oraz dodatkowe,

−

nadmiernie rozwinięty guzek na powierzchni podniebiennej nosi nazwę guzka szpotawego,

−

taurodontyzm – rozwidlenie korzeni przesunięte w kierunku wierzchołków powoduje
wydłużenie korony zęba,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

cynodontia – rozwidlenie korzeni znajduje się na wysokości korony zęba,

−

rhizomegalia – wydłużenie korzeni zębów w stosunku do korony prawidłowych rozmiarów,

−

rhizomicria – skrócenie długości korzenia.

Zgryz urazowy

Siły zgryzowe mogą oddziałowywać na ząb niefizjologicznie zależnie od częstości,

intensywności oraz czasu trwania. te odchylenia od normy w poszczególnych sytuacjach oraz
ruchach zgryzowych prowadzą do zaburzeń w stawie zębowo-zębowym, zębowo-
zębodołowym i skroniowo-żuchwowym. Pojedyncze zęby bądź ich całe grupy znajdują się
w niedoczynności bądź nadczynności. Powodują powstawanie przeszkód zgryzowych, tzw.
węzłów urazowych, co nie pozwala na równomierne stykanie się ich w poszczególnych
sytuacjach zgryzowych.

Uraz zgryzowy to zespół mikroskopijnych zmian w ozębnej, co klinicznie manifestuje się

zwiększoną ruchomością zębów, nie wywołuje natomiast zapalenia dziąseł bądź przyzębia.

Uraz zgryzowy pierwotny

Charakteryzuje się zmianami w przyzębiu, bez towarzyszącego stanu zapalnego

w przyzębiu, z ewentualnym zapaleniem dziąseł.
W warunkach fizjologicznych siły zgryzowe działają w sposób przerywany. W zaburzeniach
mogą trwać od kilku sekund do nawet kilku minut. Poziomy kierunek działania siły powoduje
przechylenie zęba w kierunku przedsionkowym lub językowym. Powstają w ten sposób po
dwie strefy: pociągania i nacisku. W strefach pociągania dochodzi do apozycji kości.
Natomiast w strefie nacisku obserwowane są zaburzenia w krążeniu, w naczyniach ozębnej,
o typie przekrwienia i zakrzepów. Przestrzeń okołokorzeniowa rozszerza się poprzez
zwiększoną aktywność osteoklastów. Następuje rozchwianie korzenia. Ząb, na którym
zlokalizowany jest węzeł urazowy, aby uniknąć kontaktu z antagonistą, przemieszcza się.
Kość wyrostka dostosowuje się do nowej sytuacji a włókna ozębnej wracają do normalnego
układu.

Jeżeli ząb nie ma możliwość uniknięcia sił zgryzowych działających w różnych

kierunkach, na zdjęciu rtg zębodół ma klepsydrowaty kształt spowodowany poszerzoną
ozębną. Jeżeli tylko brak jest zapalenia, kieszonka przyzębna nie powstaje, a przyczep
łącznotkankowy nie zmienia położenia. Ruchomość zęba jest wzmożona, występują tarczki
wyświechtania, może dojść do wędrowania zębów, złamania korony, nadwrażliwości na
czynniki termiczne.

W wyniku silniej i dłużej działającego urazu powstają pola martwicy, dochodzi do

resorpcji kości a nawet, jeżeli dojdzie do przerwania aktywności cementoblastów, do
resorpcji cementu oraz skrócenia korzenia. Pola martwicy w ozębnej wypełniają się ziarniną.
Dochodzi do rozchwiania zęba.

Wtórny uraz zębowy to zmiany wywołane siłami zgryzowymi w zapalnie zmienionym

przyzębiu.

Nieżytowe zapalenia błony śluzowej jamy ustnej

Do zapalenia nieżytowego jamy ustnej (stomatitis catarhalis) prowadzą czynniki:

Ogólne:

−

niedobory witaminowe,

−

zatrucia polekowe,

−

zaburzenia trawienia,

−

cukrzyca,

−

miesiączkowanie,

−

ciąża.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Miejscowe:

−

utrudnione wyrzynanie,

−

ząbkowanie,

−

ubytki próchnicowe, pozostawione korzenie,

−

ostre przyprawy,

−

używki.

