Technik_elektroradiolog_322[19].O1.03

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Ewa Łoś

Analizowanie budowy i fizjologii organizmu człowieka
322[19].O1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Organizm jako całość

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Budowa i czynność układu narządów ruchu

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Budowa i czynność układu trawiennego

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Budowa i czynność układu oddechowego

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Budowa i czynność układu krąŜenia

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Budowa i czynność układu krwiotwórczego i chłonnego

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Budowa i czynność układu nerwowego

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Budowa i czynność układu wydzielania wewnętrznego

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o budowie, czynnościach

organizmu człowieka.

W Poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać, aby bez
problemów korzystać z Poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie opanujesz podczas pracy z Poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału nauczania jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych

322[19].O1.01

Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej,

ochrony środowiska oraz

ochrony

radiologicznej

322[19].O1.02

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów

międzyludzkich

322[19].O1.03

Analizowanie budowy i fizjologii

organizmu człowieka

322[19].O1.05

Przestrzeganie przepisów prawa

i ekonomiki w ochronie zdrowia

322[19].O1.04

Analizowanie patofizjologii organizmu

człowieka

322[19].O1

Podstawy zawodu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu biologii,

−

określać funkcje fizjologiczne róŜnych układów organizmu ludzkiego,

−

opisywać struktury anatomiczne odpowiedzialne za pełnienie tych funkcji,

−

rozpoznawać zagroŜenia dla zdrowia człowieka,

−

przedstawiać działania sprzyjające zachowaniu zdrowia,

−

przedstawiać zasady dziedziczenia,

−

współpracować w grupie,

−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−

obsługiwać komputer.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

rozróŜnić tkanki ustroju,

–

scharakteryzować budowę komórek i tkanek,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu narządów ruchu,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu trawiennego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu oddechowego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu krąŜenia,

–

scharakteryzować budowę i funkcje układu krwiotwórczego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu chłonnego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu moczowo-płciowego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu nerwowego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu narządów zmysłów,

–

scharakteryzować budowę i czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego,

–

wskazać połoŜenie poszczególnych układów i narządów organizmu człowieka,

–

wyjaśnić

mechanizm

podstawowych

procesów

fizjologicznych

zachodzących

w organizmie człowieka,

–

posłuŜyć się normami anatomicznymi, antropometrycznymi oraz fizjologicznymi,

–

posłuŜyć się specjalistycznym programem komputerowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Organizm jako całość

4.1.1. Materiał nauczania

Człowiek jest ustrojem wielokomórkowym. Powstaje przez zespolenie się komórki

płciowej  Ŝeńskiej  i  komórki  płciowej  męskiej.  W  ciągu  Ŝycia  przechodzi  wiele  faz  rozwoju,
rozwój ten dzieli się na okres płodowy i pozapłodowy. Rozwój płodowy  dotyczy wzrastania
i kształtowania się zarodka. Stopniowo zwiększa się liczba jego komórek i ich masa. Komórki
róŜnicują  się,  wyodrębniają  się  zespoły  przystosowane  do  wykonywania  poszczególnych
czynności  rozwijającego  się  zarodka.  W  przebiegu  tego  róŜnicowania  wyodrębniają  się
tkanki.
Komórka  jest  strukturalną  i  czynnościową  jednostka  organizmów  Ŝywych,  zdolną  do
wykonywania  podstawowych  czynności  Ŝyciowych,  takich  jak  odŜywianie,  pobudliwość,
praca  mechaniczna,  fizyczna,  chemiczna  oraz  rozmnaŜanie.  Komórka  składa  się  z  dwóch
zasadniczych  części:  jądra  i  cytoplazmy.  Cytoplazma  jest  oddzielona  od  otoczenia  błoną
komórkową.  Podstawowym  składnikiem  cytoplazmy  jest  cytosol  (macierz),  w  którym
znajdują  się  struktury  zwane  organellami.  NaleŜą  do  nich:  rybosomy,  siateczka
ś

ródplazmatyczna, aparat Golgiego, endosomy i lizosomy, mitochondria.

Jądro komórkowe jest  częścią komórki, w której  znajduje się materiał  genetyczny  w postaci
kwasu  dezoksyrybonukleinowego  (DNA).  Jądro  jest  oddzielone  od  cytoplazmy  otoczką
jądrową,  która  otacza  karioplazmę.  Głównym  składnikiem  krarioplazmy  jest  chromatyna,
która  stanowi  kompleks  DNA.  Chromatyna  bierze  udział  w  przepisywaniu  kodu
genetycznego  DNA  na  kod  genetyczny  RNA  oraz  w  syntezie  DNA.  Genom  człowieka
(zestaw  chromosomów  komórki  płciowej)  składa  się  z  23  chromosomów,  w  tym
22 autosomów i jednego chromosomu płciowego X lub Y. Wzrost komórek, tkanek narządów
i  całego  organizmu  jest  zwiększeniem  ich  masy  i  objętości,  moŜe  zachodzić  przez
zwiększenie: liczby komórek w wyniku ich podziałów, objętości i masy – przerost, objętości
i masy istoty międzykomórkowej.

Tkanka to zespół komórek pełniących wyspecjalizowane funkcje oraz wytwarzana przez nie
istota  międzykomórkowa.  RozróŜnia  się  cztery  rodzaje  tkanek:  nabłonkową,  łączną,
mięśniową i nerwową.

Tkanka nabłonkowa

Nabłonki wchodzą w skład wielu narządów, pokrywają zewnętrzna powierzchnię skóry

jako  naskórek,  wyścielają  jamy  ciała  jako  nabłonek  surowiczy,  wyścielają  naczynia
krwionośne  jako  śródbłonek,  ponadto  wyścielają  przewody  oraz  tworzą  narządy  zwane
gruczołami  zewnątrz  i  wewnątrzwydzielniczymi.  Tkanka  nabłonkowa  spełnia  następujące
funkcje: ochronną, wydzielniczą, wchłaniającą, zmysłową.

Tkanka łączna

Obejmuje wiele tkanek róŜniących się budowa i czynnością. WyróŜniamy: tkanki łączne

właściwe  (zarodkową,  luźną,  zbitą),  tkanki  łączne  o  charakterze  swoistym  (barwnikową,
siateczkową, tłuszczową), tkanki łączne szkieletowe(chrzęstną, kostną). Tkanki łączne pełnią
trzy  podstawowe  funkcje:  stanowią  zrąb  i  ochronę  mechaniczna  dla  innych  narządów,
transportują  substancje  odŜywcze  i  produkty  metabolizmu,  bronią  organizm  przed  obcymi
związkami chemicznymi takimi jak wirusy, bakterie i inne obce komórki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tkanka mięśniowa

Jest czynnym elementem narządów ruchu: czynność jej polega na kurczeniu się

i rozkurczaniu.  Zbudowana  jest  z  komórek  mięśniowych  zwanych  włóknami  mięśniowymi.
Tkanka  ta  występuje  w  ustroju  człowieka  w  trzech  postaciach:  tkanki  mięśniowej  gładkiej
(w narządach  wewnętrznych),  tkanki  mięśniowej  poprzecznie  prąŜkowanej  szkieletowej
i tkanki mięśniowej poprzecznie prąŜkowanej sercowej.

Tkanka nerwowa

Zbudowana jest z komórek nerwowych zwanych neuronami. Neuron składa się z ciała

komórki nerwowej oraz dwóch rodzajów wypustek (aksonu i dendrytów). Pęczki aksonów
i dendrytów tworzą włókno nerwowe. Glej, czyli neuroglej, tworzy zrąb tkanki nerwowej
ośrodkowego układu nerwowego i pośredniczy w jej odŜywianiu.

Kilka tkanek zajmujących wspólne terytorium i pełniących skoordynowane funkcje

nazywa się narządem.

Narządy ciała zbudowane z róŜnego rodzaju tkanek łączą się w jednostki wyŜszego

rzędu, w układy narządów.

OdróŜniamy następujące układy narządów:

−

układ szkieletowy: kości, stawy i więzadła,

−

układ mięśniowy: mięśnie gładkie, poprzecznie prąŜkowane szkieletowe, miesień
sercowy,

−

układ trawienny: przewód pokarmowy - jama ustna, gardło, przełyk, Ŝołądek, jelito
cienkie, jelito grube, odbytnica, gruczoły trawienne - wątroba, trzustka,

−

układ oddechowy: płuca, drogi oddechowe - jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela,

−

układ moczowy: nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa,

−

układ płciowy: narządy płciowe Ŝeńskie, narządy płciowe męskie,

−

układ

wewnątrzwydzielniczy

(dokrewny,

hormonalny):

gruczoły

wydzielania

wewnętrznego,

−

układ krąŜenia: serce, naczynia krwionośne,

−

układ chłonny: naczynia i węzły chłonne,

−

układ nerwowy: centralny układ nerwowy - mózgowie, rdzeń kręgowy, obwodowy układ
nerwowy – nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe

−

narządy zmysłów: oko, ucho, smak, węch, czucie

−

powłoka wspólna (skóra)

Części ciała jest to pojęcie trójwymiarowe i oznacza wycinek organizmu jako całości.

Ciało dzieli się na następujące części: głowę, szyję, tułów i kończyny. Okolica ciała jest to
pojęcie dwuwymiarowe i oznacza wycinek powierzchni ciała np. okolica czołowa, przednia
szyi, podobojczykowa, podŜebrowa, kroczowa, naramienna, pośladkowa, przednia goleni.

Ciało człowieka jest zbudowane według figury dwubocznie symetrycznej, w której

wyróŜnia się trzy zasadnicze rodzaje płaszczyzn i osi.

Płaszczyzny stanowią:

−

płaszczyzny strzałkowe – dzielą ciało na część prawą i lewą (antymery), przebiegające
między przodem i tyłem, płaszczyznę biegnącą przez środek ciała nazywamy płaszczyzna
pośrodkową,

−

płaszczyzny czołowe – biegną równolegle do czoła, dzieląc ciało na część przednią
i tylną,

−

płaszczyzny poziome – przebiegają prostopadle do poprzednich płaszczyzn, dzieląc ciało
na część górną i dolną (metamery).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Osie są to:

−

osie strzałkowe lub przednio-tylne biegną w płaszczyznach strzałkowych,

−

osie poziome – lub poprzeczne biegną w płaszczyznach poziomych prostopadle do osi
poprzednio wymienionych,

−

osie podłuŜne – lub czaszkowo-ogonowe biegną prostopadle do płaszczyzny poziomej.

Na powierzchni ciała przeprowadza się równieŜ linie topograficzne ułatwiające

rzutowanie narządów. Są to:

−

linia pośrodkowa przednia – biegnie od szczytu głowy przez środek czoła, środek wcięcia
szyjnego rękojeści mostka, do środka spojenia łonowego,

−

linia środkowo-obojczykowa – biegnie od środka obojczyka pionowo ku dołowi,

−

linia pachowa – biegnie od szczytu dołu pachowego pionowo w dół po bocznej ścianie
klatki piersiowej,

−

linia łopatkowa – biegnie pionowo przez dolny kąt łopatki, równolegle do linii pachowej,

−

linia pośrodkowa tylna – biegnie od szczytu głowy do wierzchołka kości guzicznej,
Ponadto wyróŜnia się miana oznaczające kierunek połoŜenia części ciała: czaszkowy,
ogonowy, grzbietowy, górny, dolny, przedni, tylny, przyśrodkowy, boczny, środkowy,
prawy, lewy, strzałkowy, czołowy, bliŜszy, dalszy.

Do jam ciała zalicza się jamę klatki piersiowej, jamę brzuszna i jamę miednicy.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest tkanka?

Jakie tkanki występują w organizmie człowieka?

Jaką rolę w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?

W których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?

Jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?

Jakie rozróŜniamy rodzaje tkanek łącznych?

W których miejscach naszego ciała znajdują się tkanki łączne?

Jakie rodzaje tkanki mięśniowej budują mięśnie człowieka?

Gdzie spotykamy tkankę mięśniowa gładką?

10.

Jakie układy narządów wyróŜniamy w organizmie człowieka?

11.

Jakie narządy wchodzą w skład poszczególnych układów?

12.

Jakie płaszczyzny, osie i linie moŜna przeprowadzić przez ciało człowieka?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ miejsca w organizmie człowieka, w których występują poszczególne rodzaje

tkanki łącznej. Wpisz do tabeli rodzaje tkanki łącznej i narządy, w których ta tkanka
występuje.

Rodzaj tkanki łącznej

Narządy, w których występuje

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o budowie
i rodzajach tkanki łącznej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

wpisać do tabeli rodzaje tkanki łącznej,

przyporządkować kaŜdemu rodzajowi tkanki łącznej przynajmniej po jednym narządzie
w którym ta tkanka się znajduje i uzupełnić tabelę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Wypisz wszystkie układy tworzące organizm człowieka. Do kaŜdego układu

przyporządkuj narządy tworzące ten układ.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o układach
narządów,

wypisać poszczególne układy tworzące organizm człowieka,

do poszczególnych układów przyporządkować narządy tworzące ten układ,

moŜesz to zrobić w tabeli lub za pomocą mapy myśli.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

Nazwij płaszczyzny i osie ciała zaznaczone na rysunku przedstawiającym postać

człowieka i przekrój tułowia w płaszczyźnie poziomej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o płaszczyznach
ciała człowieka,

zapisać nazwy płaszczyzn przedstawionych na rycinie 1,

nazwać osie ciała zaznaczone na przekroju tułowia na rycinie 2.

Rys. 1 Rys. 2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

karty do ćwiczeń,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie tkanki?

wymienić rodzaje tkanek występujące w organizmie człowieka?

określić rolę, jaką w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?

podać, w których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?

określić, jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?

wymienić rodzaje tkanek łącznych?

określić miejscach ciała, w których znajdują się tkanki łączne?

wymienić rodzaje tkanki mięśniowej budującej mięśnie człowieka?

podać przykłady narządów, w których występuje tkanka mięśniowa
gładka?

10)

wymienić układy narządów występujących w organizmie człowieka?

11)

wymienić narządy wchodzące w skład poszczególnych układów?

12)

przedstawić płaszczyzny, osie i linie, które moŜna przeprowadzić
przez ciało człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2. Budowa i czynność układu narządów ruchu

4.2.1. Materiał nauczania

W skład układu narządów ruchu wchodzą: układ kostny, układ stawowo-więzadłowy

i układ mięśniowy.

Układ kostny i stawowo-więzadłowy stanowi bierną część układu narządów ruchu

a układ mięśniowy jego częścią czynną.

Budowa ogólna kości

Kościec określa kształt i wielkość ciała. Jest on zrębem budowy całego ustroju. Wiele

kości słuŜy do ochrony narządów, np. czaszka ochrania mózgowie, kręgi - rdzeń kręgowy.
Inne kości dostosowane są do dźwigania masy ciała np. kości udowe. Poza tym kości
stanowią dźwignie i są istotnym składnikiem narządu ruchu.

Kość składa się głównie z tkanki kostnej i ze szpiku zawartego wewnątrz kości. Tkanka

kostna jest rodzajem tkanki łącznej. W skład tkanki kostnej wchodzą: komórki – osteoblasty,
osteocyty, osteoblasty oraz istota międzykomórkowa, składająca się z części organicznej –
osteoidu i części nieorganicznej – soli mineralnych. WyróŜnia się dwa rodzaje dojrzałej
tkanki kostnej – kość gąbczastą i kość zbitą.

Zewnętrzna powierzchnia kości pokryta jest okostną, a wewnętrzna powierzchnia od

strony jamy szpikowej – śródkostną.

W okostnej znajduje się duŜo naczyń krwionośnych i nerwów oraz ich zakończeń,

dlatego okostna w stosunku do kości pełni funkcje odŜywcze.

Tkanka chrzęstna jest rodzajem tkanki łącznej. Jest sztywna i spręŜysta i zalicza się ją do

tkanek podporowych. Chrząstka składa się z komórek (chondrocyty) i istoty
międzykomórkowej. OdróŜnia się: chrząstkę szklistą, chrząstkę spręŜystą i chrząstkę
włóknistą.

W czasie całego Ŝycia człowieka chrząstka szklista w układzie ruchu występuje na

powierzchniach stawowych kości oraz dośrodkowych częściach Ŝeber.

Chrząstka włóknista występuje w miejscach połączeń ścięgien i więzadeł z kośćmi.

Oprócz tego znajduje się w krąŜkach międzykręgowych oraz w spojeniu łonowym.

Kształt kości

Kształt kości zaleŜy od ich roli w ustroju. Pod względem kształtu odróŜniamy: kości

długie, kości płaskie, kości krótkie, kości róŜnokształtne, kości pneumatyczne.

Na kształt i architekturę kości między innymi wpływają przyczepy mięśni i więzadeł oraz

przebieg naczyń krwionośnych.

Wyniosłości zaleŜne od kształtu oznaczamy nazwą: wyrostków, kłykci, krętarzy, guzów,

guzków, kolców, grzebieni, kres lub linii chropowatych itp.

Zagłębienia nazywamy: dołami, bruzdami lub rowkami, otworami, kanałami.
Kościec ludzki składa się z trzech zasadniczych części:

−

kośćca osiowego,

−

z kości kończyn,

−

z kości czaszki.

Połączenia kości

Wszystkie połączenia kości dzielimy na trzy zasadnicze grupy, na: połączenia włókniste,

połączenia chrzęstne, połączenia maziowe, czyli stawy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Połączenia włókniste dzielimy na więzozrosty, szwy i wklinowania. Cechą ich jest

łączenie części szkieletowych za pośrednictwem tkanki łącznej właściwej zbitej.

Połączenia chrzęstne dzielimy na chrząstkozrosty i spojenia. Chrząstkozrosty mogą być,

zaleŜnie od rodzaju tkanki chrzęstnej szkliste i włókniste. Ruchomość lub przesuwalność
połączeń ścisłych jest nieznaczna lub równa zeru.

Połączenia maziowe, czyli stawy

Połączenia maziowe, czyli stawy są najbardziej ruchomym połączeniem kości.

We wszystkich stawach moŜna odróŜnić następujące składniki stałe:

−

pokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości łączących się w stawie,

−

torebkę stawową, która otacza cały staw,

−

jamę stawową.

Poza wymienionymi bywają jeszcze inne niestale występujące składniki, jak:

−

więzadła stawowe,

−

krąŜki stawowe i łąkotki stawowe,

−

obrąbki stawowe.

Stawy dzielimy według: liczby kości wchodzących w skład stawu, ukształtowania się

powierzchni stawowych i osi, dookoła których wykonujemy ruchy w stawie.
JeŜeli w skład stawu wchodzą dwie kości, nazywamy go stawem prostym np. staw ramienny,
jeŜeli staw tworzy większa ilość kości to jest on stawem złoŜonym, np. staw łokciowy.

Biorąc pod uwagę ukształtowanie powierzchni stawowych odróŜniamy następujące stawy:

staw kulisty staw zawiasowy, staw obrotowy, staw kłykciowy, staw płaski, staw siodełkowy.
W zaleŜności od liczby osi, w stosunku do których odbywają się ruchy w danym stawie,
rozróŜniamy stawy: jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe.

Ruchy, jakie moŜemy w stawach wykonywać, nazywają się następująco: zginanie,

prostowanie, odwodzenie, przywodzenie, nawracanie, odwracanie, skręcanie i obracanie.

Kości czaszki

Czaszka jest kostnym rusztowaniem głowy, którego zadaniem jest ochrona mózgowia

i narządów zmysłów. Składa się z mózgoczaszki i twarzoczaszki. Pierwsza tworzy pokrywę
kostną dla mózgowia. Twarzoczaszka tworzy kostne rusztowanie twarzy.

W skład mózgoczaszki wchodzi 8 kości połączonych nieruchomo za pomocą szwów: kość

potyliczna, kość klinowa, kości skroniowe, kości ciemieniowe, kość czołowa i kość sitowa.

W skład twarzoczaszki wchodzą: małŜowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe,

kości jarzmowe, kości szczęki, kości podniebienne, lemiesz i Ŝuchwa.
Przy kościach czaszki omawia się zwykle kość gnykową, mimo, Ŝe nie naleŜy ona do kości
czaszki i kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i strzemiączko).

Kości czaszki w większości połączone są szwami (wieńcowy, strzałkowy, węgłowy,

klinowo-ciemieniowy, łuskowy, ciemieniowo-sutkowy). W noworodków i małych dzieci
w obrębie sklepienia czaszki znajdują się ciemiączka czaszki (przednie, tylne, przednio-
boczne, tylno-boczne), które stopniowo ulęgają zarastaniu. Jedynym połączeniem stawowym
jest staw skroniowo-Ŝuchwowy. Zęby osadzone są w zębodołach poprzez wklinowanie.

Szkielet kończyny górnej dzieli się na:

−

kości obręczy kończyny górnej,

−

kości części wolnej kończyny górnej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Kości obręczy kończyny górnej.
Obręcz kończyny górnej składa się z obojczyka i łopatki.

Obojczyk jest mocną, w kształcie litery S wygiętą kością długą, połoŜoną bezpośrednio

pod  skórą.  Biegnie  od  górnego  końca  mostka  do  wyrostka  barkowego  łopatki.  WyróŜnia  się
na  nim  trzon  i  dwa  końce,  koniec  przyśrodkowy  zwany  mostkowym  i  boczny  zwany
barkowy.  Obojczyk  łączy  się  mostkiem  stawem  mostkowo-obojczykowym  i  z  wyrostkiem
barkowym łopatki stawem barkowo - obojczykowym.

Łopatka jest płaską, cienką, trójkątną kością, która przylega do ściany grzbietowej klatki

piersiowej.  Łopatka  jest  zawieszona  swobodnie  między  mięśniami,  tylko  bocznie  połączona
jest  stawowo  z  obojczykiem  i  kością  ramienną.  OdróŜniamy  na  niej  dwie  powierzchnie
(Ŝebrową i grzbietową), trzy brzegi (przyśrodkowy, boczny, górny), trzy kąty (górny, boczny,
dolny). Powierzchnia  grzbietowa jest wypukła; silnie wystający  grzebień  łopatki dzieli ją na
dwa zagłębienia: dół nadgrzebieniowy i dół podgrzebieniowy.

Kościec kończyny górnej wolnej
Kościec kończyny górnej wolnej składa się z kości ramiennej, kości przedramienia i kości
ręki.

Kość ramienna jest najdłuŜszą kością kończyny górnej. Jej koniec bliŜszy zakończony jest

głową kości ramiennej, słuŜąca do połączenia tej kości z łopatką w stawie ramiennym. Głowę
oddziela  od  reszty  kości  okręŜny  rowek  zwany  szyjką  anatomiczną,  Bocznie  i  do  przodu  od
głowy  kości  znajdują  się  dwa  guzki:  większy  i  mniejszy.  Odcinek  kości  poniŜej  głowy
i guzków nosi nazwę szyjki chirurgicznej.
Kość ramienna u swego końca dolnego poszerza się poprzecznie. Część ta nosi nazwę kłykcia
kości ramiennej. Po obu stronach kłykcia znajduje się silnie wytupujący  guzek – nadkłykieć
przyśrodkowy  i  nadkłykieć  boczny.  Na  kłykciu  między  obu  nadkłykciami  znajduje  się
powierzchnia  stawowa  dla  połączenia  z  kośćmi  przedramienia.  Powierzchnia  ta  składa  się
z dwóch  części  łokciowej  i  promieniowej.  Część  łokciowa  zbudowana  jest  w  kształcie
bloczka i słuŜy do połączenia z wcięciem bloczkowym kości łokciowej.  Część promieniowa
stanowi główkę; łączy się ona z dołkiem głowy kości promieniowej. Nad bloczkiem zarówno
od  strony  przedniej  jak  i  tylnej  znajduje  się  wgłębienie.  Wgłębienie  przednie  nazywamy
dołem dziobiastym, tylne dołem wyrostka łokciowego.
Na  powierzchni  trzonu  odróŜnia  się  trzy  powierzchnie:  tylną  i  dwie  przednie.  Powierzchnie
przednie  oddzielone  są  od  powierzchni  tylnej  brzegami.  KaŜdy  z  tych  brzegów  kończy  się
wyrostkiem  zwanym  nadkłykciem  bocznym  i  nadkłykciem  przyśrodkowym.  Do  nadkłykci
przyczepiają się mięśnie prostowniki i mięśnie zginacze przedramienia.

Kości przedramienia

Kościec przedramienia utworzony jest przez dwie kości długie, kość: promieniową leŜącą

po stronie kciuka i łokciową połoŜona po stronie małego palca. Obie kości biegną albo mniej
więcej  równolegle  do  siebie  i  wtedy  ręka  swą  powierzchnią  dłoniową  jest  skierowana  do
przodu (połoŜenie odwrócone ręki, odwracanie - supinatio), albo kość promieniowa krzyŜuje
skośnie  kość  łokciową  od  przodu,  a  wtedy  ręka  swą  powierzchnią  dłoniową  jest  skierowana
do tyłu (połoŜenie nawrócone ręki; nawracanie- pronatio).
W  połoŜeniu  pośrednim  w  przypadku  opuszczonej  kończyny  powierzchnia  dłoniowa  jest
zwrócona ku płaszczyźnie pośrodkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Kość łokciowa jest nieco dłuŜsza od kości promieniowej. Trzon kości jest kształtu

trójgraniastego.  Koniec  bliŜszy  kości  łokciowej  składa  się  z  dwóch  silnych  wyrostków;
wyrostka  łokciowego  i  wyrostka  dziobiastego,  oraz  dwóch  wklęsłych  powierzchni
stawowych;  wcięcia  bloczkowego  i  wcięcia  promieniowego.  Wyrostek  łokciowy  stanowi
duŜa, grubą, zakrzywioną wyniosłość (potocznie zwaną łokciem).
Koniec  dalszy  jest  znacznie  mniejszy  i  węŜszy  od  końca  bliŜszego;  tworzy  on  dwie
wyniosłości.  Wyniosłość  przednia  stanowi  głowę  kości  łokciowej,  wyniosłość  druga  to  tzw.
wyrostek rylcowaty.

Kość promieniowa jest kością długą. Koniec górny jest znacznie cieńszy od dolnego;

bierze on tylko mały udział w tworzeniu stawu łokciowego; koniec dolny stanowi główną
część stawu promieniowo – nadgarstkowego. Oba są ruchome w stosunku do kości łokciowej.

OdróŜniamy trzon kości i dwa końce bliŜszy i dalszy.

Trzon kości promieniowej ma kształt trójgraniasty. Na końcu bliŜszym kości

promieniowej  odróŜniamy  głowę,  szyjkę  i  guzowatość.  Głowa  od  trzonu  oddzielona  jest
szyjką  kości  promieniowej  a  poniŜej  szyjki  po  stronie  łokciowej  znajduje  się  guzowatość
kości  promieniowej,  do  której  przyczepia  się  końcowe  ścięgno  mięśnia  dwugłowego
ramienia.
Koniec  dalszy  kości  promieniowej  jest  szeroki,  czworoboczny,  wybiega  od  strony  bocznej
w wyczuwalny  pod  skóra  wyrostek  rylcowaty,  po  stronie  przyśrodkowej  występuje  wcięcie
łokciowe  dla  połączenia  z  głowa  kości  łokciowej.  Posiada  powierzchnie  stawową
nadgarstkową,  dla  stawu  promieniowo  –  nadgarstkowego,  którą  cieniutka  listewka  dzieli  na
dwie części: boczną dla kości łódeczkowatej i przyśrodkową dla kości księŜycowatej.

Kości ręki

Na ręce w skład, której wchodzi dwadzieścia siedem kości odróŜniamy: kości nadgarstka,

kości śródręcza, kości palców.

Kości nadgarstka

Nadgarstek składa się z ośmiu kości ułoŜonych w dwa szeregi po cztery kości: bliŜszy

i dalszy.  W  skład  szeregu  bliŜszego,  licząc  od  strony  kości  promieniowej  do  łokciowej
wchodzą kości: łódeczkowata, księŜycowata, trójgraniasta i grochowata.
Szereg  dalszy  nadgarstka  stanowią  kości:  czworoboczna  większa,  czworoboczna  mniejsza,
główkowata i haczykowata.

Kości śródręcza

Kości śródręcza w liczbie pięciu naleŜą do kości długich. Na kaŜdej z nich odróŜnia się

trzon, koniec bliŜszy, czyli podstawę i koniec dalszy, czyli głowę.
Przestrzenie międzykostne śródręcza wypełnione są mięśniami międzykostnymi.

Kości palców

Kości palców składają się z policzków, cztery palce strony łokciowej mają po trzy

paliczki: bliŜszy, środkowy, dalszy; pierwszy palec- kciuk ma ich tylko dwa: bliŜszy i dalszy.
KaŜdy paliczek jest gościa długą.

Połączenia kończyny górnej

Ruchy kończyny górnej umoŜliwiają róŜnego rodzaju połączenia kości. Połączenia te

dzielimy na połączenia obręczy kończyny górnej i na połączenia kończyny górnej wolnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Połączenia obręczy kończyny górnej

Połączenia obręczy kończyny górnej stanowią staw mostkowo – obojczykowy oraz staw

barkowo – obojczykowy.

Staw mostkowo – obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Ruchy w stawie są podobne do

ruchów stawu kulistego.

Staw barkowo – obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Staw ten pod względem

ruchomości odpowiada stawowi kulistemu; zakres ruchów jest w nim jednak mniejszy.

Połączenia kończyny górnej wolnej

Miedzy kośćmi kończyny górnej wolnej odróŜniamy następujące stawy: staw ramienny,

staw łokciowy: staw ramienno – łokciowy i staw ramienno - promieniowy, staw promieniowo
– łokciowy bliŜszy, staw promieniowo – łokciowy dalszy, błonę międzykostną przedramienia,
stawy ręki.

Staw ramienny łączy kość ramienna z łopatką. Staw ramienny jest stawem kulistym. Jako

staw wieloosiowy posiada nieskończona liczbę osi, dookoła których mogą odbywać się ruchy
we wszystkich kierunkach.

Staw łokciowy jest stawem złoŜonym. Składa się z trzech stawów anatomicznie

złączonych  ze  sobą  i  objętych  wspólną  torebką.  Dwa  z  nich  jeden  staw  zawiasowy  i  jeden
kulisty,  współpracują  wykonując  zgięcie  i  prostowanie  w  stawie  łokciowym;  są  to  stawy
ramienno  –  łokciowy  i  ramienno  –  promieniowy.  Staw  trzeci,  obrotowy,  czynnościowo
niezaleŜny od poprzednich, staw promieniowo – łokciowy bliŜszy.

Stawy ręki

Ręka zawdzięcza swoją ruchomość wielu stawom, do których naleŜą: 1) staw

promieniowo  –  nadgarstkowy,  2)  staw  środnadgarstkowy,  3)  połączenia  stawowe  szeregu
bliŜszego kości nadgarstka, 4) połączenia stawowe szeregu dalszego kości nadgarstka,
5)  stawy  między  szeregiem  dalszym  kości  nadgarstka  i  kośćmi  śródręcza,  6)  stawy  miedzy
kośćmi śródręcza, 7) stawy palców ręki.

Poza tym ręka zawdzięcza swoją silną budowę licznym więzadłom.

Kości kończyny dolnej

W budowie kończyny dolnej wyróŜnia się obręcz kończyny dolnej (obręcz miedniczną)

oraz kości części wolnej kończyny dolnej.

Obręcz miedniczna składa się z kości miednicznej prawej i lewej. Obie kości

miedniczne obejmują szkielet osiowy i wraz z kością krzyŜowa tworzą silny pierścień
kostny, zwany miednicą.

KaŜda kość miedniczna składa się z trzech części:

−

kości biodrowej skierowanej ku górze i do tyłu

−

kości kulszowej skierowanej ku dołowi i do tyłu

−

kości łonowej skierowanej ku dołowi i do przodu
Kości te połączone początkowo chrząstkozrostem a później kościozrostem u

dorosłego tworzą jedną całość. Wszystkie te składniki łączą się w środku kości
miednicznej.

Obręcz kończyny dolnej połączona jest z resztą szkieletu stawem krzyŜowo-

biodrowym oraz z obręczą przeciwległej kończyny spojeniem łonowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Kości kończyny dolnej wolnej

Kość udowa jest najdłuŜszą i najsilniejsza kością szkieletu. PołoŜenie jej w pionowej

postawie ciała jest nieco skośne. Kość udowa składa się z trzonu, nasady bliŜszej i nasady
dalszej.

Koniec bliŜszy kości udowej zaczyna się głową kości udowej. Głowę łączy z trzonem

szyjka kości udowej. W miejscu połączenia szyjki z trzonem odchodzą z powierzchni tylnej
dwa guzy: krętarz większy i krętarz mniejszy. Oba krętarze są połączone na tylnej
powierzchni wystającym grzebieniem międzykrętarzowym.

Koniec dalszy kości udowej jest wydatnie zgrubiały, ma on dwa kłykcie, przyśrodkowy

większy  i  boczny  mniejszy,  słuŜą  do  połączenia  z  kością  piszczelową.  Oba  kłykcie  silnie
występują ku tyłowi i są tutaj przedzielone dołem międzykłykciowym. Powierzchnie stawowe
obu  kłykci,  zlewają  się  z  przodu,  tworząc  powierzchnię  rzepkową.  Powierzchnie  boczne
kłykci  są  chropowate,  na  kaŜdej  z  nich  występuje  silny  guzek,  zwany  nadkłykciem
przyśrodkowym i bocznym.

Rzepka jest to kość spłaszczona, trójkątna, włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego

uda i połoŜona do przodu od dolnego końca kości udowej. Rzepka chroni staw kolanowy.

Kości goleni

Kościec goleni albo podudzia składa się z dwóch kości długich, kości piszczelowej

i strzałki, które swoimi bliŜszymi i dalszymi końcami łączą się.

Kość piszczelowa znajduje się po stronie przyśrodkowej goleni. U góry bierze udział

w wytwarzaniu stawu kolanowego. Składa się z trzonu i dwóch końców.

Koniec bliŜszy kości piszczelowej jest zgrubiały. Na jego powierzchni znajdują się dwie

wklęsłe powierzchnie stawowe  górne, które spoczywają na wydatnych i szerokich kłykciach
przyśrodkowym  i  bocznym.  Między  obu  powierzchniami  stawowymi  leŜy  wyniosłość
międzykłykciowa.  Koniec  dalszy  jest  czworoboczny  i  ma  pięć  powierzchni.  Powierzchnia
boczna  łączy  się  ze  strzałką.  Powierzchnia  przyśrodkowa  przedłuŜa  się  ku  dołowi,  tworząc
kostkę przyśrodkowa. Na tej nasadzie znajduje się takŜe powierzchnia stawowa dolna.

Strzałka jest to cienka kość połoŜona wzdłuŜ bocznej strony kości piszczelowej, z którą

łączy się u góry i u dołu. OdróŜniamy na strzałce trzon, koniec bliŜszy i koniec dalszy.
Koniec  bliŜszy  tworzy  zgrubienie  zwane  głową  strzałki..  Głowę  od  trzonu  oddziela  szyjka
strzałki.  Strzałka  nie  bierze  udziału  w  budowie  stawu  kolanowego.  Koniec  dalszy,  czyli
kostka boczna poszerza się i grubieje, zakończony jest tępym wierzchołkiem.

Kości stopy

Stopa składa się z trzech większych odcinków: stępu, śródstopia i palców. Jako całość

stopa tworzy mocne i spręŜyste sklepienie, dostosowane do dźwigania masy ciała.

W skład kości stępu wchodzi siedem kości. Szereg bliŜszy kości stepu składa się z kości

piętowej i kości skokowej, leŜących ponad sobą (jedna na drugiej). Szereg dalszy kości stępu
składa  się  z  leŜących  obok  siebie  w  jednym  rzędzie  kości  sześciennej  i  trzech  kości
klinowatych. Siódma kość stępu, kość łódkowata, wsuwa się między kości klinowate a kość
skokową.
Kości  stępu  wraz  z  kośćmi  śródstopia  są  tak  ułoŜone,  Ŝe  tworzą  dwa  wypuklenia  ku
grzbietowi stopy, podłuŜne i poprzeczne.

Kości śródstopia

W skład kości śródstopia wchodzi pięć kości; są to kości długie niewielkich rozmiarów.

W kaŜdej z nich odróŜniamy podstawę, zwrócona do kości stępu, trzon i głowę
z powierzchnią stawową dla bliŜszego paliczka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Kości palców stopy

W skład kości palców stopy wchodzą paliczki. Paluch posiada dwa paliczki: bliŜszy

i dalszy, pozostałe palce po trzy: paliczek bliŜszy, paliczek środkowy i paliczek dalszy. KaŜdy
paliczek posiada podstawę, trzon i głowę. Paliczki dalsze zakończone są guzowatością
stanowiącą oparcie dla paznokcia.

Trzeszczki są to małe okrągławe kostki włączone w ścianę torebki stawowej, albo

w odcinki końcowe ścięgna mięśnia.

Połączenia kończyny dolnej

Wśród połączeń kończyny dolnej odróŜniamy połączenia obręczy i połączenia kończyny

dolnej wolnej. Do połączeń obręczy naleŜą: staw krzyŜowo-biodrowy, spojenie łonowe oraz
liczne więzadła. Drugie stanowią: staw biodrowy, staw kolanowy, połączenia kości goleni,
stawy stopy wraz z więzadłami.

Staw biodrowy. Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udowa. Staw biodrowy

jest stawem kulistym, panewkowym, wieloosiowym.

Staw kolanowy. Staw kolanowy jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on

udo  z  golenią.  Dla  zabezpieczenia  ruchów  panewki  mają  ruchome  uzupełnienia  w  postaci
dwóch  przesuwalnych,  półksięŜycowatych  pierścieni  włóknisto  –  chrzęstnych,  tzw.  łękotek.
Torebka stawowa prawie na całym obwodzie jest wzmocniona więzadłami.
Więzadła  leŜące  poza  torebką  chronią  kończynę  przed  nadmiernym  prostowaniem  goleni
w stawie kolanowym.
Więzadła  wewnątrztorebkowe  (krzyŜowe)  łączą  kość  piszczelowa  z  kością  udowa  w  stawie
kolanowym, zapobiegając przesunięciu się kolana do przodu lub do tyłu.
Staw kolanowy jest odmiana stawu zawiasowego.

Połączenia kości goleni
Kość  piszczelowa  i  strzałkowa  łączą  się  u  góry  stawem  piszczelowo  –  strzałkowym,  u  dołu
więzozrostem piszczelowo – strzałkowym oraz błoną międzykostną.

Stawy stopy
W  skład  stopy  wchodzą  następujące  połączenia  stawowe:  staw  skokowo  –  goleniowy
(skokowy  górny),  staw  skokowo  –  piętowy  (skokowy  przedni),  staw  skokowo  –  piętowo  –
łódkowy  (skokowy  dolny),  staw  piętowo  –  sześcienny,  staw  klinowo  –  łódkowy,  stawy
stępowo – śródstopne stawy międzyśródstopne, stawy palców.

Kościec tułowia
Kościec osiowy
Do kośćca osiowego zaliczamy: kręgosłup, Ŝebra, mostek.
Kręgosłup składa się z 33 –34 kręgów.
1. Kręgi prawdziwe tworzą część przedkrzyŜową kręgosłupa naleŜą do nich:

−

kręgi szyjne – 7,

−

kręgi piersiowe – 12,

−

kręgi lędźwiowe – 5.

2. Kręgi rzekome – 9 lub10 tworzą część krzyŜowo-guziczną kręgosłupa:

−

kość krzyŜowa – 5,

−

kość guziczna – 4 lub 5.

W kręgosłupie wyróŜnia się fizjologiczne wygięcia do przodu i tyłu. Są to:

−

lordoza wygięcie do przodu, w części szyjnej i lędźwiowej,

−

kifoza wygięcie do tyłu, w części piersiowej i krzyŜowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

ebra w liczbie 12 par są składnikiem kośćca osiowego, wchodzą w skład klatki

piersiowej.
ś

ebra dzielimy na dwa rodzaje:

−

ebra prawdziwe – 7 par

−

ebra rzekome – 5 par w tym;

3 pary to Ŝebra przytwierdzone (VIII, IX, X),
2 pary to Ŝebra wolne (XI, XII).

ś

ebra przytwierdzone tworzą z kaŜdej strony tułowia łuk Ŝebrowy.

KaŜde Ŝebro składa się z: kości Ŝebrowej I chrząstki Ŝebrowej.
Długość Ŝeber wzrasta od I do VII.
Chrząstki Ŝebrowe łączą kość Ŝebrową z mostkiem. Długość chrząstek wzrasta stopniowo od
I do VII Ŝebra.
Do połączeń Ŝeber naleŜą: stawy Ŝebrowo – kręgowe, połączenia mostkowo – Ŝebrowe, stawy
międzychrząstkowe.

Mostek jest to kość płaska. Składa się z trzech części: górnej zwanej rękojeścią mostka,

rodkowej zwanej trzonem mostka, dolnej zwanej wyrostkiem mieczykowatym

Mostek ustawiony jest skośnie – jego koniec górny leŜy bliŜej kręgosłupa niŜ koniec dolny.
Wszystkie trzy części połączone są w całość za pośrednictwem chrząstki włóknistej.
Między rękojeścią a trzonem występuje tzw. spojenie mostkowe. Rękojeść, najszersza część
mostka, tworzy oparcie dla obojczyków.
Trzon, środkowa część mostka, zawiera powierzchnię zewnętrzną i wewnętrzną. Na brzegach
znajduje  się  5  wcięć  Ŝebrowych.  Wyrostek  mieczykowaty,  twór  szczątkowy  moŜe
wykazywać znaczne odmiany.