Objawy nieżytowego zapalenia błony mogą być miejscowe (na dziąsłach, języku, innych

miejscach) lub uogólnione (cała jama ustna).

Postać ostra występuje pod postacią nieznacznego obrzęku i rumienia na błonie śluzowej,

która wygląda na suchą i polakierowaną. Odciskają się na niej zęby. Nabłonek ulega
wzmożonemu łuszczeniu, tworząc papkowaty nalot. Towarzyszy temu nieprzyjemny zapach
z ust, ślinotok, upośledzenie smaku.

Postać przewlekła (u palaczy) widoczna jest jako nieprawidłowe rogowacenie nabłonka

z sinawą błoną śluzową. Ujścia gruczołów śluzowych w jamie ustnej są poszerzone.

Stany przedrakowe jamy ustnej
Stan przedrakowy (status praecancerosus)

To zmiana patologiczna ułatwiająca rozwój procesu nowotworowego, jednak nie zawsze

musi do niego prowadzić. Może trwać od kilku tygodni do kilku lat. Jest pojęciem wyłącznie
klinicznym.

Na powstawanie zmian przedrakowych mają wpływ:

Czynniki pochodzenia zewnętrznego:

−

chemiczne – podrażnienia spowodowane węglowodorami aromatycznymi: związki
ołowiu, cynku, glinu, ciałami smolistymi,

−

fizyczne – elektrogalwaliczne – spowodowane obecnością w jamie ustnej metali
różnoimiennych,

−

mechaniczne – przewlekłe urazy powodowane ostrymi brzegami zębów lub korzeni
oraz nieprawidłowymi uzupełnieniami protetycznymi,

−

termiczne – działanie bardzo niskich lub wysokich temperatur,

−

inne – np.: niedobory witaminowe.

Przejście stanu przednowotworowego w nowotwór zależy od:

−

długości oraz intensywności działania czynnika rakotwórczego,

−

obecności miejscowych zmian tkankowych,

−

stanu ośrodkowego układu nerwowego,

−

ogólnej odporności organizmu.

Przyczyny chorób przyzębia

Choroby przyzębia są jedną z najczęstszych przyczyn utraty zębów. Spowodowane mogą

być przez:

−

niedostateczną higienę,

−

płytkę nazębno-dziąsłową,

−

nieprawidłową budowę tkanek przyzębia,

−

czynniki jatrogenne- nieprawidłowe wypełnienia ubytków,

−

nieprawidłowo przeprowadzone leczenie ortodontyczne,

−

nieprawidłowo zaplanowane i wykonane uzupełnienia ortodontyczne,

−

ilościowe i jakościowe zmiany w ślinie,

−

nieprawidłową dietę,

−

zgryz urazowy,

−

palenie tytoniu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

cukrzycę,

−

zaburzenia hormonalne,

−

oddychanie przez usta,

−

uszkodzenia systemu immunologicznego,

−

zaburzenia emocjonalne i psychosomatyczne.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaka może być geneza powstawania zapalenia okołowierzchołkowego?

Jakie są rodzaje ubytków pochodzenia niepróchnicowego?

Jaka może być przyczyna powstawania zaburzeń liczby zębów?

Czym charakteryzuje się doprzednia wada zgryzu?

Co to jest pole biometryczne?

Czym charakteryzuje się dotylna wada zgryzu?

Jakie są przyczyny powstawania chorób przyzębia?

Co to jest nieżytowe zapalenie błony śluzowej jamy ustnej?

Jakie są przyczyny powstawania zgryzu urazowego?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przyporządkuj nieprawidłowości zębowe do opisu.

Tabela do ćwiczenia 1

Nieprawidłowości zębowe

Opis

zęby bliźniacze

brak szkliwa na powierzchni wargowej

ząb wgłębiony

zawiązki ulegają zrośnięciu poprzez cement

rhizomegalia

zawiązki zębów połączone w obrębie szkliwa i zębiny

guzek szpotawy

rozwidlenie korzeni przesunięte w kierunku wierzchołków

zęby zlane

pionowa bruzda na szerokiej koronie zęba

taurodontyzm

wtłoczenia szkliwa i zębiny do komory zęba

zęby rybie

nadmiernie rozwinięty guzek na powierzchni podniebiennej

zęby zrośnięte

wydłużenie korzeni zębów

1 .... 2 .... 3 .... 4 .... 5 .... 6 .... 7 .... 8 ....