Układ mięśniowy

Mięśnie są to narządy, które maja wybitna zdolność kurczenia się. Skurcz odbywa się pod

wpływem bodźców mechanicznych, chemicznych, nerwowych. Mięśnie zbudowane są
z tkanki mięśniowej składającej się z wydłuŜonych komórek, które stanowią miąŜsz narządu
jakim jest mięsień. Komórki mięśniowe otoczone są blaszką podstawną, która razem z tkanką
łączną właściwą luźną tworzy jego zrąb. Komórki mięśniowe są wyspecjalizowane w zmianie
swojej długości, czyli w kurczeniu się i rozkurczaniu się, oraz w zmianie swojego napięcia.
OdróŜnia się trzy rodzaje tkanki mięśniowej:

−

tkankę mięśniową poprzecznie prąŜkowaną szkieletową,

−

tkankę mięśniową poprzecznie prąŜkowaną sercową,

−

tkankę mięśniową gładką.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prąŜkowana szkieletowa.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prąŜkowana szkieletowa składa się z długich,

cylindrycznych komórek, nazywanych równieŜ włóknami.

Komórka mięśniowa jest wielojądrowa i ma około 75 jąder na 1 mm długości.

Głównym  składnikiem  cytoplazmy  komórki  mięśniowej  są  miofibryle,  które  mają
właściwość kurczenia się. Są to włókienka tworzące pęczki o regularnym, równoległym
ułoŜeniu, i składają się z białek aktyny, miozyny i innych, które biorą udział w skurczu.
Między miofibrylami znajdują się mitochondria. Pojedyncze miofibryle, ich pęczki oraz
całe  komórki  wykazują  poprzeczne  prąŜkowanie,  tj.  naprzemienne  występowanie
poprzecznych  ciemnych  i  jasnych  miofibryli.  Czynność  tkanki  mięśniowej  poprzecznie
prąŜkowanej jest zaleŜna od woli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

W mięśniu poprzecznie prąŜkowanym włókna mięśniowe są zgrupowane w niewielkie

tzw. pierwotne pęczki mięśniowe. Włókna wchodzące w skład takiego pęczka spaja niewielka
ilość luźnej tkanki łącznej tzw, śródmięsna. Poszczególne pierwotne pęczki mięśniowe wiąŜe
luźna tkanka łączna omięsna. Całość narządu otacza włóknista błona zwana namięsną.
Namięsna jest otoczona z zewnątrz łącznotkankową błoną zwana powięzią mięśnia.

Kształt mięśni jest róŜnorodny. Dzielą się na trzy zasadnicze grupy: mięśnie długie,

szerokie (płaskie) i krótkie. Mięśnie długie spotykamy głównie na kończynach. W mięśniach
szerokich wymiary długości i szerokości są znacznie większe niŜ grubości. Większość z nich
bierze udział w wytwarzaniu ścian wielkich jam ciała: klatki piersiowej, brzucha i miednicy.
Mięśnie krótkie występują w okolicach, gdzie ruchy są nieznaczne, lecz wymagają duŜej siły
np. dookoła kręgosłupa.

Mięśnie przytwierdzone są swymi końcami do powierzchni, które stanowią punkty

przyczepu  mięśni.  Nieliczne  przyczepiają  się  do  wewnętrznej  powierzchni  skóry,  są  to
mięśnie  skórne.  Znaczna  większość  mięśni  prąŜkowanych  przytwierdzona  jest  obu  swymi
końcami  do  dwóch  części  szkieletu,  które  mięsień  zbliŜa  do  siebie  w  czasie  skurczu.  KaŜdy
mięsień  ma,  co  najmniej  dwa  punkty  przyczepu,  z  których  jeden  nazywamy  przyczepem
początkowym mięśnia, drugi przyczepem końcowym.

Mięsień przytwierdzony jest do miejsca przyczepu albo bezpośrednio albo częściej za

pomocą ścięgna. Ścięgna są to twory włókniste, zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej,
o zabarwieniu białawosrebrzystym i bardzo odporne. SpręŜystość ich jest nieznaczna. Ścięgno
stanowi istotną część mięśnia, jest przedłuŜeniem mięśnia, łączy go z kośćcem i przenosi jego
pracę na kościec.
Kształt ścięgien jest róŜny, są walcowate, spłaszczone, niektóre przyjmują postać rozcięgna.

Mięsień składa się z masy mięśniowej zwanej brzuścem i łącznotkankowego ścięgna

znajdującego się na jednym lub obu końcach mięśnia. Część początkową mięśnia nazywany
głową, część końcową ogonem. Mięsień rozpoczyna się nieraz dwiema lub kilkoma głowami,
z których kaŜda moŜe mieć własne ścięgno: mówimy wówczas o mięśniu dwugłowym,
trójgłowym, czworogłowym.

Przejście części mięśniowej w ścięgno moŜe być rozmaite. Mięsień moŜe się na obu

końcach zwęŜać przy przejściu w ścięgno, przybiera wtedy kształt wrzeciona – mięsień
wrzecionowaty. Niekiedy kierunek włókien ścięgna stanowi prostolinijne przedłuŜenie
włókien mięśniowych – mięsień płaski. Inny układ występuje w mięśniach, w których włókna
dochodzą skośnie do ścięgna - mięsień półpierzasty, pierzasty. Inne to mięśnie dwubrzuścowe
lub przedzielone smugami ścięgnistymi.

Nazwy mięśni często zawierają określenia miejsca przyczepu (kruczo-ramienny) lub

wskazują połoŜenie topograficzne (ramienny, piszczelowy), albo kierunek przebiegu (prosty,
skośny). Nieraz nazwa uwzględnia czynność mięśnia (zginacz, odwodziciel) lub jego ogólną
postać (dwugłowy).

Mięśnie poprzecznie prąŜkowane są silnie unaczynione. Do mięśnia wstępuje kilka

gałązek  tętniczych  i  kaŜdej  z  nich  towarzyszą  dwie  Ŝyły.  Unerwienie  mięśni  jest  równieŜ
bardzo  obfite.  Znajdujemy  w  nich  włókna,  pochodzące  z  układu  autonomicznego
towarzyszące naczyniom krwionośnym oraz liczne włókna ruchowe i czuciowe, pochodzące
od nerwów czaszkowych lub rdzeniowych. Ruchowe włókno nerwowe unerwia 150 włókien
mięśniowych,  tworząc  wraz  z  nimi  jednostkę  czynnościową.  Włókna  czuciowe  kończą  się
wewnątrz tzw. wrzeciona mięśniowego.

Fizyczne i biologiczne właściwości mięśni

KaŜdy Ŝywy mięsień jest spręŜysty; daje się biernie rozciągać i szybko powraca do swej

długości spoczynkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

KaŜde Ŝywe włókno mięśniowe wykazuje pewien nieznaczny stan napięcia (tonus).

Napięcie to nie podlega naszej woli i znajduje się pod wpływem autonomicznego układu
nerwowego.

Tkanka mięśniowa jest jedną z tkanek pobudliwych. MoŜe natychmiast reagować na

dochodzące do niej pobudzenia. Skurcz włókien mięśniowych moŜe odbywać się w róŜnych
warunkach. Jeśli kurczące się włókna nie mogą się skracać, wzrasta ich napięcie, a długość
pozostaje niezmieniona. Taki skurcz nazywa się izometrycznym. W skurczu izotonicznym
nieobciąŜone włókna mięśniowe skracają się swobodnie, nie wzrasta ich napięcie, ale długość
się skraca.

Czynność mięśnia polega na skurczu części mięśniowej, a podnietę do skurczu przewodzi

nerw  ruchowy.  ZaleŜnie  od  rodzaju  czynności  odróŜniamy  mięśnie:  zginające,  prostujące,
przywodzące,  odwodzące,  zwieracze,  rozwieracze,  dźwigacze,  i  obniŜające.  Mięśnie
o wspólnej  czynności  nazywamy  synergistycznymi  a  spełniające  czynność  przeciwną
antagonistycznymi.

Mięśnie głowy

Na głowie odróŜniamy mięśnie:

−

mięśnie Ŝwaczowe – grupa mięśni powodująca ruchy Ŝuchwy,

−

mięśnie  mimiczne  (wyrazowe)  –  przyczepiają  się  w  skórze  twarzy,  zmieniają  jej  rysy,
powodują  równieŜ  zamykanie  i  otwieranie  szpar  powiekowych,  szpary  ustnej
i w pewnym stopniu nozdrzy,

−

mięśnie trzewne głowy – m. języka, gałki ocznej, narządu przedsionkowo-ślimakowego.

Mięśnie szyi
Na szyi właściwej odróŜniamy mięśnie trojakiego rodzaju.
Mięśniem  połoŜonym  tuŜ  pod  skórą  jest  m.  szeroki  szyi  –  obniŜa  Ŝuchwę  i  kąty  ust,
współdziała przy otwieraniu ust.
Pozostałe mięśnie dzielimy na powierzchowne i głębokie.

Czynność mięśni szyi jest złoŜona i róŜnokierunkowa. Wpływają one na ruchy głowy

i szyi,  uczestniczą  w  ruchach  Ŝuchwy.  Przesuwając  chrząstkę  tarczową,  a  z  nią  krtań,
współdziałają  w  jej  czynności  głosowej.  Mięśnie  nadgnykowe  tworzą  elastyczne  i  ruchome
dno  jamy  ustnej.  Mięśnie  przyczepiające  się  do  obojczyka,  mostka,  Ŝeber,  są  pomocniczymi
mięśniami wdechowymi.

Mięśnie tułowia

W  skład  mięśni  tułowia  wchodzą:  1)  mięśnie  klatki  piersiowej,  2)  mięśnie  grzbietu,
3) mięśnie brzucha.

Mięśnie klatki piersiowej
Mięśnie klatki piersiowej (klp.) dzielą się na trzy zespoły.

−

m. powierzchowne klp. – zakończenia znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej
i kości ramiennej (m. piersiowy większy, m. piersiowy mniejszy, m. podobojczykowy,
m. zębaty przedni),

−

m.  głębokie  klp.  –  tworzą  właściwe  mięśnie  klp.,  które  powodują  ruchy  Ŝeber.  Wraz
z przeponą  tworzą  zespół  mięśni  oddechowych  (mm.  dźwigacze  Ŝeber,  mm
międzyŜebrowe  zewnętrzne,  mm.  międzyŜebrowe  wewnętrzne,  m.  poprzeczny  klatki
piersiowej),

−

przepona – tworzy przegrodę między jamą klp. a jamą brzuszną. Jest głównym mięśniem
wdechowy. W czasie skurcz przepona spłaszcza się. Powoduje to powiększenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

pionowego wymiaru klp. i rytmiczne zmiany ciśnienia klp. i j. brzusznej. RóŜnica ciśnień
umoŜliwia oddychanie. Z przeponą współpracują mięśnie międzyŜebrowe zewnętrzne,
mm. piersiowe większy i mniejszy oraz m. zębaty przedni.

Mięśnie grzbietu

Mięśnie grzbietu dzielą się na trzy warstwy: 1) powierzchowną, 2) pośrednią, 3) głęboką.

Mięśnie powierzchowne grzbietu.

Przyczepy tych mięśni znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej i na kości

ramiennej oraz na wyrostkach kolczystych kręgów. Do tej grupy mięśni naleŜą:
m. czworobocznym, m. najszerszy grzbietu, mm. równoległoboczny mniejszy i większy,
m. dźwigacz łopatki – unosi łopatkę ku górze.

Mięśnie pośrednie grzbietu:

−

mm. zębate tylne górny i dolny: górny - unoszenie Ŝeber (m.wdechowy), dolny –
obniŜanie Ŝeber (m. wydechowy).

Mięśnie głębokie grzbietu kształtują ruchy kręgosłupa.

Mięśnie brzucha

Mięśnie brzucha tworzą przednią i boczne ściany jamy brzusznej. Wypełniają lukę kośćca

między klatką piersiową a miednicą, zwaną rozstępem mostkowo- łonowym kośćca i tworzą
w  stanie  napięcia  wytrzymałą  na  uraz  powłokę,  równającą  się  wytrzymałości  kośćca.  Rola
ochronna ustaje z chwilą zwiotczenia mięśni.
Mięśnie  brzuszne  brzucha  są  mięśniami  wydechowymi  Łącznie  z  przeponą  i  mm.  krocza
stwarzają  podczas  skurczu  tłocznię  brzucha  odgrywającą  waŜną  rolę  przy  czynnościach
fizjologicznych. Skurcz obustronny mm. brzucha powoduje zgięcie kręgosłupa ku przodowi,
napięcie  tych  mięśni  hamuje  zginanie  kręgosłupa  ku  tyłowi.  Skurcz  jednostronny  mm.
brzucha  wywołuje  boczne  zgięcie  kręgosłupa.  Od  wyrostka  mieczykowatego  do  spojenia
łonowego ciągnie się kresa biała, oddzielająca mięsnie brzucha prawej i lewej strony. Do tej
grupy  mięśni  naleŜą:  m.  prosty  brzucha,  m.  skośny  zewnętrzny  brzucha,  m.  skośny
wewnętrzny brzucha, m. poprzeczny brzucha.

Więzadło pachwinowe to łącznotkankowy powrózek biegnący od kolca przedniego

górnego  kości  biodrowej  do  guzka  łonowego.  Rozcięgna  mięśni  brzucha  wplatają  się  w  to
więzadło, tworząc ponad nim szczelinowatą przestrzeń, zwaną kanałem pachwinowym. Kanał
pachwinowy  biegnie  równolegle  do  więzadła  pachwinowego.  Zaopatrzony  jest  w  pierścień
pachwinowy  głęboki  i powierzchowny.  Przez  kanał  pachwinowy  przechodzi  u  męŜczyzn
powrózek  nasienny,  a u kobiet  –  więzadło  obłe  macicy.  WzdłuŜ  kanału  mogą  przedostawać
się do moszny i pod skórę trzewia (jelita, sieć), tworząc przepukliny.

Mięśnie kończyny górnej
Mięśnie obręczy kończyny górnej

Sześć mięśni okolicy barku łączy obręcz kończyny z kością ramienną. Są to mm.:

naramienny, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy, obły mniejszy i obły większy oraz
podłopatkowy. Wszystkie mięśnie okolicy barku są unerwione przez gałęzie części
grzbietowej splotu ramiennego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Mięśnie kończyny górnej wolnej
Mięśnie ramienia

Mięśnie ramienia w licznie czterech, dzielą się na dwie grupy: przednią, mięśni zginaczy

i tylną, prostowników. Do grupy przedniej naleŜą mm. kruczo – ramienny, dwugłowy
i ramienny. Grupę drugą stanowi jeden mięsień - trójgłowy.

Mięśnie przedramienia.

Mięśnie przedramienia dzielą się na trzy zasadnicze grupy: grupę przednią (dłoniowa),

tylną (grzbietowa) i boczną promieniową.

Grupa przednia (dłoniowa) grupa ta składa się z dwóch ułoŜonych na sobie warstw

mięśni:  powierzchownej  i  głębokiej.  NaleŜą  do  niej:  mm.  nawrotowy  obły,  zginacz
promieniowy  nadgarstka,  dłoniowy  długi,  zginacz  łokciowy  nadgarstka,  zginacz
powierzchowny  palców,  zginacz  głęboki  palców,  zginacz  długi  kciuka,  nawrotowy
czworoboczny.

Grupa boczna mięśni przedramienia (promieniowa) składa się z czterech mięśni. NaleŜą

do niej: mm. ramienno – promieniowy, prostownik promieniowy długi nadgarstka,
prostownik promieniowy krótki nadgarstka, odwracacz.

Grupa tylna mięśni przedramienia składa się z siedmiu mięśni, ułoŜonych w dwie

warstwy: powierzchowna i głęboką.

Do warstwy powierzchownej naleŜą: mm. prostownik palców, prostownik palca małego,

prostownik łokciowy nadgarstka.

Do warstwy głębokiej naleŜą: mm. odwodziciel długi kciuka, prostownik długi kciuka,

prostownik krótki kciuka, prostownik wskaziciela.

Mięśnie ręki

Mięśnie ręki leŜą na powierzchni dłoniowej, powierzchnia grzbietowa zawiera tylko

cięgna mięśni przedramienia. Są to: mm. kłębu kciuka, mm. kłębu palca małego, mm

rodkowe dłoni.

Mięśnie kończyny dolnej
Dzielimy na mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie kończyny dolnej wolnej.

Mięśnie obręczy kończyny dolnej (m. miednicy)

Łączą kości miednicy z kością udową. Mięśnie te dzielą się na trzy grupy: grupę przednią

mięśni  grzbietowych  obręczy,  grupę  tylną  mięśni  grzbietowych  obręczy  i  grupę  mięśni
brzusznych  obręczy.  Mięśnie  miedniczno-udowe  ustalają  czynnie  kość  udową  względem
miednicy. Utrzymują pionową postawę ciała, zapewniają równowagę ciała podczas stania na
jednej nodze i naprzemiennie w czasie chodu, obracają udo na zewnątrz i do wewnątrz.

NaleŜą do nich:
Grupa przednia mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:

−

m. biodrowo-lędźwiowy.

Grupa tylna mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:

−

m. pośladkowy wielki, m. pośladkowy średni, m. pośladkowy mały.

Grupa mięśni brzusznych obręczy kończyny dolnej:

−

m. zasłaniacz wewnętrzny, m. zasłaniacz zewnętrzny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Mięśnie kończyny dolnej wolnej
Mięśnie uda

Mięśnie uda moŜna podzielić na trzy grupy: przednią, tylną i przyśrodkową.

Z  mechanicznego  punktu  widzenia  są  to  mięśnie  działające  na  staw  biodrowy,  staw
kolanowy,  albo  na  oba  stawy  równocześnie.  Mięśnie  uda  pełnią  podstawową  rolę
w utrzymaniu  postawy,  w  chodzie,  przywodzeniu  uda,  prostowaniu  i  obracaniu  stawu
biodrowego. NaleŜą do nich:
Grupa przednia mięśni uda
Zawiera mięśnie zginające staw biodrowy. NaleŜą do niej:

−

m. krawiecki, m. czworogłowy uda, m. napręŜacz powięzi szerokiej.
Grupa przyśrodkowa mięśni uda:
Grupa ta składa się z pięciu mięśni przywodzicieli uda. Grupa ta wypełnia przestrzeń,

która znajduje się między rozchodzącymi się ku górze kośćmi udowymi.

Grupa tylna mięśni uda:
Grupę te stanowią trzy mięśnie:

−

m. dwugłowy uda, m. półbłoniasty, m. półścięgnisty

Mięśnie goleni

Mięśnie goleni słuŜą do poruszania stopą, tj. do jej zginania grzbietowego, zginania

podeszwowego,  do  podnoszenia  brzegu  przyśrodkowego  stopy,  czyli  jej  odwracania  i  do
podnoszenia  brzegu  bocznego  stopy,  czyli  jej  nawracania,  ponadto  mięśnie  goleni  poruszają
palcami  stopy,  tj.  zginają  je  i  prostują.  Mięśnie  goleni  dzielą  się  na  trzy  grupy:  1)  grupę
przednią  –  mm.  prostowniki  stopy,  2)  grupę  tylną  (powierzchowne  i  głębokie)  –  zginaczy,
3) grupę boczną, w skład, której wchodzą mm. strzałkowe.

Mięśnie stopy

Mięśnie stopy dzielimy na grzbietowe i podeszwowe. Mięśnie stopy oprócz znaczenia

dynamicznego,  polegającego  na  poruszaniu  palcami,  czyli  ich  zginaniu  podeszwowym,
prostowaniu  i  zginaniu  grzbietowym,  odwodzeniu  i  przywodzeniu,  przede  wszystkim
spełniają  zadanie  statyczne,  które  polega  na  utrzymaniu  charakterystycznego  dla  stopy
ludzkiej  uwypuklenia  podłuŜnego  i  poprzecznego  oraz  na  ściślejszym  związaniu  ze  sobą
składników biernego aparatu ruchu wchodzącego w skład stopy.
Mięśnie goleni i stopy przystosowały się do pracy statycznej podczas utrzymywania postawy
stojącej i do pracy dynamicznej w chodzie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co składa się na narząd ruchu?

Jakie są jego części?

Jaka jest rola kości w organizmie człowieka?

Do jakiego rodzaju tkanki zalicza się kości?

Jakie składniki wchodzą w skład tkanki kostnej?

Jakie rodzaje tkanki kostnej występują u człowieka?

W których częściach kości występują poszczególne rodzaje tkanki kostnej?

W których miejscach kośćca znajduje się tkanka chrzęstna?

Jakie znasz rodzaje tkanki chrzestnej?

10.

Jaki kształt mają kości występujące w organizmie człowieka?

11.

Jakie nazwy noszą wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni kości?

12.

Co to jest okostna i jakie ma znaczenie?

13.

W jaki sposób kości są ze sobą połączone?

14.

Jakie elementy wchodzą w skład stawu?

15.

Jakie ruchy moŜemy wykonywać w stawach?

16.

Jak dzielą się stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych?

17.

Z jakich części składa się czaszka?

18.

Jakie kości wchodzą w skład mózgoczaszki a jakie budują twarzoczaszkę?

19.

Jak łączą się kości czaszki?

20.

Jakie kości wchodzą w skład kończyny górna?

21.

Z jakich kości składa się kończyna dolna?

22.

Jak połączenia kości znajdujemy w kończynie górnej i dolnej?

23.

Z jakich kości składa się klatka piersiowa?

24.

Jakie połączenia występują w obrębie klatki piersiowej?

25.

Jak zbudowany jest kręgosłup?

26.

Co to jest tkanka mięśniowa?

27.

Jakie są rodzaje tkanki mięśniowej?

28.

Jaka jest budowa tkanki mięśniowej poprzecznie prąŜkowanej?

29.

Do czego i jak przyczepiają się mięśnie?

30.

Co to jest tonus mięśnia?

31.

Jakie rodzaje skurczu wykonuje mięsień?

32.

Jak dzielą się mięśnie w zaleŜności od rodzaju czynności, którą wykonują?

33.

Co jest urządzeniem pomocniczym mięśni?

34.

Na jakie grupy zasadnicze dzielimy mięśnie szkieletowe?

35.

Jakie grupy mięśni wyróŜniamy na tułowiu?

36.

Jakie grupy mięśni wyróŜniamy na kończynach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie rysunków

określ kształt kości i opisz ich elementy. Określ, z jakiego

rodzaju tkanki kostnej zbudowane są poszczególne części tych kości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału kości pod względem kształtu,

rozpoznać kształt kości przedstawionych na rysunku,

opisać poszczególne części kości zaznaczone na rycinie,

odszukać i zapisać nazwy tych kości.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

rysunek kości,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Opracuj schemat graficzny kości wchodzących w skład kończyny górnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny górnej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny górnej,

w formie schematu na plakacie zapisać wszystkie kości wchodzące w skład kończyny
górnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4lub arkusz papieru, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

Opracuj schemat graficzny kości kończyny dolnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny dolnej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny dolnej,

w formie schematu na plakacie zapisać wszystkie kości tworzące kończynę dolną.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 4

Opisz konstrukcję czaszki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości czaszki lub skorzystać
z tablic i modelu kośćca czaszki znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy czaszki,

dokonać podziału czaszki na dwie zasadnicze grupy,

w układzie tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli zapisać nazwy kości wchodzące
w skład poszczególnych części czaszki.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 5

Opisz konstrukcję klatki piersiowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości klatki piersiowej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy klatki piersiowej,

wyodrębnić kości tworzące rusztowanie kostne klatki piersiowej,

w układzie tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli, zapisać nazwy kości i ich
elementy,

wyjaśnić pojęcie - łuk Ŝebrowy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 6

Opisz budowę kręgosłupa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kręgosłup lub skorzystać
z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy kręgosłupa,

na karcie do ćwiczeń zaznaczyć odcinki kręgosłupa i podać liczbę kręgów tworzących te
odcinki,

wyjaśnić co to jest kifozy i lordoza,

określić sposób łączenia się poszczególnych elementów kręgosłupa.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

karta do ćwiczeń – schemat kręgosłupa,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 7

Wypisz rodzaje połączeń kości. WskaŜ miejsca w układzie szkieletowym człowieka,

w których występują poszczególne rodzaje połączeń.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające połączenia kości lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych klasyfikację połączeń kości,

wypisać części szkieletu i rodzaje połączeń które w nich występują,

wypisać, przynajmniej dwie, nazwy połączeń kości w obrębie czaszki, kończyny górnej
i dolnej oraz szkieletu osiowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, rodzaje i budowę
połączeń kości,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 8

Dokonaj podziału mięśni szkieletowych ze względu na kształt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych klasyfikację mięśni ze względu na kształt,

narysować schematy mięśni o roŜnym kształcie,

zapisać przy poszczególnych rodzajach mięśni krótka charakterystykę,

zapisać nazwę mięśni mających określony kształt,

wskazać na modelu muskulatury człowieka miejsca połoŜenia mięśni o określonych
kształtach.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne, podręczniki do anatomii, tablice przedstawiające układ mięśniowy
człowieka, model muskulatury człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 9

Przeanalizuj połoŜenie mięśni w obrębie klatki piersiowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące mięśni klatki piersiowej,

dokonać analizy połoŜenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów,

określić zakres ruchów danej grupy mięśniowej,

zapisać nazwy poszczególnych mięśni.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne, tablice muskulatury człowieka, model muskulatury człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić co składa się na narząd ruchu i jakie są jego części?

określić rolę kości w organizmie człowieka?

opisać budowę tkanki łącznej szkieletowej kostnej i chrzestnej?

przedstawić składniki budujące kość?

wskazać w których częściach kości występują poszczególne rodzaje
tkanki kostnej?

wskazać w których miejscach szkieletu znajduje się tkanka
chrzęstna?

sklasyfikować kości ze względu na kształt?

nazwać wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni
kości?

wyjaśnić co to jest okostna i jakie ma znaczenie?

10)

określić rodzaje połączeń kości?

11)

wskazać miejsca występowania poszczególnych rodzajów połączeń?

12)

opisać elementy wchodzące w skład stawu?

13)

określić zakresy ruchów które moŜna wykonywać w poszczególnych
rodzajach połączeń?

14)

rozróŜnić stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni
stawowych?

15)

wyjaśnić z jakich części składa się czaszka?

16)

przedstawić kości wchodzące w skład mózgoczaszki i twarzoczaszki?

17)

wyjaśnić jak łączą się kości czaszki?

18)

scharakteryzować kości i połączenia kończyny górnej?

19)

scharakteryzować kości i połączenia kończyny dolnej?

20)

scharakteryzować kości i połączenia w obrębie klatki piersiowej?

21)

scharakteryzować budowę kręgosłupa?

22)

zdefiniować pojęcie tkanki mięśniowej?

23)

rozróŜnić rodzaje tkanki rodzaje tkanki mięśniowej?

24)

przedstawić budowę tkanki mięśniowej poprzecznie prąŜkowanej?

25)

określić do czego i jak przyczepiają się mięśnie?

26)

wyjaśnić jak dzielą się mięśnie w zaleŜności od rodzaju czynności,
która wykonują?

27)

wyjaśnić co to jest tonus mięśnia?

28)

rozróŜnić rodzaje skurczów jakie wykonuje mięsień?

29)

wymienić urządzenia pomocnicze mięśni?

30)

dokonać podziału mięśni na zasadnicze grupy?

31)

sklasyfikować mięśnie tułowia?

32)

sklasyfikować mięśnie kończyny górnej i kończyny dolnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.3. Budowa i czynność układu trawiennego

4.3.1. Materiał nauczania

Układ trawienny

Do układu trawiennego naleŜą: jama ustna (wraz z zawartymi w niej ścianami

i narządami), gardziel, gardło, przełyk, Ŝołądek, jelito cienkie (dwunastnica, jelito czcze, jelito
kręte),  jelito  grube  (kątnica  z  wyrostkiem  robaczkowym,  okręŜnica  wstępująca,  okręŜnica
poprzeczna,  okręŜnica  zstępująca,  okręŜnica  esowata  i  odbytnica)  oraz  wątroba  i  trzustka  –
gruczoły  związane  rozwojowo,  topograficznie  i  czynnościowo  z  przewodem  pokarmowym.
SpoŜywane  pokarmy  zostają  w  przewodzie  pokarmowym  poddane  obróbce  mechanicznej
i chemicznej,  tak,  aby  mogły  być  wchłonięte.  Zawierają  one  składniki  energetyczne
i budulcowe, jakimi są węglowodany, tłuszcze i białka, oraz witaminy, sole mineralne i wodę.

Jama ustna stanowi początek przewodu pokarmowego. Rozpoczyna się szparą ust,

przechodząc ku tyłowi w gardziel. Ściany jamy ustnej stanowią wargi, policzki, podniebienie
i tzw. dno jamy ustnej. Jama ustna wysłana jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim.

Do narządów jamy ustnej zalicza się zęby, język i ślinianki. Trawienie w jamie ustnej

polega na rozdrobnieniu pokarmu w czasie Ŝucia, wymieszaniu ze ślina i poddaniu działaniu
enzymu amylazy ślinowej, która zapoczątkowuje trawienie węglowodanów.

Gardło jest narządem wspólnym dla układu trawiennego i oddechowego. KrzyŜują się

w nim drogi pokarmowa i oddechowa. Rozciąga się od podstawy czaszki do poziomu VI
kręgu szyjnego. Jama gardła dzieli się na część nosową, ustną i krtaniową.

Przełyk jest narządem pośredniczącym w przekazywaniu pokarmów z gardła do Ŝołądka.

Rozpoczyna  się  przy  dolnym  brzegu  chrząstki  pierścieniowatej,  na  wysokości  VI  kręgu
szyjnego kończy na poziomie XI kręgu piersiowego przy części wpustowej Ŝołądka. Długość
jego wynosi około 25 cm. Z uwagi na połoŜenie przełyku wyróŜnia się część szyjną połoŜoną
od  przodu  od  kręgosłupa,  część  piersiową  przebiegająca  w  śródpiersiu  górnym  i  tylnym
bezpośrednio  przed  kręgami  piersiowymi  oraz  brzuszną  zawartą  pomiędzy  przeponą
a Ŝołądkiem.  W  przebiegu  przełyku  występują  trzy  fizjologiczne  przewęŜenia:  górne
(krtaniowe), środkowe (aortalne) i dolne (brzuszne). Ściana przełyku zbudowana jest z błony
zewnętrznej  (tkanka  łączna  włóknista),  z  błony  mięśniowej  (mięśnie  gładkie)  i  z  błony
ś

luzowej.

ołądek leŜy w ¾ w lewej okolicy podŜebrowej, za łukiem Ŝebrowym i w ¼ w okolicy

nadbrzusznej.

W Ŝołądku wyróŜnia się następujące części:

−

część wpustową do której dochodzi przełyk, miejsce to nazywa się wpustem,

−

dno Ŝołądka, najwyŜsza jego część połoŜoną pod lewą kopułą przepony,

−

trzon Ŝołądka, największa część Ŝołądka,

−

część odźwiernikową, przechodząca w dwunastnicę, miejsce to nazywa się
odźwiernikiem.
Ponadto w Ŝołądku moŜna wyróŜnić ścianę przednią i tylną połączone krzywizną większą

i krzywizną  mniejszą.  W  ścianie  Ŝołądka  wyróŜnia  się  błonę  surowiczą,  błonę  mięśniową
(mięśnie  gładkie  ułoŜone  podłuŜnie,  okręŜnie  i  skośnie),  mięsień  zwieracz  odźwiernika,
tkankę  podśluzową  i  błonę  śluzową.  W  błonie  śluzowej  Ŝołądka  występują  gruczoły
Ŝ

ołądkowe właściwe wytwarzające kwas solny oraz enzymy trawienne i gruczoły

odźwiernikowe  produkujące  śluz.  śołądek  spełnia  w  organizmie  człowieka  funkcje
polegające  na:  gromadzeniu  i  przechowywaniu  spoŜytych  pokarmów  oraz  ich  trawieniu.
Pokarm  w  Ŝołądku  zostaje  dokładnie  rozdrobniony  (zamienia  się  w  papkę)  i  zmieszany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

z sokiem Ŝołądkowym, który zawiera kwas solny, enzymy trawienne (pepsynogen- pepsyna),
ś

luz, sole mineralne i wodę. Pepsyna rozkłada duŜe cząsteczki białka na mniejsze. Z Ŝołądka

pokarm drobnymi porcjami przesuwany jest do dwunastnicy. śołądek jest bogato
unaczyniony i unerwiony, co wiąŜe się z jego funkcją motoryczną i wydzielniczą.

Jelito cienkie składa się z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego.

Dwunastnica leŜy między Ŝołądkiem a jelitem czczym. Rzutuje się na przednią ścianę

brzucha  tuŜ  powyŜej  pępka.  Ma  kształt  litery  C  obejmuje  głowę  trzustki,  dzieli  się  na  część
górną,  zstępująca  i  wstępującą.  Początkowy  rozszerzony  odcinek  nosi  nazwę  opuszki
dwunastnicy.  Część  górna  i  część  wstępująca  leŜą  śródotrzewnowo,  pozostałe
pozaotrzewnowo.  Ściana  dwunastnicy  składa  się  z  błony  surowiczej,  błony  mięśniowej,
tkanki  podśluzowej  i  błony  śluzowej.  W  błonie  śluzowej  części  zstępującej  dwunastnicy
w fałdzie  podłuŜnym  znajduje  się  brodawka  większa  dwunastnicy.  Stanowi  ona  miejsce
wspólnego  ujścia  przewodów  Ŝółciowego  wspólnego  i  trzustkowego.  W  dwunastnicy  pod
wpływem  Ŝółci  napływającej  z  wątroby  i  enzymów  znajdujących  się  w  soku  trzustkowym
napływającym z trzustki zachodzą główne procesy trawienne.

Jelito czcze (2/5) i jelito kręte (3/5) leŜą wewnątrzotrzewnowo. Rozpoczynają się

zagięciem dwunastniczo-czczym a kończą zastawką krętniczo-kątniczą w miejscu ujścia do
kątnicy, w prawym dole biodrowym. Jelito cienkie ma trójwarstwowa budowę ściany. Błona
ś

luzowa wytwarza wypustki błony śluzowej – kosmki jelitowe. W całym jelicie cienkim

występują  gruczoły  jelitowe  oraz  grudki  chłonne.  Błona  mięśniowa  jelita  cienkiego,
wykonując  ruchy  perystaltyczne,  przesuwa  treść  pokarmowa  i  wchłania  składniki  odŜywcze
do naczyń krwionośnych kosmyków i chłonnych kosmków jelitowych.

Jelito grube jest końcową częścią przewodu pokarmowego, dzieli się na jelito ślepe

(kątnica)  wraz  z  wyrostkiem  robaczkowym,  okręŜnice  i  odbytnicę.  OkręŜnica  dzieli  się
z kolei  na  okręŜnicę  wstępującą  (przebiegającą  przy  tylnej  i  prawej  ścianie  brzucha),  która
zagięciem  prawym  przechodzi  w  okręŜnicę  poprzeczną  (biegnącą  wzdłuŜ  powierzchni
trzewnej  prawego  płata  wątroby  i  krzywizny  większej  Ŝołądka,  poprzecznie  przez  jamę
brzuszną,  w  kierunku  śledziony),  a  ta  zagięciem  lewym  w  okręŜnice  zstępującą  (biegnie  na
tylnej  i  lewej  ścianie  jamy  brzusznej).  PrzedłuŜeniem  okręŜnicy  zstępującej  jest  okręŜnica
esowata. Na wysokości II- III kręgu lędźwiowego okręŜnica esowata przechodzi w odbytnicę
zakończona odbytem.

W jelicie grubym zachodzą cztery zasadnicze procesy: zwrotne wchłanianie wody,

wchłanianie  elektrolitów,  witamin  i  aminokwasów,  formowanie  kału,  stałe  mnoŜenie  się
drobnoustrojów.  Niestrawione  i  nie  wchłonięte  składniki  pokarmowe,  złuszczone  komórki
nabłonka jelita i śluz są wydalane na zewnątrz.

DuŜymi gruczołami związanymi anatomicznie i czynnościowo z przewodem

pokarmowym są trzustka i wątroba.

Wątroba jest największym narządem nie tylko jamy brzusznej, ale i całego organizmu,

produkującym  wiele  róŜnorodnych  substancji  wydzielanych  do  krwi  i  przewodu
pokarmowego. Zajmuje okolicę podŜebrową prawą, znaczną część okolicy nadbrzusza i część
okolicy podŜebrowej lewej. Wątroba dzieli się na kilka części zwanych płatami. WyróŜniamy
płaty:  prawy  i  lewy  oraz  płat  czworoboczny  i  ogoniasty.  Innym  podziałem,  jest  wydzielenie
segmentów  naczyniowych  wątroby,  których  jest  łącznie  8.  Są  to  takie  części  miąŜszu
wątroby,  które  mają  oddzielone  od  siebie  naczynia  krwionośne  i  drogi  Ŝółciowe
wewnątrzwątrobowe.  Poza  podziałem  na  płaty  i  segmenty  naczyniowe  istnieje  równieŜ
podział  wątroby  na  zraziki.  Zrazik  jest  najmniejszą  jednostka  morfologiczno-czynnościowa
wątroby.  Zraziki  są  zbudowane  z  komórek  wątroby  –  hepatocytów.  Hepatocyty  układają  się
w beleczki,  oplecione  siecią  naczyń  krwionośnych  i  kanalików  Ŝółciowych.  Kanaliki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

ółciowe łącząc się w coraz większe przewodziki tworzą przewód wątrobowy prawy i lewy.

We  wnęce  wątroby  łączą  się  one  w  przewód  wątrobowy  wspólny.  Przewód  wątrobowy
wspólny  zespala  się  z  przewodem  pęcherzykowym  w  przewód  Ŝółciowy  wspólny,  który
uchodzi  w  części  zstępującej  dwunastnicy  na  brodawce  większej.  Przewód  pęcherzykowy
doprowadza i odprowadza Ŝółć do zbiornika Ŝółci – pęcherzyka Ŝółciowego. Wątroba posiada
charakterystyczne  powierzchnie,  zwrócone  w  kierunku  sąsiednich  narządów.  Są  to:
powierzchnia  przeponowa,  trzewna  oddzielone  od  siebie  brzegiem  górnym  i  dolnym.  Na
powierzchni

trzewnej

znajduje

się

zagłębienie

zwane

wrotami

wątroby.

Wątroba, podobnie jak większość narządów, pokryta jest otrzewną, pod którą znajduje się
torebka włóknista. Blaszki otrzewnej tworzą więzadła, na których jest zawieszona wątroba.

W związku z pełnioną funkcją komórki wątroby zawierają liczne ziarnistości, na które,

składają się: glikogen, tłuszcze, białka i barwniki.

Funkcje wątroby:

−

wychwytywanie z krwi i przemiana substancji toksycznych,

−

produkcja Ŝółci,

−

wytwarzanie heparyny,

−

magazynowanie szeregu związków,

−

przemiana węglowodanów, białek i tłuszczów,

−

wytwarzanie ciepła,

−

wytwarzanie białek osocza i osoczowych czynników krzepnięcia krwi,

−

uczestniczenie w tworzeniu i niszczeniu krwinek czerwonych.
Trzustka jest drugim, co do wielkości po wątrobie gruczołem wydzielniczym. PołoŜona

jest zewnątrzotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej. WyróŜnia się w niej głowę, trzon
i ogon  ora  trzy  powierzchnie:  przednią  tylna  i  dolną.  Trzustka  dzieli  się  na  część
zewnątrzwydzielniczą i część dokrewną. Większa część gruczołu produkuje i doprowadza za
przewodem  trzustkowym  do  przewodu  pokarmowego  sok  trzustkowy  zawierający  enzymy
trawiące  cukry,  białka  i  tłuszcze  (lipaza,  amylaza,  trypsyna,  chymotrypsyna).  Część
wewnątrzwydzielnicza  gruczołu  działa  jak  gruczoł  dokrewny.  Wytwarza  i  uwalnia  do  krwi
hormony,  w  tym  insulinę  i  glukagon.  Hormony  trzustki  odgrywają  istotną  rolę  w  regulacji
poziomu cukru we krwi.

Metabolizm, przemiana materii i energii

To całokształt przemian biochemicznych i towarzyszących im przemian energii,

zachodzących w komórkach Ŝywych organizmów i stanowiących podłoŜe wszelkich zjawisk
biologicznych.

Na metabolizm składają się tysiące róŜnych reakcji chemicznych, które tworzą szereg

powiązanych z sobą cykli biochemicznych. Reakcje metaboliczne dzieli się na dwa,
częściowo przeciwstawne procesy:

−

katabolizm - rozkład związków chemicznych występujących w Ŝywności oraz wcześniej
istniejących tkankach, który jest głównym źródłem energii potrzebnej do Ŝycia,

−

anabolizm - synteza złoŜonych związków chemicznych, prowadząca do wzrostu masy
organizmu i rozrostu jego tkanek, wymagająca zwykle wydatkowanie energii.

Równowaga procesów katabolicznych i anabolicznych decyduje o zachowaniu

homeostazy Ŝywych organizmów.

Związki chemiczne, które są substratami lub produktami procesów metabolicznych

moŜna podzielić na:

−

budulcowe – białka, kwasy nukleinowe, część lipidów i polisacharydów z których
składają się tkanki organizmów Ŝywych,

−

energetyczne – głównie cukry i tłuszcze,

−

zapasowe – glikogen, tłuszcze, niektóre nukleotydy i inne,

−

regulujące – enzymy, koenzymy, witaminy, hormony itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ trawienny?

Jakie narządy wchodzą w skład układu trawiennego?

Jak zbudowana jest jama ustna i jaki ma udział w procesie trawienia pokarmów?

Jak zbudowany jest przełyk i jaki jest jego udział w trawieniu?

Jak zbudowany jest Ŝołądek i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?

Z jakich części składają się jelita?

Jak zbudowana jest dwunastnica i jaka rolę pełni w trawieniu?

Co to są enzymy i jaką rolę pełnia w trawieniu?

Jak zbudowane jest jelito cienkie i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?

10.

Jak zbudowane jest jelito grube i jaka jest jego rola w trawieniu?

11.

Jak zbudowana jest i jaką rolę w pełni wątroba?

12.

Jak zbudowana jest i jaka role pełni trzustka?

13.

Jak zbudowane jest jelito grube i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?

14.

Co oznacza pojęcie metabolizm?