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący zaburzeń anatomiczno–czynnościowych
narządu żucia,

przeanalizować uważnie nieprawidłowości zębowe i opisy,

przyporządkować opis do nazwy, wstawiając odpowiednią literę obok cyfry pod tabelą,

zaprezentować wynik ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj zdania w tabeli i oceń czy są prawdziwe czy fałszywe.

Tabela do ćwiczenia 2

Zdania

Prawda

Fałsz

Rhizomegalia to wydłużenie korzeni zębów w stosunku do korony prawidłowych
rozmiarów

Zęby zrośnięte powstają na skutek rozszczepienia zawiązka zęba

Zgorzel miazgi (gangrena pulpae) jest następstwem gnilnego rozkładu martwiczo
zmienionej miazgi

Jasno-bursztynowy opalizujący płyn jest charakterystyczny dla zapaleń przewlekłych
włóknistych

Zgryz rzekomy polega na głębokim zachodzeniu siekaczy górnych na dolne z powodu
utraty zębów w odcinku bocznym

Klepsydrowaty kształt spowodowany poszerzoną ozębną jest charakterystyczny dla
torbieli

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący zaburzeń anatomiczno-czynnościowych
narządu żucia,

przeanalizować zdania zawarte w tabeli,

zaznaczyć znakiem X prawdę lub fałsz,

zaprezentować ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

rozróżnić wady przednio-tylne?

scharakteryzować zapalenia tkanek okołowierzchołkowych?

scharakteryzować pulpopatie nieodwracalne?

zdefiniować pojęcie stan przedrakowy?

scharakteryzować zgryz urazowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie
zdania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Komórka nerwowa to inaczej
a)

dendryt.

akson.

neuron.

perikarion.

Tzw. żebra wolne to żebra
a)

X–XII.

XI–XII.

VII–X.

IX–XII.

Witamina B

wchłania się w

żołądku.

dwunastnicy.

jelicie grubym.

jelicie krętym.

Wazopresyna wydzielana jest przez
a)

podwzgórze.

przysadkę mózgową.

tarczycę.

jądra.

Wydzielanie tyroksyny pobudzane jest przez
a)

FSH.

TSH.

ACTH.

LH.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

VI nerw czaszkowy zawiera włókna
a)

czuciowe.

ruchowe.

przywspółczulne.

czuciowo-ruchowe.

Błona wewnętrzna gałki ocznej określana jest jako
a)

naczyniówka.

rogówka.

tęczówka.

siatkówka.

Trisomia chromosomu 18 to
a)

zespół Downa.

zespół Turnera.

zespół Edwarda.

mutacja chromosonowa.

Prawidłowa glikemia na czczo wynosi
a)

160–199 mg/dl.

13,4–15,5 mmol/l.

60–99 mg/dl.

6–9 mmol/l.

10.

Połączenia ruchome kości określamy jako
a)

stawy.

więzozrosty.

kościozrosty.

chrząstkozrosty.

11.

Do chorób dziedziczonych wieloczynnikowo zaliczamy
a)

nadciśnienie tętnicze, niedociśnienie tętnicze.

miażdżycę, cukrzycę zaburzenia zołądkowo-jelitowe.

łuszczycę, wady zgryzu, choroby płuc.

nadciśnienie tętnicze, miażdżycę, łusczycę.

12.

Ząb wgłębiony powstaje na skutek
a)

braku szkliwa na powierzchni wargowej.

nadmiernego rozwinięcia guzka na powierzchni podniebiennej.

skrócenia długości korzenia.

wtłoczenia szkliwa i zębiny do komory zęba.

13.

Do ubytków pochodzenia niepróchnicowego nie zalicza się
a)

atrycji.

abrazji.

adhezji.

abfrakcji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14.