4.3.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj procesy trawienne zachodzące w przewodzie pokarmowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu trawiennego,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat procesów trawiennych
zachodzących w przewodzie pokarmowym,

wypisać części przewodu pokarmowego w których zachodzą procesy trawienne,

kaŜdej części przewodu pokarmowego przyporządkować rodzaj procesów trawiennych,
składniki które są poddawane trawieniu i enzymy trawienne.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę Ŝołądka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę Ŝołądka, skorzystać
z tablic i modelu Ŝołądka znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy Ŝołądka,

na schemacie przedstawiającym Ŝołądek oznaczyć poszczególne jego części,

opisać lokalizację, funkcje, budowę ścian Ŝołądka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

schemat budowy zewnętrznej Ŝołądka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ trawienny?

określić narządy wchodzące w skład układu trawiennego?

wyjaśnić budowę jamy ustnej i jaki ma udział w procesie trawienia
pokarmów

wyjaśnić budowę przełyku i jaki jest jego udział w trawieniu?

wyjaśnić budowę i Ŝołądka i jakie procesy trawienne w nim
zachodzą?

określić z jakich części składają się jelita?

wyjaśnić budowę dwunastnicy i jaką rolę pełni w trawieniu?

określić co to są enzymy i jaką rolę pełnia w trawieniu?

wyjaśnić budowę jelita cienkiego i jakie procesy trawienne w nim
zachodzą?

10)

wyjaśnić budowę jelita grubego i jakie procesy trawienne w nim
zachodzą?

11)

wyjaśnić budowę i rolę jaką pełni wątroba?

12)

wyjaśnić budowę i rolę jaką pełni trzustka?

13)

wyjaśnić pojęcie metabolizmu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.4.

Budowa i czynność układu oddechowego

4.4.1.

Materiał nauczania

Niezbędnym warunkiem Ŝycia komórki i przemian zachodzących w niej jest stały dopływ

tlenu  i  usuwanie  powstałego  jako  produkt  końcowy  dwutlenku  węgla.  Wymianę  gazową
między  Ŝywym  organizmem  a  otaczającym  środowiskiem  zapewnia  człowiekowi  układ
oddechowy.

Do układu oddechowego naleŜą: nos zewnętrzny, jama nosowa wraz z zatokami

przynosowymi, krtań, tchawica, oskrzela główne, płuca wraz z opłucną i jamami opłucnej.

Oddychanie dzieli się na zewnętrzne i wewnętrzne, czyli komórkowe. Oddychanie

zewnętrzne  polega  na  doprowadzeniu  tlenu  do  komórek  zgodnie  z  gradientem  ciśnienia
parcjalnego  tlenu.  Jednocześnie  zostaje  wydalony  dwutlenek  węgla,  powstający  w  wyniku
utleniania  komórkowego  związków  organicznych.  Na  oddychanie  zewnętrzne  składają  się:
wentylacja  płuc,  dyfuzja  gazów  pomiędzy  powietrzem  pęcherzykowym  a  krwią,  transport
gazów i dyfuzja gazów pomiędzy krwią a komórkami.
Regulacja  częstości  i  głębokości  oddychania  odbywa  się  za  pośrednictwem  ośrodka
oddechowego znajdującego się w rdzeniu przedłuŜonym.

Jama nosowa

Jest podzielona przegrodą nosa na dwie połowy. MałŜowiny nosowe dzielą kaŜda z nich

na trzy przewody nosowe: górny, środkowy i dolny. Jama nosowa rozpoczyna się nozdrzami
przednimi,  kończy  nozdrzami  tylnymi.  Składa  się  z  przedsionka  nosa,  i  właściwej  jamy
nosowej.  Błona  śluzowa  jamy  nosowej  podzielona  jest  na  okolice  oddechową  i  węchową.
Okolica oddechowa wysłana jest nabłonkiem migawkowym, który spełnia rolę oczyszczania
wdychanego  powietrza.  Gruczoły  śluzowe  i  surowicze  nawilŜają  a  splot  naczyniówkowy
podśluzówkowy ogrzewa wdychane powietrze.

Do przewodów nosowych uchodzą zatoki przynosowe, które są przestrzeniami

w kościach czaszki wysłanymi błona śluzową i wypełnionymi powietrzem, wyróŜnia się
zatoki: klinowe, sitowe, czołowe, szczękowe.

Rusztowanie jamy nosowej utworzone jest przez: kości nosowe, wyrostki czołowe

szczęk,  chrząstki  boczne  nosa,  chrząstki  skrzydłowe  większe  i  mniejsze,  przegrodę  nosa,
małŜowiny nosowe.

Krtań  to  część  układu  oddechowego  umieszczona  między  IV  a  VII  kręgiem  szyjnym.
Rozpoczyna się wejściem do krtani. Krtań łączy gardło z tchawicą, SłuŜy do przeprowadzenia
powietrza,  jest  takŜe  narządem  słuŜącym  do  wydawania  dźwięków  (głos  powstaje  w  jamie
krtani w obrębie głośni).

Szkielet krtani składa się z chrząstek połączonych ze sobą stawami, mięśniami

i więzadłami.

WyróŜnia się:

−

chrząstki parzyste: nalewkowate, roŜkowate, klinowate,

−

chrząstki nieparzyste: pierścieniowata, tarczowata, nagłośnia.

Stawy i połączenia ścisłe łączące chrząstki krtani to: stawy pierścienno-nalewkowe,

stawy pierścienno-tarczowe, więzozrost nalewkowo-roŜkowy.
Krtań unerwiają gałęzie nerwu błędnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tchawica

Jest narządem stanowiącym przedłuŜenie krtani. Rozpoczyna się na wysokości kręgu

szyjnego  C6  i  biegnie  ku  dołowi,  a  kończy  na  wysokości  kręgu  piersiowego  Th5.  Na  tej
wysokości  (mniej  więcej  na  wysokości  trzeciego  Ŝebra)  dzieli  się  pod  kątem  55-65°  na
oskrzela  główne  prawe  i  lewe,  tworząc  rozdwojenie  tchawicy.  W  miejscu  podziału  znajduje
się  ostroga  tchawicy  rozdzielająca  powietrze  do  płuc.  W  tchawicy  moŜna  wyróŜnić  część
szyjną  i  piersiowa.  Długość  tchawicy  wynosi  10-12  cm.  Tchawica  zbudowana  jest  z  16-20
szklistych  chrząstek  tchawiczych  o  podkowiastym  kształcie  połączonych  więzadłami
pierścieniowatymi  lub  tchawicznymi.  Jej  tylna  ściana  -  ściana  błoniasta  -  zawiera  głównie
mięśnie  gładkie.  Od  wewnątrz  tchawica  wyścielona  jest  błoną  śluzową  pokrytą  nabłonkiem
wielorzędowym migawkowym, zawiera teŜ gruczoły surowicze.

Oskrzela

Oskrzela to część układu oddechowego, połoŜona pomiędzy tchawicą a płucami.

Jest to zespół  rozgałęziających  się  rurek  o  szerokości  powyŜej  1  mm  doprowadzających
i odprowadzających  powietrze  do/z  płuc.  Ściana  oskrzeli  wysłana  jest  błoną  śluzową
z nabłonkiem  wielorzędowym  migawkowym  (umoŜliwiającym  czynne  przemieszczanie  się
ś

luzu do większych (oskrzeli/tchawicy). Umięśnienie składa się z mięśni gładkich.

W zaleŜności od wielkości oskrzela, chrząstka pomagająca w utrzymaniu kształtu

oskrzela występuje jako pierścienie, małe płytki bądź wysepki. U człowieka, na wysokości IV
krąŜka międzykręgowego, tchawica dzieli się na 2 oskrzela główne:

−

oskrzele główne prawe, grubsze i krótsze 2,5 cm i przebiega bardziej pionowo,

−

oskrzele główne lewe, cieńsze, dłuŜsze, 5 cm, biegnące bardziej poziomo.
W płucach oskrzela tworzą drzewiasto rozgałęziający się system. Oskrzela główne dzielą

się  na  płatowe,  te  zaś  na  segmentalne,  subsegmentalne  i  dalsze.  KaŜde  kolejne  oskrzele  ma
coraz mniejszą średnicę. Budowa ich ściany jest dość podobna do budowy tchawicy i duŜych
płatowych  oskrzeli;  chrząstki  nie  tworzą  podkowiastych  pierścieni,  lecz  są  zwykłymi
nieregularnymi  płytkami.  Bardzo  waŜną  rolę  odgrywa  tu  warstwa  mięśniowa.  Napięcie
mięśni,  regulowane  przez  autonomiczny  układ  nerwowy,  w  zasadniczym  stopniu  decyduje
o średnicy światła oskrzela. Najmniejsze oskrzela posiadające jeszcze chrząstkę mają średnice
1-1,5  mm.  Od  nich  odchodzą  oskrzeliki  -  juŜ  bez  chrząstek,  a  po  kolejnych  podziałach
pojawiają się oskrzeliki oddechowe, w których ścianie znajdują się pęcherzyki płucne.

Po kilkakrotnym podziale tych oskrzelików pojawiają się przewody pęcherzykowe

prowadzące wprost do pęcherzyków płucnych.

Płuca

Są parzystym narządem połoŜonym w klatce piersiowej, w którym odbywa się wymiana

gazowa. Otoczone są dwoma blaszkami błony surowiczej zwanymi opłucną płucną i opłucną
ś

cienną. W jamie opłucnowej znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego.

W płucu wyróŜnia się: szczyt, podstawę, powierzchnie: Ŝebrową, przeponową,

ródpiersiową.

Grono stanowi podstawową jednostkę anatomiczną i fizjologiczną płuca. Większa liczba gron
tworzy  zrazik,  zraziki  tworzą  segmenty,  te  zaś  płaty.  Lewe  płuco  ma  dwa  płaty  (górny
i dolny),  prawe  –  trzy  płaty  (górny,  środkowy  i  dolny).  Powierzchnia  przyśrodkowa  płuca
zawiera wnękę z korzeniem płuca. Pęcherzyki płucne mają budowę ściany przystosowana do
wymiany  gazowej.  Utworzone  są  z  komórek  nabłonkowych  otoczonych  cienkim  zrębem
łącznotkankowym,  w  którym  znajduje  się  sieć  naczyń  włosowatych.  Ściana  pęcherzyka
płucnego  wraz  ze  ścianą  naczynia  włosowatego  tworzą  tzw.  barierę  włośniczkowo-
pęcherzykową,  przez  którą  tlen  dyfunduje  do  krwi,  podczas  gdy  z  krwi  do  światła
pęcherzyków  przedostaje  się  dwutlenek  węgla.  W  płucach  wyróŜnia  się  dwojakiego  rodzaju

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

unaczynienie: krąŜenie czynnościowe i krąŜenie odŜywcze. KrąŜenie czynnościowe jest
zarazem krąŜeniem małym. KrąŜenie odŜywcze składa się z tętnic i gałęzi odchodzących od
łuku aorty, od aorty piersiowej i tętnicy piersiowej wewnętrznej, zwanych gałęziami
oskrzelowymi i Ŝył oskrzelowych.

Oddychanie dzieli się na oddychanie zewnętrzne i oddychanie wewnętrzne, czyli

komórkowe. Oddychanie zewnętrzne polega na doprowadzeniu tlenu do komórek zgodnie
z gradientem ciśnienia parcjalnego tlenu. Jednocześnie zostaje usuwany z komórek dwutlenek
węgla, powstający w wyniku utleniania komórkowego związków organicznych.

Na oddychanie zewnętrzne składają się następujące procesy: wentylacja płuc, dyfuzja

gazów  pomiędzy  powietrzem  pęcherzykowym  a  krwią,  transport  gazów  i  dyfuzja  gazów
pomiędzy  krwią  i  komórkami.  W  okresie  spoczynku  człowiek  oddycha  średnio  16  razy  na
minutę.

Na szczycie najgłębszego wdechu w płucach znajduje się około 6000 ml powietrza. Jest

to pojemność całkowita płuc.

Regulacja częstości i głębokości oddechów odbywa się za pośrednictwem ośrodka

oddechowego  znajdującego  się  w  rdzeniu  przedłuŜonym.  Podstawową  rolę  w  kontroli
oddychania odgrywają sprzęŜenia zwrotne, związane z panującymi we krwi ciśnieniami tlenu
i dwutlenku węgla. Czujnikami tych ciśnień są  receptory znajdujące się  w duŜych tętnicach:
w aorcie i tętnicy szyjnej. Spadek ciśnienia tlenu i/lub wzrost ciśnienia dwutlenku węgla we
krwi  tętniczej  powoduje  w  drodze  odruchu  pobudzenie  ośrodków  oddechowych  w  rdzeniu
przedłuŜonym.  Stamtąd  płyną  pobudzenia  zwiększające  aktywność  i  wysiłek  mięśni
oddechowych  i  w  rezultacie  -  poprawę  wentylacji.  Płuca  poprzez  wpływ  na  ciśnienie
dwutlenku  węgla  we  krwi  mają  bezpośredni  i  znaczący  wpływ  na  utrzymywanie
odpowiedniego, niemal obojętnego odczynu (pH - 7,4) krwi.

4.4.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ oddechowy?

Z jakich narządów zbudowany jest układ oddechowy?

Gdzie zlokalizowane są narządy układu oddechowego?

Jak zbudowana jest jama nosowa i jaka jest jej rola w oddychaniu?

Jakie chrząstki wchodzą w skład krtani?

Jaką rolę pełni krtań?

Jak zbudowana jest tchawica i oskrzela?

Jak zbudowane są płuca?

Jaka jest istota oddychania zewnętrznego i wewnętrznego?

10.

Z jakich etapów składa się oddychanie zewnętrzne i na czym one polegają?

11.

Na czym polega wymiana gazowa w płucach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.4.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę dróg oddechowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ oddechowy, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego „Ciało
człowieka”,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy układu
oddechowego,

prześledzić drogę powietrza z jamy nosowej do płuc,

przyporządkować górnym drogom oddechowym i dolnym drogom oddechowym narządy
wchodzące w ich skład,

moŜesz to zrobić w formie tabeli lub „mapy myśli”,

wypisać poszczególne elementy budowy narządów tworzących drogi oddechowe.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę dróg oddechowych,

−

schemat oddychania zewnętrznego,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność płuc.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać, w atlasie anatomicznym, rysunki przedstawiające budowę płuc, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu płuc, programu
komputerowego „Ciało człowieka”,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności płuc,

posłuŜyć się schematem płuc,

zaznaczyć na schemacie poszczególne części płuca,

wykonać kilka głębokich oddechów, zwrócić uwagę na ruchy klatki piersiowej,

wyjaśnić w oparciu o poczynione obserwacje, na czym polega wentylacja płuc.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę płuc,

−

model płuc,

−

schemat budowy płuca prawego i lewego,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.4.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić rolę układu oddechowego w organizmie człowieka?

wymienić narządy z jakich zbudowany jest układ oddechowy?

określić budowę i czynność jamy nosowej?

określić połoŜenie, budowę i czynność krtani?

określić połoŜenie, budowę tchawicy i oskrzeli?

określić połoŜenie, budowę i czynność płuc?

wyjaśnić istotę oddychania zewnętrznego i wewnętrznego?

wyjaśnić istotę wymiany gazowej w płucach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.5. Budowa i czynność układu krąŜenia

4.5.1.

Materiał nauczania

Układ krąŜenia zbudowany jest z dwu zasadniczych elementów: serca i naczyń

krwionośnych  (tętnic,  Ŝył  i  naczyń  włosowatych).  Zadaniem  układu  krąŜenia  jest
transportowanie  krwi  -  zawierającej  niezbędne  dla  organizmu  składniki  odŜywcze  (głównie
glukozę, aminokwasy i tłuszcze) oraz tlen, konieczny do spalania niektórych z tych związków
i  przenoszony  za  pomocą  czerwonego  barwnika  krwi,  zwanego  hemoglobiną.  Krew
transportuje  teŜ  hormony,  uwalniane  do  niej  przez  układ  dokrewny,  a  takŜe  komórki  układu
immunologicznego i przeciwciała.

Serce

Serce jest narządem ośrodkowym układu krąŜenia. PołoŜone jest w części środkowej jamy

klatki piersiowej. Pełni rolę pompy ssąco-tłoczącej. Zbudowane jest z mięśnia poprzecznie
prąŜkowanego sercowego. Dookoła objęte jest workiem surowiczym zwanym osierdziem.

MoŜna odróŜnić podstawę serca, wierzchołek, zwany koniuszkiem i trzy powierzchnie:

mostkowo-Ŝebrową,  przeponową  i  płucną.  Podstawa  skierowana  jest  ku  górze,  ku  tyłowi
i w stronę prawa. Koniuszek ku dołowi, do przodu i w stronę lewą. Większa część serca leŜy
po stronie lewej, a tylko 1/3 po stronie prawej. Serce dzieli się na dwie połowy: serce prawe
i serce  lewe.  Struktury  te  oddzielone  są  od  siebie  przegrodą  międzyprzedsionkową
i miedzykomorową.  KaŜda  z  połów  serca  dzieli  się  na  dwie  części:  przedsionek  i  komorę.
WyróŜniamy, więc odpowiednio prawą komorę i prawy przedsionek oraz lewą komorę i lewy
przedsionek.  Przedsionki  przegrodzone  są  od  komór  zastawkami  przedsionkowo-
komorowymi,  nie  pozwalającymi  na  cofanie  się  krwi.  W  prawym  ujściu  przedsionkowo  –
komorowym  znajduje  się  zastawka  trójdzielna  w  lewym  zastawka  dwudzielna  (mitralna).
Zastawki znajdują się takŜe pomiędzy komorami a wychodzącymi z nich tętnicami (aortalna
i pnia płucnego).

W sercu bierze początek lub znajduje koniec szereg duŜych naczyń. Z lewej komory

wychodzi największa tętnica zwana aortą, w prawej komorze bierze początek pień płucny.

Krew z całego organizmu zbierają Ŝyły, z których największe uchodzą do serca: do

prawego przedsionka wpływa krew z Ŝyły głównej górnej i dolnej oraz zatoki wieńcowej,
natomiast do lewego przedsionka krew z czterech Ŝył płucnych.

ciana serca ma budowę trójwarstwową; składa się z warstwy wewnętrznej - wsierdzia,

rodkowej głównie mięśniowej - śródsierdzia oraz z warstwy zewnętrznej - nasierdzia.

W sródsierdziu znajdują się szkielet serca i układ bodźco - przewodzący serca.
Szkielet serca składa się z czterech pierścieni włóknistych obejmujących ujścia Ŝylne

i ujścia tętnicze.

Układ bodźco-przewodzący reguluje rytmiczne ruchy serca, prawidłowa kolejność

skurczów  przedsionków  i  komór.  Składa  się  on  z  węzła  zatokowo-przedsionkowego,  węzła
przedsionkowo-komorowego  i  odchodzącego  od  niego  pęczka  Hissa  dzielącego  się  na  dwie
gałęzie, kończące się włóknami Purkiniego w mięśniu komór.

Cykl pracy serca

Na rytmiczną pracę serca składają się trzy następujące po sobie fazy: skurcz, rozkurcz

i pauza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tętno

Tętno to rytmiczne rozciąganie naczyń krwionośnych wywołane nagłymi zmianami

ciśnienia  krwi  w  następstwie  skurczów  i  rozkurczów  komór  serca.  Skurcz  komór  serca
powoduje  powstanie  tzw.  fali  tętna  w  tętnicach.  Częstością  tętna  nazywamy  ilość  uderzeń
serca  na  minutę.

Częstotliwość tętna u człowieka zaleŜy od wieku, wysiłku fizycznego,

stanów emocjonalnych. U dorosłych fizjologiczna ilość uderzeń na minutę wynosi ok. 60-80,
u dzieci 90-140/minutę. Poza częstotliwością, naleŜy określić napięcie tętna, oraz miarowość.

Ciśnienie krwi

Ciśnienie krwi jest mierzone celem określenia, jaka jest jego skurczowa i rozkurczowa

wartość. Wartość ciśnienia skurczowego zaleŜy od rzutu serca i elastyczności tętnic. Ciśnienie
rozkurczowe zaleŜne jest od oporu naczyń obwodowych.  Zmierzone wartości ciśnienia krwi
zapisujemy w postaci: RR x/y mm Hg, gdzie „x” to wartość ciśnienia skurczowego a „y” jest
wartością  ciśnienia  rozkurczowego.  Zapis  RR  120/80  mm  Hg  oznacza,  Ŝe  pacjent  ma
ciśnienie skurczowe równe 120 mm Hg i rozkurczowe równe 80 mm Hg.

Naczynia wieńcowe serca.

Serce człowieka unaczynione jest przez tętnice wieńcowe. WyróŜniamy dwie główne

tętnice  wieńcowe,  które  odchodzą  od  aorty  wstępującej.  Jest  to  lewa  i  prawa  tętnica
wieńcowa.  Tętnice  wieńcowe  zaopatrują  wyłącznie  ścianę  serca.  Lewa  tętnica  wieńcowa
dzieli  się  na  gałąź  miedzykomorową  przednią  i  gałąź  okalającą.  Od  nich  odchodzą
drobniejsze  odgałęzienia  takie  jak  gałąź  skośna  lewej  tętnicy  wieńcowej  zstępującej,  tętnice
przegrodowe.  Prawa  tętnica  wieńcowa  odchodzi  w  prawej  zatoce  aorty.  Jedną  z  pierwszych
gałęzi  odchodzących  od  prawej  tętnicy  wieńcowej  jest  gałąź  węzła  zatokowego.  Następnie
odchodzi  od  niej  gałąź  komorowa  prawa  i  gałąź  przedsionkowa  prawa.  W  dalszym  odcinku
z prawej tętnicy wieńcowej wyodrębnia się tętnica brzeŜna i tętnica zstępująca tylna.
Krew Ŝylna ze ścian serca odprowadzana jest do zatoki wieńcowej, która uchodzi do prawego
przedsionka. Naczynia Ŝylne serca to: Ŝyła serca wielka, Ŝyła serca średnia, Ŝyła serca mała.

Unerwienie serca

Serce jest bogato unerwione przez włókna układu autonomicznego (splot sercowy).

Wpływ układu nerwowego na czynność serca przejawia się w zmianie siły jego skurczów,
częstotliwości skurczów, przewodzenia stanu czynnego i pobudliwości.

Ośrodki kontrolujące krąŜenie krwi

Kontrola krąŜenia krwi w organizmie realizowana jest za pośrednictwem ośrodków

w centralnym  układzie  nerwowy.  Neurony  ośrodka  sercowego  znajdują  się  w  róŜnych
strukturach układu nerwowego. Dzielą się na neurony (ośrodki) przyspieszające i zwalniające
akcje serca. Ośrodek przyspieszający znajduje się w części piersiowej rdzenia kręgowego na
poziomie  Th1-Th5.  Ośrodek  zwalniający  pracę  serca  zlokalizowany  jest  w  rdzeniu
przedłuŜonym.  Ośrodek  naczynioruchowy  składający  się  z  części  zwęŜającej  naczynia
i rozszerzającej naczynia krwionośne znajduje się w rdzeniu przedłuŜonym.

Krwioobiegi

Naczynia krwionośne tworzą zamknięty system składający się z tętnic, naczyń

włosowatych i Ŝył. Naczynia łącząc się z sercem tworzą krwioobiegi duŜy i mały (płucny).

Podczas kaŜdego skurczu komór serca komora lewa tłoczy krew utlenowaną do aorty i na

obwód  naszego  ciała.  Jednocześnie  komora  prawa  tłoczy  taką  samą  objętość  krwi
odtlenowanej  do  krąŜenia  małego  za  pośrednictwem  tętnicy  płucnej.  W  czasie  obiegu  przez
naczynia  krąŜenia  duŜego  krew  oddaje  tlen  tkankom  i  odbiera  od  nich  dwutlenek  węgla,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

a następnie  wraca  do  prawego  przedsionka  za  pośrednictwem  Ŝył  krąŜenia  duŜego;  Ŝyły
głównej  górnej  i  dolnej.  W  tym  samym  czasie  taka  sama  objętość  krwi  przepływając
naczyniami  krąŜenia  małego  pobiera  tlen  w  pęcherzykach  płucnych  i  oddaje  dwutlenek
węgla. Krew utlenowana wraca Ŝyłami płucnymi do lewego przedsionka.

Krwioobieg duŜy

Rozpoczyna się w lewej komorze, skąd krew natleniona wpływa do aorty. Rozgałęzia się

ona  na  mniejsze  tętnice,  a  te  z  kolei  na  naczynia  włosowate,  które  dostarczają  krew  do
narządów ciała. Od aorty wstępującej odchodzą naczynia zaopatrujące w krew serce. Od łuku
aorty  odchodzą naczynia zaopatrujące w krew  głowę i kończyny  górne.  Od aorty  piersiowej
tętnice odchodzą do oskrzeli, przełyku, śródpiersia i ścian klatki piersiowej.

Od aorty brzusznej odchodzą tętnice zaopatrujące w krew Ŝołądek, wątrobę, śledzionę,

jelita,  narządy  rozrodcze.  Najdrobniejsze  tętnice  przechodzą  w  siec  naczyń  włosowatych,
które wnikają do tkanek. Tam zachodzi oddanie tlenu i składników odŜywczych oraz pobranie
dwutlenku  węgla.  Dalej  krew  odpływa  systemem  Ŝył,  kierując  się  do  serca.  Drobne  Ŝyły
zbierają się w Ŝyły główne: górna i dolna, które uchodzą do prawego przedsionka.

Do prawego przedsionka uchodzą teŜ Ŝyły serca.

Krwioobieg mały

Rozpoczyna się w prawej komorze, do której napływa krew Ŝylna z prawego przedsionka.

Skurcz  komory  tłoczy  krew  do  pnia  płucnego,  który  rozgałęzia  się  na  tętnice  płucne  prawą
i lewa.  W  płucach  dzielą  się  one  na  coraz  drobniejsze  tętnice,  przechodzące  w  naczynia
włosowate,  które  oplatają  pęcherzyki  płucne.  Tam  zachodzi  wymiana  gazowa.  Natleniona
krew wraca czterema Ŝyłami płucnymi do lewego przedsionka, a stąd do lewej komory.

Naczynia krwionośne krwioobiegu duŜego

Aorta – tętnica główna.

W jej przebiegu wyróŜnia się: część wstępująca,

łuk aorty i część zstępującą.

Część wstępująca

Od części tej odchodzą: tętnica wieńcowa prawa, tętnica wieńcowa lewa.

Łuk aorty

Od części tej odchodzą trzy pnie tętnicze, które zaopatrują głowę, szyję, kończyny górne.
Po stronie prawej: pień ramienno – głowowy.
Po stronie lewej: t. szyjna wspólna lewa, t. podobojczykowa lewa.

Pień ramienno – głowowy na wysokości stawu mostkowo – obojczykowego dzieli się na:

tętnicę szyjną wspólną prawą, tętnicę podobojczykową prawą.

−

tętnica wspólna szyjna dzieli się na wysokości chrząstki tarczowatej na: tętnicę szyjną
zewnętrzną, tętnicę szyjną wewnętrzną.

−

tętnica szyjna zewnętrzna: oddaje odgałęzienia przednie: t. tarczowa górna, t. językowa,
t. twarzowa; odgałęzienia tylne: t. potyliczna, t. uszna tylna; odgałęzienia przyśrodkowe,
t. gardłowa wstępująca; odgałęzienia końcowe: t. skroniowa powierzchowna,
t. szczękowa.

−

tętnica szyjna wewnętrzna przeznaczona jest do unaczynienia mózgu i oka. Dzieli się na
część szyjną i głowową.

−

tętnica podobojczykowa: do jej obszaru naczyniowego naleŜą: część szyjna rdzenia
kręgowego, tyłomózgowie, śródmózgowie, płaty potyliczne, ucho wewnętrzne, część

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

trzewi szyi, górna i przednia część klp. Gałęzie tętnicy podobojczykowej to: t. kręgowa,
t. podstawna, t. tylna mózgu. Doszedłszy do I Ŝebra przechodzi w t. pachową,

−

tętnica pachowa: zaopatruje ścianę klp., mięśnie barku, mięśnie ramienia. Gałęzie
t. pachowej: t. piersiowa najwyŜsza, t. piersiowo – barkowa, t. piersiowa boczna,
t. podłopatkowa, t. okalająca ramię przednia i tylna,

−

tętnica ramienna: jest bezpośrednim przedłuŜeniem t. pachowej, biegnie wzdłuŜ ramienia.
Rozpoczyna się na brzegu dolnym m. piersiowego większego i kończy w dole łokciowym
na wysokości szyjki kości promieniowej.(rozdwaja się na t. przedramienia). Gałęzie
t. ramiennej: t. głęboka ramienia, t. poboczna łokciową górną, t. poboczna łokciową dolną.
Z podziału t. ramiennej powstają t. przedramienia.

−

tętnica promieniowa: biegnie na przedramieniu w przedłuŜeniu tętnicy ramiennej wzdłuŜ
kości promieniowej. Z przedramienia przechodzi na grzbiet ręki,

−

tętnica łokciowa: jest gałęzią przyśrodkową rozdwojenia t. ramiennej. Biegnie wzdłuŜ
przedramienia,

−

tętnice ręki – do tętnic ręki zalicza się naczynia, które leŜą poniŜej linii stawowej
promieniowo – nadgarstkowej,

−

tętnice palców – 4 tętnice przebiegające na brzegach bocznych palców.

Aorta piersiowa

Przebiega w śródpiersiu tylnym klatki piersiowej. Rozpoczyna się na wysokości III – IV

kręgu piersiowego i kończy na poziomie XII piersiowego. Po przejściu przez rozwór aortowy
przepony aorta piersiowa otrzymuje nazwę aorty brzusznej.
Gałęzie aorty piersiowej trzewne: gg. oskrzelowe, przełykowe, śródpiersiowe, osierdziowe.
Gałęzie aorty piersiowej ścienne: tt. przeponowe górne, tt. międzyŜebrowe tylne,
tt. podŜebrowe.

Część brzuszna aorty

Biegnie na powierzchni przedniej kręgów lędźwiowych. Sięga od rozworu aortowego

przepony do IV kręgu lędźwiowego. Na tej wysokości znajduje się rozdwojenie aortowe na
dwie tt. biodrowe. OdróŜnia się gałęzie ścienne i trzewne aorty brzusznej.

Parzyste gałęzie ścienne zaopatrujące kości, mięśnie i skórę ściany brzucha to:

tt. przeponowe dolne, tt. lędźwiowe

Parzyste gałęzie trzewne odŜywiające głównie narządy układu moczowo – płciowego to:

t. nadnerczowa środkowa, t. nerkowa, t. jądrowa, t. jajnikowa.

Nieparzyste gałęzie trzewne odŜywiające narządy układu pokarmowego począwszy od

części brzusznej przełyku aŜ do odbytnicy to: pień trzewny (jest naczyniem krótkim i grubym
(15 –20 mm), dzieli się na trzy gałęzie: t. Ŝołądkową lewą, t. wątrobową wspólną,
t. śledzionową tętnice te zaopatrują Ŝołądek, dwunastnicę, wątrobę, trzustkę i śledzionę),
t. krezkowa górna, t. krezkowa dolna.

Tętnice kończyny dolnej i miednicy.

−

Tętnica biodrowa wspólna
Zaopatruje w krew narządy miednicy, a oprócz tego jest głównym naczyniem
zaopatrującym kończynę dolną.
Początek na wysokości IV kręgu lędźwiowego, koniec w miejscu podziału na t. biodrową
zewnętrzną i wewnętrzną. Miejsce to leŜy na wysokości stawu krzyŜowo – biodrowego.

−

Tętnica biodrowa wewnętrzna
Zaopatruje ściany i trzewia miednicy, części płciowe zewnętrzne, okolicę kroczową oraz
część tylno – przyśrodkową uda. Oddaje gałęzie ścienne i trzewne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tętnica biodrowa zewnętrzna

Jest głównym źródłem doprowadzającym krew do kończyny dolnej. W połowie długości
więzadła pachwinowego przybiera nazwę t. udowej.

Tętnica udowa

Jest przedłuŜeniem t. biodrowej zewnętrznej. Jest tętnicą całej kończyny dolnej wolnej.
Przechodzi w t. podkolanową.

−

Tętnica podkolanowa - jest pniem tętniczym biegnącym w przedłuŜeniu t. udowej. LeŜy
w dole podkolanowym, przez który przebiega. U swego końca rozdwaja się na
t. piszczelową przednią i tylną.

−

Tętnice goleni: tętnica piszczelowa przednia, tętnica piszczelowa tylna.

−

Tętnice stopy: tt. grzbietowa stopy, podeszwowe, palców stopy.

yły krąŜenia wielkiego

yły krąŜenia wielkiego tworzą trzy naturalne grupy:

−

układ Ŝyły głównej górnej do której naleŜą: Ŝyły głowy i szyi, Ŝyły kończyny górnej, Ŝyły
klp i kręgosłupa piersiowego,

−

układ Ŝyły głównej dolnej, do której wiodą: Ŝyły kończyny dolnej, Ŝyły brzucha
i miednicy,

−

układ Ŝył serca.

Krwioobieg mały

Tętnice krąŜenia małego to: pień płucny, t. płucna prawa, t. płucna lewa.
ś

yły krąŜenia małego to: Ŝ. płucna górna, Ŝ. płucna dolna

ledziona

ledziona pełni funkcje zbiornika krwi, wytwarza część limfocytów, reguluje ilość

granulocytów krąŜących we krwi, współdziała w rozpadzie erytrocytów i płytek krwi, bierze
udział w biosyntezie przeciwciał, magazynuje czynnik VIII krzepnięcia krwi. PołoŜona jest
wewnątrzotrzewnowo w lewej okolicy podŜebrowej, przykryta przez lewy łuk Ŝebrowy.

W śledzionie wyróŜnia się koniec tylny oraz koniec przedni. Wypukła powierzchnia

boczna  nosi  nazwę  powierzchni  przeponowej,  a  wklęsłą  powierzchnia  przyśrodkowa
powierzchni  trzewnej  na  której  znajduje  się  zagłębienie  zwane  wnęką  śledziony.  Obie
powierzchnie łączą się brzegiem górnym i dolnym. Śledziona otoczona jest dwiema błonami:
błoną  surowiczą i błona włóknistą z która łączą się beleczki śledziony. Przestrzenie między
beleczkami  a  błoną  włóknistą  wypełnia  tkanka  łączna  siateczkową  tworząca  miazgę
ś

ledziony. Śledziona unaczyniona jest przez tętnicę śledzionową. Odprowadzanie krwi

z odbywa się poprzez Ŝyłę śledzionową. Unerwienie śledziony jest autonomiczne.

4.5.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie narządy wchodzą w skład układu krąŜenia?

Jaka rolę w organizmie człowieka pełni układ krąŜenia?

Jak połoŜone jest serce w klatce piersiowej?

Jak zbudowane są ściany serca?

Jakie naczynia łączą się z sercem?

Jakie zastawki znajdują się w sercu i gdzie są połoŜone?

Jaka jest rola zastawek serca?

Jak zbudowany jest układ bodźco-przewodzący i jaka jest jego rola?

Z jakich faz składa się cykl pracy serca?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

10.

W jaki sposób krew dociera do mięśnia sercowego?

11.

Co to jest ciśnienie krwi i jaka jest prawidłowa jego wartość?

12.

Na czym polega zjawisko tętna i jaka jest prawidłowa jego wartość?

13.

Jakie ośrodki nerwowe kontrolują prace układu krąŜenia i gdzie są połoŜone?

14.

Jakie naczynia tworzą krwiobieg duŜy?

15.

Jakie naczynia tworzą krwioobieg mały?

16.

Jaka jest rola krwioobiegu duŜego i małych?

17.

Jak zbudowana jest śledziona i jaka rolę pełni?

4.5.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę serca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając serce, skorzystać z tablic
i modelu serca znajdującego się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego
„Ciało człowieka”,

określić lokalizację serca,

opisać wygląd zewnętrzny serca i wskazać na schemacie lub modelu poszczególne części
serca,

określić a jakich elementów zbudowana jest ściana serca,

dokonać podziału serca na jamy i wskazać je na schemacie lub modelu serca,

nazwać zastawki serca, wskazać ich połoŜenie i określić ich rolę,

nazwać i wskazać na modelu naczynia krwionośne łączące się z poszczególnymi jamami
serca,

wskazać na modelu serca naczynia naleŜące do krąŜenia wieńcowego serca.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę serca,

−

model serca,

−

program komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność układu bodźco-przewodzącego serca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ bodźco-przewodzący
serca, skorzystać z tablic i modelu serca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

opisać elementy układu bodźco-przewodzącego i wskazać je na schemacie serca,

wyjaśnić rolę układu bodźco-przewodzącego serca,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

prześledzić na schemacie drogę impulsu szerzącego się w obrębie układu bodźco-
przewodzącego,

wyjaśnić, na czym polega cykl pracy serca.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę serca,

−

model serca,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj przebieg naczyń tętniczych krwioobiegu duŜego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające krwioobieg duŜy, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach informacje na temat krwioobiegu duŜego,

prześledzić w oparciu o schemat krąŜenia duŜego drogę krwi z lewej komory do prawego
przedsionka,

wskazać poszczególne części aorty,

wypisać w formie „mapy myśli” poszczególne części aorty i naczyń tętniczych
odchodzących od tych części,

wskazać obszary ciała zaopatrywane przez gałęzie aorty wstępującej, łuku aorty, aorty
piersiowej i aorty brzusznej.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru.

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę krwioobiegu duŜego,

−

schemat krwioobiegu duŜego,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 4

Przeanalizuj przebieg naczyń Ŝylnych krwioobiegu duŜego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające krwioobieg duŜy, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach informacje dotyczące krwioobiegu duŜego,

prześledzić drogę krwi z lewej komory do prawego przedsionka,

wskazać duŜe Ŝyły naleŜące do krwioobiegu duŜego,

wypisać w formie „mapy myśli” Ŝyły zbierające krew z dolnej i górnej części ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę krwioobiegu duŜego,

−

schemat krwioobiegu duŜego,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 5

Wykonaj pomiar ciśnienia tętniczego krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać materiałach dydaktycznych informacje na temat ciśnienia krwi,

wyjaśnić istotę ciśnienia tętniczego krwi,

zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru,

przygotować aparat do pomiaru ciśnienia,

wykonać pomiar ciśnienia u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania,

zinterpretować otrzymany wynik.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

algorytm wykonania pomiaru ciśnienia tętniczego krwi,

−

aparat do mierzenia ciśnienia,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 6

Wykonaj pomiar tętna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat tętna,

wyjaśnić istotę tętna,

zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru tętna,

wybrać tętnice na której moŜna zbadać tętno,

wykonać pomiar tętna u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania,

zinterpretować otrzymany wynik.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

algorytm wykonania pomiaru tętna,

−

tablica przedstawiająca tętnice i miejsca w których moŜna zbadać tętno,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić narządy wchodzące w skład układu krąŜenia?

wyjaśnić rolę układu krąŜenia w organizmie człowieka?

określić połoŜenie serca w klatce piersiowej?

przedstawić budowę ściany serca?

określić jakie naczynia łączą się z sercem?

rozróŜnić zastawki serca i wskazać ich połoŜenie?

określić rolę zastawek serca?

scharakteryzować układ bodźco-przewodzący serca?

wyjaśnić istotę cyklu pracy serca?

10)

wyjaśnić sposób ukrwienia mięśnia sercowego?

11)

wyjaśnić zjawisko ciśnienia krwi i tętna?

12)

wskazać naczynia tętnicze na których moŜna zbadać tętno?

13)

zmierzyć tętno i ciśnienie krwi?

14)

określić wpływ układu nerwowego na prace układu krąŜenia?

15)

scharakteryzować krąŜenie duŜe?

16)

scharakteryzować krąŜenia małe?

17)

opisać budowę śledziony?

18)

wyjaśnić rolę śledziony?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.6. Budowa i czynność układu krwiotwórczego i chłonnego

4.6.1.

Materiał nauczania

Krew jest rodzajem tkanki łącznej, składającej się z komórek i płynnego osocza. Wśród

komórek wyróŜnia się erytrocyty, czyli krwinki czerwone, leukocyty, czyli krwinki białe, oraz
trombocyty, czyli płytki krwi. Człowiek dorosły posiada 5 – 6 l krwi. Komórki zajmują około
45%, a osocze 55% krwi.
Około 90% osocza stanowi woda, a 6-8% stanowią białka (albuminy, globuliny, fibrynogen).
Ponadto w skład osocza wchodzą sole nieorganiczne oraz wiele rodzajów związków
chemicznych, np. aminokwasy, hormony, tłuszcze itp.

Elementy morfotyczne krwi, w więc krwinki czerwone, białe i płytki krwi powstają

w szpiku kostnym czerwonym z komórek macierzystych w procesie zwanym hemocytopezą.
Rola krwi jest bardzo zróŜnicowana, wyróŜnia się jej trzy główne funkcje: transportową,
obronną i homeostatyczną, (czyli utrzymującą stałość parametrów biochemicznych
i biofizycznych organizmu).

NajwaŜniejszą z nich jest funkcja transportowa. Krew dostarcza do komórek tlen (pobrany

wcześniej  z  płuc)  oraz  składniki  energetyczne,  sole  mineralne  i  witaminy  (pobrane
z przewodu pokarmowego). Zbędne produkty przemiany materii (dwutlenek węgla, mocznik,
kwas  moczowy)  równieŜ  są  transportowane  przez  krew,  która  zabiera  je  z  tkanek  i  przenosi
do narządów wydalniczych (nerek, skóry) i do płuc (usuwają dwutlenek węgla).

WaŜną funkcją związaną z transportem jest udział krwi w termoregulacji. Krew odbiera

ciepło  z  okolic,  w  których  produkowane  jest  ono  w  nadmiarze  (np.  z  wątroby  i  z  mięśni),
i przenosi  je  do  nieco  chłodniejszych  regionów.  Dzięki  temu  nasz  organizm  utrzymuje
w miarę stałą temperaturę w całym ciele, jedynie z niewielkimi róŜnicami pomiędzy róŜnymi
rejonami.