Funkcje miazgi to
a)

odżywianie zęba, funkcja czuciowa, tworzenie zębiny.

odżywianie zęba, funkcja czuciowa, funkcja naprawcza.

odżywianie zęba, tworzenie zębiny, funkcja naprawcza.

odżywianie zęba, funkcja czuciowa, tworzenie zębiny, funkcja obronna, funkcja
naprawcza.

15.

Zapalenie ostre surowicze na zdjęciu rtg widoczne jest jako
a)

rozrzedzenie struktury kostnej.

resorpcja korzenia.

poszerzenie szpary ozębnej.

brak poszerzenia szpary ozębnej.

16.

W zgryzie krzyżowym
a)

powierzchnie policzkowe zębów dolnych stykają się z powierzchniami
podniebiennymi zębów górnych.

zęby dolne zachodzą na zęby górne.

prawidłowo zbudowana żuchwa wysunięta jest w stosunku do szczęki.

brak jest kontaktu między zębami dolnymi i górnymi.

17.

Włókna Tomesa to

wypustki

nerwowe.

odontoblastów.

czuciowe.

neronów.

18.

Pulpopatie odwracalne charakteryzują się samoistnymi objawami bólowymi występującymi
a)

nie dłużej niż 2–3 dni, intermisje są wydłużone.

dłużej niż 2–3 dni intermisje są wydłużone.

nie dłużej niż 2–3 dni, intermisji brak.

dłużej niż 2–3 dni, intermisji brak.

19.

W skład szkliwa wchodzi
a)

fluoroapatyt i fenytoina.

chlorheksydyna i zawierający wapń hydroksyapatyt.

fenytoina.

fluoroapatyt i hydroksyapatyt.

20.

Rola śliny polega na
a)

opłukiwaniu zębów z resztek pokarmu.

rozkładaniu tłuszczy.

buforowaniu powstających zasad.

rozkładaniu białek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko……………………………………………………….

Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia

Zakreśl prawidłową odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Arabska-Przedpełska B.: Endodoncja. Med. Tour Press International Wydawnictwo
Medyczne

Bal J.: Biologia molekularna w medycynie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2001

Gołąb B., Traczyk W.: Anatomia i fizjologia człowieka. Ośrodek Doradztwa i Szkolenia
„TUR”, Łódź 1997

Hellwig L.: Propedeutyka stomatologii zachowawczej i protetyki. Urban & Partner 1994

Jańczuk Z.: Choroby przyzębia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004

Jańczuk Z.: Profilaktyka profesjonalna w stomatologii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2004

Jańczuk Z.: Stomatologia zachowawcza. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
1999

Jańczuk Z., Banach J.: Choroby błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia. Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, Warszawa 2004

Knychalska-Karawan Z.: Podstawy Chorób Przyzębia i Błony Śluzowej Jamy Ustnej.
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998

10.

Łaciński W.: Anatomia głowy dla stomatologów. Państwowy Zakład Wydawnictw
Lekarkich, Warszawa 1993

11.

Potoczek S.: Paradontologia. Urban & Partner 2004

12.

Sawicki W.: Histologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997

13.

Szczeklik A.: Choroby wewnętrzne. Medycyna Praktyczna, Kraków 2005

14.

Szpringer-Nodzak M., Wochna-Sobańska M.: Stomatologia wieku rozwojowego.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
02 Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
03 Analizowanie budowy i fizjologii organizmu człowieka
analiza budowy i dzialania robo Nieznany (2)
Analizowanie procesow technolog Nieznany (2)
analizy 2 id 62051 Nieznany
analiza 6 1 id 584986 Nieznany (2)
1d analiza interasariuszy, pro Nieznany
Lab 03 Analiza obwodu elektrycz Nieznany
Cw 5 10 Analiza tolerancji i od Nieznany
Analiza algorytmow ukrywania w Nieznany
Przewidywanie budowy przestrzen Nieznany
analiza 3 id 59700 Nieznany (2)
,analiza matematyczna 2, elemen Nieznany (2)
1 Analiza kinematyczna manipula Nieznany (2)

więcej podobnych podstron