Oprócz ciepła krew transportuje równieŜ hormony, biorąc udział w regulacji przez te

aktywne biologicznie substancje wielu reakcji biochemicznych w ustroju.

Poza funkcjami transportowymi krew bierze udział w reakcjach obronnych organizmu;

przenoszone przez nią przeciwciała i komórki odpornościowe zwalczają wszelkie zagroŜenia
z zewnątrz i z wewnątrz.

Trzecią główną funkcją jest wspomniany juŜ udział krwi w tworzeniu stałego środowiska

wewnętrznego, czyli w homeostazie.

Erytrocyty

To jeden z podstawowych morfotycznych składników krwi. Hemoglobina składa się

z białka  -  globiny  oraz  z  czterech  cząsteczek  hemu.  Głównym  zadaniem  erytrocytów  jest
przenoszenie  tlenu  i  dwutlenku  węgla,  co  jest  moŜliwe  dzięki  obecności  w  nim  czerwonego
barwnika  hemoglobiny,  który  ma  zdolność  do  nietrwałego  wiązania  tlenu  i  przechodzenia
w oksyhemoglobinę.  Zdrowy,  młody  męŜczyzna  ma  około  5  mln/mm

erytrocytów w krwi

obwodowej, kobieta około 4,5 mln/mm

, natomiast noworodek około 7 mln/mm

. Ilość

erytrocytów  w  organizmie  człowieka  moŜe  się  zmieniać  -  zaleŜy  to  m.in.  od  miejsca,
w którym człowiek się znajduje i ciśnienia, jakie tam panuje. Prawidłowy erytrocyt ludzki jest
okrągłą, dwuwklęsłą w środku komórką o średnicy 6-9 µm. Krwinki czerwone nie dzielą się
i po kilku miesiącach Ŝycia (ok. 120 dni) ulegają zniszczeniu w śledzionie. Otoczka krwinek
czerwonych  ma  waŜne  właściwości.  Umieszczone  są  na  niej  polisacharydy  (wielocukry)
odpowiedzialne  za  rozróŜnianie  grup  krwi.  Takie  cząsteczki  nazywamy  w  tym  przypadku
aglutynogenami:  A,  B  i  0.  W  zaleŜności  od  tego,  jaki  aglutynogen  występuje  na  otoczce,
wyróŜniamy grupę krwi A, B, 0 i AB. Oprócz układu antygenów A, B, 0 wyróŜniamy wiele

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

innych grup, spośród których najwaŜniejszy jest chyba podział na grupę Rh-dodatnią i Rh-
ujemną.
Krwinki białe

Leukocyty, krąŜą we krwi w ilości od 4 tys. do 10 tys. w 1 mililitrze. Jest to niejednorodna

grupa obejmująca granulocyty, limfocyty i monocyty.

Granulocyty dzielą się z kolei na obojętnochłonne (jest ich najwięcej), kwasochłonne

i zasadochłonne  (to  najmniej  liczna  grupa).  Nazwa  pochodzi  od  sposobu  barwienia  się  tych
komórek.  Granulocyty  obojętnochłonne  są  "policjantami"  naszego  ustroju,  poŜerają
(fagocytoza)  i  trawią  głównie  bakterie.  Granulocyty  kwasochłonne  niszczą  obce  białka,  ich
liczba  wzrasta  znacznie  w  chorobach  alergicznych  i  pasoŜytniczych.  Granulocyty
zasadochłonne wydzielają heparynę - czynnik powstrzymujący krzepnięcie krwi.

Limfocyty to kolejna grupa białych krwinek. Pochodzą z róŜnych narządów (szpik,

grasica,  węzły  chłonne,  śledziona)  i  dzielą  się  na  róŜne  grupy.  Zasadniczym  podziałem  jest
ten na limfocyty T i B. Pierwsze odpowiadają za reakcje odpornościowe typu komórkowego,
czyli  takie,  w  których  uczestniczą  całe  komórki.  Limfocyty  B  z  kolei  są  odpowiedzialne  za
tworzenie  przeciwciał  (rekacje  odpornościowe  typu  humoralnego),  waŜnego  oręŜa  w  walce
z drobnoustrojami.

Następną grupą białych ciałek są monocyty; po przejściu z krwi do tkanek stają się

makrofagami, "poŜerającymi" znaczną liczbę bakterii i martwych tkanek, wytwarzając
ponadto interferon.

Płytki krwi

To następny rodzaj elementów morfotycznych krwi. Są fragmentami bardzo duŜych

komórek - megakariocytów, powstających w szpiku kostnym. Średnio w 1 ml krwi znajduje
się  250  tys.  płytek.  Ich  czas  Ŝycia  wynosi  8-10  dni.  Płytki  krwi  odgrywają  bardzo  duŜą  rolę
w hamowaniu  krwawienia  (w  hemostazie).  Mają  zdolność  do  adhezji  i  agregacji.  Przylegają
się  w  miejscu  uszkodzenia  naczynia  i  tworzą  czop  zatykający  jak  korek  powstały  ubytek.
Ponadto  z  płytek  uwalniają  się  substancje  kurczące  krwawiące  naczynia,  co  dodatkowo
hamuje krwawienie.

Osocze

Jest zasadniczym składnikiem krwi, w którym zawieszone są elementy morfotyczne.

Zawiera składniki organiczne i nieorganiczne (głównie jony sodowe, potasowe, chlorkowe
i węglanowe). Składniki organiczne to: białka, składniki pozabiałkowe zawierające azot i nie
zawierające azotu oraz lipidy osocza.

Stałość elementów osocza (szczególnie nieorganicznych) jest kluczowa w prawidłowym

funkcjonowaniu komórek, szczególnie nerwowych i mięśniowych. Białka są najwaŜniejszymi
składnikami organicznymi krwi. Dzielą się na trzy frakcje: albuminy, globuliny, fibrynogen.

Albuminy stanowią prawie 55% wszystkich białek. Są wytwarzane w wątrobie i ich

główną  funkcją  jest  wiązanie  wody  dzięki  tzw.  ciśnieniu  onkotycznemu.  Jeśli  albumin
zabraknie,  to  woda  "ucieka"  z  łoŜyska  krwionośnego  np.  do  tkanek,  tworząc  obrzęki.
Albuminy pełnią takŜe funkcje nośnika dla innych substancji, np. hormonów.

Globuliny są bardzo niejednorodną grupą dzielącą się na alfa1, alfa2, beta i gamma-

globuliny.

Gamma-globuliny wytwarzane są w węzłach chłonnych i ich zasadniczą rolą jest funkcja

obronna.  MoŜna  je,  bowiem  utoŜsamić  z  przeciwciałami.  Poza  tym  globuliny,  podobnie  jak
albuminy,  stanowią  nośnik  dla  innych  substancji  i  jonów.  W  tej  frakcji  zawarte  są  równieŜ
enzymy krwi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Fibrynogen jest kolejnym białkiem osocza, wytwarzanym w wątrobie. Z fibrynogenu

powstają pod wpływem trombiny cząsteczki fibryny, które tworzą sieć włókien składającą się
na skrzep krwi.

Do organicznych składników pozabiałkowych osocza naleŜą węglowodany (glukoza,

kwas  mlekowy),  produkty  metabolizmu  białek  (aminokwasy,  amoniak,  mocznik)
i metabolizmu hemu (wspomniana bilirubina oraz urobilinogen). W osoczu rozpuszczony jest
równieŜ  kwas  moczowy  i  kreatynina,  kolejne  zbędne  produkty  przemiany  materii.
Inną  waŜną  grupę  składników  organicznych  osocza  stanowią  lipidy  osocza.  NaleŜą  do  nich
tak znane substancje, jak cholesterol, trójglicerydy, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach –
A,  D,  E  i  K  -  oraz  wolne  kwasy  tłuszczowe,  fosfolipidy,  hormony  steroidowe  wydzielane
przez  korę  nadnerczy,  jądro  i  jajnik.  Prawie  wszystkie  z  tych  substancji  są  związane
z białkami, tworząc lipoproteiny.

Jedną z funkcji składników osocza jest - w przypadku uszkodzenia naczynia -

zatrzymywanie  krwi  w  łoŜysku  krwionośnym  i  hamowanie  jej  wypływu,  czyli  hemostaza.
Proces  ten  zaczyna  się  od  utworzenia  przez  płytki  krwi  czopu  oraz  skurczu  naczyń
krwionośnych.  Następnym  etapem  jest  wytworzenie  z  fibrynogenu  skrzepu  krwi.  W  tym
procesie fibrynogen jest zamieniany przez trombinę w fibrynę. Całość tych skomplikowanych
procesów sprowadza się do aktywacji kolejnych  czynników krzepnięcia krwi. Brak któregoś
z czynników  krzepnięcia  jest  przyczyną  chorób.  W  hemofilii  typu  A  (najczęstszej)  brakuje
dostatecznej ilości czynnika VIII, w hemofilii typu B dotyczy to czynnika IX, a hemofilii typu
C czynnika XI. Objawy podobne do hemofilii występują równieŜ w niedoborze witaminy K,
która bierze udział w tworzeniu przez komórki wątroby czynników VII, XI i X.

Układ chłonny

Pozostaje w ścisłym związku anatomicznym i czynnościowym z układem krąŜenia. Do

układu  chłonnego  zalicza  się:  naczynia  limfatyczne,  węzły  chłonne  i  chłonkę  przepływająca
przez  naczynia  i  węzły  chłonne.  Naczynia  chłonne  tworzą  sieci  znajdujące  się  prawie  we
wszystkich  narządach.  Umiejscowione  są  w  skórze  i  tkance  podskórnej,  przebiegają
w sąsiedztwie  większych  naczyń  krwionośnych.  Dzielą  się  na:  włosowate,  małe  oraz  duŜe
pnie  i  przewody  chłonne.  Naczynia  chłonne  duŜe  -  przewód  piersiowy  i  przewód  chłonny
prawy, zespalają się bezpośrednio z Ŝyłami w tzw. kątach Ŝylnych. Przewód piersiowy zbiera
chłonkę  z  górnej  lewej  części  ciała  i  całej  części  dolnej  i  odprowadza  ja  do  układu  Ŝylnego
w miejscu połączenia Ŝyły szyjnej wewnętrznej lewej z Ŝyłą podobojczykową lewą. Przewód
chłonny prawy zbiera chłonkę z prawej górnej części ciała i odprowadza ja do prawego kata
Ŝ

ylnego.

Węzły chłonne są narządami włączonymi w przebieg naczyń chłonnych, przez które

przepływa  chłonka.  Węzły  chłonne  występują  w  małych  lub  duŜych  grupach.  W  budowie
węzła  chłonnego  moŜna  wyróŜnić  łącznotkankową  torebkę,  miąŜsz  dzielący  się  na  korę
i rdzeń  węzła  oraz  zatoki  węzła.  Ponadto  kaŜdy  węzeł  chłonny  ma  naczynia  chłonne
doprowadzające  wchodzące  do  węzła  oraz  naczynia  chłonne  odprowadzające,  które
opuszczają  węzeł.  Węzły  chłonne  pełnią  role  obronną  (oczyszczanie  z  bakterii)  i  funkcje
krwiotwórczą (wytwarzanie limfocytów).

Chłonką nazywamy płyn zawarty w naczyniach chłonnych. Składa się z części płynnej

i elementów komórkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.6.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaka jest rola krwi w organizmie człowieka?

Jakie składniki tworzą krew?

Jak zbudowane są poszczególne składniki krwi i jaka jest ich rola?

Jakie są grupy krwi i od czego zaleŜą?

Co to jest czynnik Rh?

Jaką rolę pełni układ krzepnięcia?

Jaka jest rola układu chłonnego?

Jakie narządy tworzą układ chłonny?

Jakie wyróŜniamy rodzaje naczyń chłonnych?

10. Gdzie kończą się wielkie pnie chłonne?
11. Jak zbudowany jest węzeł chłonny?
12. Co to jest chłonka?

4.6.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ znaczenie poszczególnych elementów morfotycznych krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy krwi,

przeczytać dokładnie Materiał nauczania,

wypisać elementy morfotyczne krwi,

zapisań wartości fizjologiczne tych składników krwi,

określić funkcje jakie pełnią w organiźmie człowieka.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Określ rolę, jaką pełni osocze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy krwi,

przeczytać dokładnie Materiał nauczania,

wypisać składniki osocza,

określić funkcje jakie pełnią w organizmie człowieka poszczególne składniki osocza.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.6.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić funkcje jakie pełni krew?

scharakteryzować poszczególne składniki krwi?

wyjaśnić istotę grup krwi i czynnika Rh?

wyjaśnić istotę krzepnięcia krwi?

wyjaśnić rolę układu chłonnego w organizmie człowieka?

przedstawić rodzaje naczyń limfatycznych ?

podać miejsce ujścia wielkich pni chłonnych?

przedstawić budowę węzła chłonnego?

wyjaśnić rolę jaką pełnią węzły chłonne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.7. Budowa i czynność układu nerwowego

4.7.1.

Materiał nauczania

Układ nerwowy pełni w organizmie szczególną rolę. Zapewnia organizmowi łączność ze

wiatem zewnętrznym, odbiera z niego informacje za pośrednictwem narządów zmysłów,

zarządza narządem ruchowym, a takŜe integruje czynności poszczególnych narządów
i zapewnia równowagę wewnętrzną organizmu.

NajwaŜniejszym elementem składowym układu nerwowego jest komórka nerwowa

(neuron). W obrębie komórki nerwowej wyróŜnia się ciało komórki nerwowej  i dwa rodzaje
wypustek:  wypustkę  długą  (akson)  i  liczne  wypustki  krótkie  (dendryty),  Aksony  przenoszą
informacje  z ciała  komórki  do  innych  komórek  nerwowych  lub  narządów  wykonawczych
(efektorów),  dendryty  natomiast  przekazują  pobudzenia  do  ciała  komórki  nerwowej.
Poszczególne komórki nerwowe łączą się ze sobą poprzez złącza (synapsy), które pośredniczą
w przekazywaniu  informacji.  Komórkom  nerwowym  towarzyszą  komórki  glejowe,  które
spełniają funkcje pomocnicze (odŜywcze, izolacyjne, podporowe) w stosunku do neuronów.

Tabela 2. Podział układu nerwowego

Podział topograficzny

Podział czynnościowy

Układ nerwowy
ośrodkowy
(centralny

−

Mózgowie

−

Rdzeń kręgowy

Układ somatyczny

−

piramidowy

−

pozapiramidowy

Układ nerwowy
obwodowy

−

12 par nerwów
czaszkowych

−

31 par nerwów
rdzeniowych

Układ autonomiczny

−

współczulny

−

przywspółczulny

Tabela 3. Podstawowe pojęcia dotyczące układu nerwowego.

Komórka nerwowa

neuron

Istota szara

skupienie ciał k. nerwowych w cun.

Istota biała

skupienie wypustek k. nerwowych w cun.

Jądro, pole, warstwa, ośrodek

ograniczone skupienie ciał komórek nerwowych w cun.

Droga nerwowa

wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca w cun.

Zwój

skupienie ciał komórek nerwowych poza cun.

Nerw

wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca poza cun.

Splot nerwowy

wiązka nerwów oraz występujące między nimi zespolenia.

Synapsa

miejsce styku dwóch neuronów.

Czynność odruchowa

odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie.

Łuk odruchowy

droga impulsu od receptora do efektora.

Tabela 4. Podział mózgowia

Podział czynnościowy

Podział topograficzny

Podział rozwojowy

−

Mózg

−

Pień mózgu

−

Mózg

−

Pień mózgu

−

MóŜdŜek

−

Kresomózgowie

−

Międzymózgowie

−

ródmózgowie

−

Tyłomózgowie

−

Rdzeniomózgowie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Półkule mózgu

Są oddzielone przez szczelinę podłuŜną mózgu i sierp mózgu, połączone są przez ciało

modzelowate.  Na  półkuli  wyróŜniamy  trzy  powierzchnie:  górno-boczną,  przyśrodkowa
i dolną.  Ponadto  występują  trzy  bieguny:  czołowy,  skroniowy  i  potyliczny.  Powierzchnie
półkul  pokrywa  warstwa  istoty  szarej,  zwana  korą  mózgową  stanowiąca  skupienie  komórek
nerwowych.  Pod  korą  znajduje  się  istota  biała,  która  składa  się  ze  ściśle  do  siebie
przylegających  włókien  nerwowych.  Skupienia  komórek  nerwowych  w  istocie  białej  nosi
nazwę jąder podkorowych. Jądra podkorowe mają liczne połączenia z kora mózgu, wzgórzem
i ośrodkami pnia mózgu i stanowią część tzw. układu pozapiramidowego, który bierze udział
w planowaniu i programowaniu ruchów dowolnych. W korze mózgu moŜna wyróŜnić szereg
pól o odrębnej budowie (pola cytoarchitektoniczne). Kora mózgu jest pofałdowana. Dzieli się
na  płaty,  a  te  podzielone  są  bruzdami  na  zakręty.  W  podziale  kory  mózgu  na  płaty  i  ich
ograniczeniu główną role odgrywają trzy głębokie bruzdy: bruzda środkowa, boczna i bruzda
obręczy.  Korę  mózgu  dzielimy  na  płaty:  czołowy,  ciemieniowy,  skroniowy,  potyliczny,
wyspowy i limbiczny.

Funkcje kory mózgu związane są między innymi ze świadomym odczuwaniem,

planowaniem ruchów, procesami poznawczymi, pamięcią, emocjami i mową.
Istotę białą półkul tworzą włókna nerwowe, które dzielimy na:

−

włókna nerwowe kojarzeniowe, zespalające poszczególne części mózgu w obrębie tej
samej półkuli,

−

włókna nerwowe spoidłowe, zespalające ze sobą struktury odrębnych półkul (ciało
modzelowate),

−

włókna nerwowe rzutowe, zespalające mózg ze strukturami połoŜonymi w pniu mózgu
i rdzeniu kręgowym.
Hipokamp i ciało migdałowate stanowią część układu limnicznego, do którego zalicza się

równieŜ niektóre obszary  kory mózgowej. Układ limniczny odpowiada przede wszystkim za
kontrole  stanów  emocjonalnych  (strach,  agresja,  wściekłość)  i  popędów  (pobieranie
pokarmów,  zachowania  seksualne),  odgrywa,  nadrzędną  rolę  w  stosunku  do  podwzgórza.
Natomiast  hipokampowi  przypisuje  się  role  w  procesach  zapamiętywania,  zwłaszcza
w powstawaniu pamięci świeŜej i uczeniu się.

Komory boczne są to jamy półkuli mózgu, zawierają płyn mózgowo-rdzeniowy i splot

naczyniówkowy, łączą się z komorą trzecią.

Pień mózgu

Tworzą go trzy połączone ze sobą struktury połoŜone nad rdzeniem kręgowym: rdzeń

przedłuŜony, most i śródmózgowie.  Znajduje się  w nim wiele skupisk komórek nerwowych,
które  biorą  udział  w  procesach  sterowania  ruchem.  Dwanaście  par  nerwów  czaszkowych,
których jądra rozmieszczone są w całym pniu mózgu, unerwia większość mięśni głowy i szyi,
przekazuje  informacje  czuciowe  z  receptorów  tego  obszaru  oraz  unerwia  przywspółczulnie
większość narządów wewnętrznych. Przez pień mózgu przechodzą liczne drogi łączące rdzeń
kręgowy  z  wyŜszymi  poziomami  układu  nerwowego  oraz  drogi  łączące  z  móŜdŜkiem,
poprzez  konary  móŜdŜku.  Ponadto  wzdłuŜ  całego  pnia  mózgu  rozciąga  się  twór  siatkowaty,
struktura utworzona przez krzyŜujące się włókna nerwowe. Neurony tworu siatkowatego mają
połączenia  z  wieloma  obszarami  mózgowia  i  są  zaangaŜowane  w  koordynacje  odruchów
rdzeniowych  i  prostych  czynności  ruchowych,  uczestniczą  w  kontroli  pracy  serca,  ciśnienia
krwi i oddychania, a takŜe wpływają na regulację stanów snu i czuwania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Międzymózgowie tworzą dwie główne struktury: wzgórze i podwzgórze.

Wzgórze

Jest największym skupiskiem istoty szarej międzymózgowia. W obrębie wzgórza moŜna

rozróŜnić  wiele  jąder.  Stanowi  waŜny  ośrodek  przekaźnikowy  w  drogach  ze  wszystkich
rodzajów  receptorów  (z  wyjątkiem  węchu)  do  kory  mózgu,  który  moduluje  informacje
czuciowe oraz w duŜej mierze decyduje o ich dotarciu do świadomości. Ponadto wpływa na
funkcje ruchowe.

Podwzgórze

Jest strukturą, połoŜona brzusznie do wzgórza. Spełnia wiele zadań związanych

z homeostaza organizmu. Składa się z jąder, które maja połączenie ze wszystkimi obszarami
ośrodkowego  układu  nerwowego.  Podwzgórze  integruje  czynność  układu  autonomicznego
oraz  nadzoruje  układ  wydzielania  wewnętrznego.  Ponadto  ośrodki  podwzgórza  uczestniczą
w regulacji  rytmów  dobowych,  snu  i  czuwania,  wpływają  na  zachowania  emocjonalne
i sterują reakcjami obronnymi na stres.

Ś

ródmózgowie

Jest to krótki i wąski odcinek pnia mózgu, leŜący we wcięciu namiotu oraz przykryty od

tyłu półkulami mózgu i móŜdŜkiem. W jego skład wchodzą: konary mózgu leŜące po stronie
brzusznej  utworzone  przez  włókna  biegnące  z  kory  mózgu  do  ośrodków  pnia  i  rdzenia
kręgowego,  oraz  pokrywa  śródmózgowia  zajmująca  część  grzbietową,  w  której  znajduje  się
kilka  waŜnych  skupisk  neuronów.  Śródmózgowie  pośredniczy  w  odruchach  słuchowych
i wzrokowych, zawiera jądra nerwów czaszkowych, które unerwiają mięśnie zewnętrzne gałki
ocznej,  w  górnej  części  zawiera  ośrodek  skojarzonego  spojrzenia  ku  górze,  zawiera  istotę
czarną,  mającą  połączenie  z  jądrami  kresomózgowia,  odgrywającą  waŜną  rolę  w  regulacji
czynności  dowolnej  mięśni,  zawiera  jądro  czerwienne,  które  daje  początek  drogom
zstępującym  do  rdzenia  kręgowego  oraz  wstępującym  do  wzgórza.  We  wnętrzu
ś

ródmózgowia przebiega wodociąg mózgu.

Most ma kształt nieregularnego sześcianu o silnie uwypuklonej powierzchni brzusznej

(przedniej) i bardziej płaskiej powierzchni grzbietowej. PołoŜony jest między
ś

ródmózgowiem a rdzeniem przedłuŜonym. Granice mostu, dolna i górna, są bardzo wyraźne

na powierzchni brzusznej, gdzie most silnie uwypukla się do przodu (silnie zaznaczone
brzegi). Z boku most przechodzi w konar środkowy móŜdŜku (boczne przedłuŜenie mostu).

Na pograniczu mostu i tworów sąsiednich wychodzą z mózgowia nerwy czaszkowe:

trójdzielny, odwodzący, twarzowy, przedsionkowo – ślimakowy.

W moście, oprócz przebiegających licznych dróg łączących ośrodki leŜące na niŜszych

i wyŜszych  poziomach  układu  nerwowego,  znajdują  się  jądra  mostu,  których  główna  rola
polega na przekazywaniu do móŜdŜku informacji z kory mózgu.

Rdzeń przedłuŜony

Rozciąga się od skrzyŜowania piramid do bruzdy dolnej mostu. Przez rdzeń przedłuŜony

przebiegają  wszystkie  impulsy,  idące  z  mózgu  do  rdzenia  kręgowego  i  odwrotnie.  Na  jego
powierzchni  brzusznej  przebiega  szczelina  pośrodkowa  przednia,  od  której  bocznie  leŜy
parzysta piramida zawierająca drogi piramidowe. Większość włókien tej drogi przechodzi na
druga  stronę,  tworząc  w  dolnym  odcinku  rdzenia  przedłuŜonego  skrzyŜowanie  piramid.
Bocznie  od  piramid  znajduje  się  oliwka.  Na  powierzchni  grzbietowej  zlokalizowanych  jest
kilka  bardzo  istotnych  ośrodków  nerwowych.  Jądra  smukłe  i  klinowate,  leŜące
w przedłuŜeniu  sznurów  tylnych  rdzenia  kręgowego,  stanowi  ośrodek  przekaźnikowy
w drodze  do  wzgórza.  Jądro  oliwki  przekazuje  informacje  do  móŜdŜku.  W  rdzeniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

przedłuŜonym  znajdują  się  tez  jądra  nerwów  czaszkowych.  W  tworze  siatkowatym  rdzenia
przedłuŜonego  zlokalizowane  są  ośrodki  autonomiczne.  Są  to:  ośrodek  naczynioruchowy,
oddechowy, połykania, wymiotny, kaszlu ssania, kichania.

MóŜdŜek

Jest połoŜony w dole tylnym czaszki. Jest umocowany do pnia mózgu przez trzy konary

móŜdŜku,  przez  które,  przebiegają  drogi  doprowadzające  i  odprowadzające  informacje.
Oddzielony  jest  od  płatów  potylicznych  i  skroniowych  przez  namiot  móŜdŜku.
Na powierzchni zewnętrznej zawiera zakręty i szczeliny.

Do móŜdŜku dochodzą informacje czuciowe z rdzenia kręgowego i ruchowe z kory

mózgowej  oraz  dotyczące  równowagi  z  narządu  przedsionkowego  w  uchu  wewnętrznym.
Dzięki integracji sygnałów z tych źródeł móŜdŜek wpływa na planowanie ruchów, jak i na ich
wykonanie,  kontroluje  napięcie  mięśniowe,  reguluje  postawę  ciała  oraz  koordynuje  ruchy
głowy i gałek ocznych. Uczestniczy teŜ w procesach uczenia się ruchów. Odgrywa takŜe rolę
w  niektórych  procesach  poznawczych  i  związanych  z  mową.  Składa  się  z  robaka,  który
stanowi wąską część środkową, oraz dwóch półkul. Powierzchnia móŜdŜku jest pofałdowana
i  podzielona  licznymi  szczelinami  i  bruzdami  na  płaty,  płaciki,  i  zakręty.  Istota  szara
zgromadzona  jest  na  powierzchni,  gdzie  tworzy  korę  móŜdŜku.  Pod  powierzchnią  kory
znajduje się istota biała a w niej zlokalizowane są jądra móŜdŜku.

Rdzeń kręgowy

Stanowi dolną część ośrodkowego układu nerwowego. PołoŜony jest w kanale kręgowym,

otoczony jest oponami. Zaczyna się poniŜej skrzyŜowania piramid, na wysokości otworu
wielkiego potylicznego, kończy się stoŜkowato tzw. stoŜkiem rdzeniowym na wysokości
drugiego kręgu lędźwiowego.

W rdzeniu kręgowym wyróŜnia się część:

−

szyjną,

−

piersiową,

−

lędźwiową,

−

krzyŜową,

−

guziczną.

W miejscach gdzie z rdzeniem łączą się nerwy kończyn występują wrzecionowate

zgrubienia tworzące:

−

zgrubienie szyjne (C3 – Th2),

−

zgrubienie lędźwiowo – krzyŜowe (Th10 – L1).

Na wysokości pierwszych kręgów lędźwiowych (L1 – L2) rdzeń kręgowy zwęŜa się

tworząc stoŜek rdzeniowy, którego przedłuŜeniem jest nić końcowa sięgająca do S2. Jej część
nie zawierająca juŜ tkanki nerwowej opuszcza kanał kręgowy, kończąc się na powierzchni
tylnej kości guzicznej jako więzadło guziczne.

Z rdzeniem kręgowym łączą się korzenie brzuszne i grzbietowe 31 – 33 par nerwów

rdzeniowych, tworząc segmenty rdzenia kręgowego. Są to segmenty:

−

szyjne – 8 par nerwów szyjnych,

−

piersiowe – 12 par nerwów piersiowych,

−

lędźwiowe – 5 par nerwów lędźwiowych,

−

krzyŜowe – 5 par nerwów krzyŜowych,

−

guziczne – 1- (3) par nerwów guzicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Nerwy rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe, przy czym

w części  szyjnej  otwory  te  znajdują  się  na  tym  samym  poziomie,  co  nerwy.  W  miarę
przesuwania się ku dołowi otwory międzykręgowe leŜą coraz niŜej w stosunku do nerwów, co
spowodowane jest nierównomiernym wzrostem rdzenia kręgowego i kręgosłupa.
W następstwie tego procesu najdłuŜsze korzenie  mają nerwy lędźwiowe i krzyŜowe. Biegną
one równolegle do nici końcowej i razem z nią tworzą ogon koński.

Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego

Na powierzchni rdzenia znajduje się szereg podłuŜnych bruzd. Na powierzchni przedniej

(brzusznej) rdzenia kręgowego przebiega głęboka szczelina pośrodkowa przednia. Po obu jej
stronach nieco do tyłu przebiega bruzda boczna przednia zwana polem korzeniowym
przednim dla korzeni brzusznych nerwów rdzeniowych.

Na powierzchni tylnej (grzbietowej) w płaszczyźnie pośrodkowej przebiega bruzda

pośrodkowa grzbietowa (tylna). W odległości 2 -3 mm od niej ku przodowi leŜy bruzda
boczna tylna stanowiąca pole korzeniowe dla korzeni grzbietowych nerwów rdzeniowych.
Wymienione bruzdy na powierzchni rdzenia kręgowego zaznaczają podział na sznury: sznur
przedni, sznur boczny, sznur tylny.

Sznury zbudowane są z istoty białej, tworzą drogi nerwowe.

Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego.

Rdzeń kręgowy zbudowany jest z istoty szarej połoŜonej wewnętrznie i istoty białej

leŜącej zewnętrznie (obwodowo), przy czym ich wzajemny stosunek ilościowy jest róŜny na
róŜnych poziomach rdzenia.

Na przekroju poprzecznym istota szara wyglądem przypomina motyla lub literę H.
WyróŜnia się w niej:

−

róg przedni (brzuszny),

−

róg boczny,

−

róg tylny (grzbietowy).
Róg przedni zwany jest równieŜ ruchowym. Zawiera neurony ruchowe. Róg tylny zwany

równieŜ czuciowym, odbiera i przekształca impulsy czuciowe.

W środku istoty szarej występuje kanał środkowy, który jest pozostałością embrionalnej

cewy nerwowej, ku górze przechodzi w kanał środkowy rdzenia przedłuŜonego a ten w
komorę czwartą mózgowia. Twory widoczne na przekrojach poprzecznych jako rogi są
w rzeczywistości długimi pionowymi listwami istoty szarej zwanymi słupami.

Istota szara rdzenia kręgowego podobnie jak mózgowie składa się z ciał komórek

nerwowych, włókien bezrdzennych, włókien rdzennych oraz z gleju i tkanki łącznej.

WyróŜnia się 3 główne typy komórek nerwowych rdzenia kręgowego: korzeniowe,

sznurowe, wewnętrzne. Układają się w jądra istoty szarej.

Zasadniczym składnikiem istoty białej są włókna nerwowe. Biegną one podłuŜnie.

Ich grubość jest bardzo róŜna. Włókna łączą się w istocie białej w szereg niewyraźnie
odgraniczonych od siebie dróg nerwowych. W rdzeniu moŜna wyróŜnić:

−

drogi własne rdzenia kręgowego,

−

drogi rdzeniowo – mózgowe,

−

drogi mózgowo – rdzeniowe.

Ośrodki rdzenia kręgowego

−

ośrodek ruchów przepony (III –IV segment szyjny),

−

ośrodki ruchowe kończyn górnych (V –VIII segment szyjny i I piersiowy),

−

ośrodki ruchów mięśni klatki piersiowej, grzbietu i brzucha (część piersiowa),

−

ośrodki ruchowe kończyn dolnych (zgrubienie lędźwiowe),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

−

ośrodki autonomiczne;

−−−−

odruchów źrenicy (VIII segment szyjny, I –II piersiowy),

−−−−

odruchy mikcji, defekacji, ejakulacji, erekcji (segment krzyŜowy),

−−−−

ośrodki naczynioruchowe i wydzielnicze dla gruczołów potowych skóry (segment
piersiowy i górny lędźwiowy).

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego

Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema łącznotkankowymi błonami, które

nazywamy  oponami.  Opona  zewnętrzna  jest  mocna,  gruba  i  odporna  i  nosi  nazwę  opony
twardej.  Od  okostnej  oddziela  ją  jama  nadtwardówkowa.  Opona  środkowa,  czyli  opona
pajęcza lub pajęczynówka leŜy do wewnątrz od opony twardej, oddzielona od niej włosowatą
szczeliną  –  jamą  podtwardówkowa.  Od  opony  miękkiej  pajęczynówkę  dzieli  jama
podpajęczynówkowa.

Opona wewnętrzna, czyli opona miękka jako cienka błonka ściśle powleka mózgowie

i rdzeń kręgowy.

Opony mózgowia tworzą zbiornik zawierający płyn mózgowo-rdzeniowy. Płyn

mózgowo-rdzeniowy słuŜy jako ochrona dla ośrodkowego układu nerwowego, pełni  funkcje
odŜywcze
i  usuwa  produkty  metabolizmu  neuronalnego,  zapewnia  komórkom  nerwowym  stałe,
chemiczne środowisko.

Układ nerwowy obwodowy

Do obwodowego układu nerwowego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe

i układ autonomiczny współczulny i przywspółczulny.

Nerwy czaszkowe

Tabela 4. Nerwy czaszkowe – rodzaj włókien, zakres unerwienia, czynność
Miano nerwu

Kolejność

Unerwienie

ruchowe

Unerwienie

czuciowe

Unerwienie

przywspółczulne

Czynność

Nerw węchowy

narząd węchu

przewodzenie
wraŜeń
węchowych

Nerw
wzrokowy

narząd wzroku

przewodzenie
wraŜeń
wzrokowych

Nerw
okoruchowy

III

mm.
zewnątrzgałkowe,
oprócz mm.
skośnego górnego
i prostego
bocznego

m. rzęskowy,
m. zwieracz źrenicy

ruchy gałki
ocznej,
akomodacja,
ś

rednica źrenicy

Nerw
bloczkowy

m. skośny górny
gałki ocznej

ruchy gałki
ocznej

Nerw
trójdzielny

mm. Ŝyciowe,
m. napinacz błony
bębenkowej,
niektóre mm.
nadgnykowe

kóra głowy,

błony śluzowej
jamy ustnej
i nosowej,
opona twarda,
błona
bębenkowa

ruchy Ŝuchwy,
odbiór wraŜeń
słuchowych,
odbiór czucia ze
skóry

Nerw
odwodzący

m. prosty boczny
gałki ocznej

ruchy gałki
ocznej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Nerw twarzowy

VII

mm. wyrazowe,
m.strzemiączkowy
, m. dźwigacz
podniebienia

ucho
zewnętrzne
i środkowe,
smakowo 2/3
przednie
języka

gruczoł łzowy,
ś

linianka

podjęzykowa
i podŜuchwowa

wyraz twarzy,
odbiór wraŜeń
słuchowych,
wydzielanie łez
i śliny

Nerw
przedsionkowo-
ś

limakowy

VIII

narząd słuchu,
narząd
równowagi

słuch,
równowaga

Nerw
językowo-
gardłowy

mm. gardła
i podniebienia

błona śluzowa
gardzieli,
smakowo 1/3
tylna języka

linianka przyuszna

smak,
wydzielanie
ś

liny, połykanie

Nerw błędny

mm. gardła
i podniebienia,
mm. krtani

błona śluzowa
gardła i krtani,
ucho
zewnętrzne

narządy szyi, klatki
piersiowej, jamy
brzusznej

fonacja,
połykanie,
czynność
narządów

Nerw
dodatkowy

m. czworoboczny,
m. mostkowo-
obojczykowo-
sutkowy

ruchy głowy
i barku

Nerw
podjęzykowy

XII

mm. języka

ruchy języka

Nerwy rdzeniowe

Nerwy łączące się z rdzeniem kręgowym nazywają się nerwami rdzeniowymi. Jest ich

zwykle 31 par.

Dzieli się je topograficznie, w zaleŜności od okolicy ciała, podobnie jak kręgi

w kręgosłupie, na:

−

nerwy szyjne; 8 par (C1-C8),

−

nerwy piersiowe; 12 par (Th1-Th12),

−

nerwy lędźwiowe; 5 par (L1-L5),

−

nerwy krzyŜowe; 5 par (S1-S5),

−

nerwy guziczne; zwykle 1 para (Co1).
Od liczby par nerwów guzicznych zaleŜy ogólna liczba nerwów rdzeniowych. KaŜdy

nerw rdzeniowy zaopatruje własny wycinek (segment ciała), w zakresie miotomu, sklerotomu
i dermatomu, np. nerwy pochodzące z C1-C4 unerwiają głowę, nerwy pochodzące z C3-C5
przeponę, nerwy z C5-Th1 kończynę górną, nerwy z Th1-Th12 tułów, a nerwy z L1-S2
kończynę dolną.

W kaŜdym nerwie moŜna wyróŜnić następujące składowe: korzeń przedni (brzuszny lub

ruchowy) i korzeń tylny (grzbietowy lub czuciowy) nerwu rdzeniowego oraz pozostający
w łączności z tym ostatnim, zwój rdzeniowy, pień nerwu rdzeniowego oraz gałęzie, na które
ten pień się dzieli.

Korzeniem nerwu rdzeniowego nazywamy część tego nerwu przebiegająca w obrębie

kanału kręgowego. Zwoje rdzeniowe znajdują się blisko otworów międzykręgowych.

Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych tworzą sploty nerwowe powstałe w następstwie

licznych zespoleń pomiędzy nimi. WyróŜnia się następujące sploty i gałęzie nie tworzące
splotów: splot szyjny, splot ramienny, nerwy piersiowe, splot lędźwiowo-krzyŜowy.

Układ nerwowy autonomiczny

Układ nerwowy autonomiczny jest częścią układu nerwowego wyodrębnioną ze względu

na odmienną budowę i czynność, składającą się z zespołu ośrodków nerwowych, z dróg
nerwowych odśrodkowych oraz nerwów i gałęzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Układ autonomiczny czuwa nad czynnością narządów, zapewniając organizmowi

równowagę wewnętrzną (homeostasis).

Układ autonomiczny charakteryzuje się:

−

nierównomiernym (niemetamerycznym) rozmieszczeniem ośrodków w mózgowiu
i w rdzeniu kręgowym,

−

występowaniem w przebiegu włókien nerwowych odśrodkowych zwojów nerwowych,
dzielących te włókna na włókna przed i zazwojowe,

−

odmienną budową nerwów wchodzących w jego skład (włókna szare Remaka),

−

powolnym przebiegiem impulsów nerwowych (około 0,5 m/s),

−

wydzielaniem w synapsach efektorycznych nie tylko acetylocholiny, lecz równieŜ
noradrenaliny,

−

efektorami, którymi są mięsnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły.

Część współczulna układu autonomicznego

Część współczulna zbudowana jest z części ośrodkowej, z pni współczulnych i z nerwów

współczulnych.

Część ośrodkowa stanowi skupienie istoty szarej w rdzeniu kręgowym, tworząc słupy

pośrednio-boczne prawy i lewy przebiegające w rogach bocznych rdzenia kręgowego, od C8
do L3, stąd uŜywana przez niektórych autorów nazwa: część piersiowo – lędźwiowa.

Tu znajdują się ciała komórek nerwowych dające początek przedzwojowym włóknom

współczulnym, opuszczającym rdzeń i kanał kręgowy wraz z korzeniami przednimi nerwów
rdzeniowych. Włókna przedzwojowe kończą się w większości przypadków w zwojach pnia
współczulnego.

Pnie współczulne prawy i lewy przebiegają po bocznej powierzchni trzonów kręgowych

do  przodu  od  wyrostków  poprzecznych,  na  głowach  Ŝeber  od  podstawy  czaszki  do  kości
guzicznej,  gdzie  obydwa  pnie  łączą  się  ze  sobą  zwojem  nieparzystym.  KaŜdy  z  pni
współczulnych składa się z szeregu zwojów pnia współczulnego, bardzo zmiennych w liczbie,
wielkości i kształcie. Ogólna ich liczba mieści się w przedziale 21 – 25 zwojów, kaŜdy z nich
moŜe  zawierać  do  100 000  komórek  nerwowych,  wielkość  zwoju  najczęściej  odpowiada
wymiarom  od  kilku  do  kilkunastu  milimetrów.  Zwoje  pnia  współczulnego  połączone  są
między  sobą  gałęziami  międzyzwojowymi.  Natomiast  włókna  nerwowe  łączące  pnie
współczulne obu stron noszą miano gałęzi poprzecznych.

W zaleŜności od miejsca połoŜenia wyróŜnia się zwoje: szyjne, piersiowe, lędźwiowe

i krzyŜowe pni współczulnych.

Od poszczególnych zwojów pni współczulnych odchodzą nerwy i gałęzie współczulne.
Część współczulna układu autonomicznego cechuje się tym, Ŝe wytwarza samodzielne

nerwy, mające własne miana oraz, Ŝe włókna przedzwojowe są krótsze od włókien
zazwojowych, a w synapsach efektorycznych wytwarzana jest adrenalina.

Część przywspółczulna układu autonomicznego

Włókna nerwowe układu przywspółczulnego opuszczają ośrodkowy układ nerwowy

w obrębie czaszki i odcinka krzyŜowego rdzenia kręgowego.

Część mózgowiowa składa się z przywspółczulnych jąder niektórych nerwów

czaszkowych, przywspółczulnych włókien nerwowych wchodzących w skład tych nerwów
i przywspółczulnych zwojów połoŜonych w narządach lub jamach ciała.

Cztery nerwy czaszkowe zawierają włókna przywspółczulne: okoruchowy, twarzowy,

językowo-gardłowy, błędny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Część rdzeniową reprezentuje jądro pośrednio – przyśrodkowe znajdujące się w słupach

(rogach) bocznych rdzenia kręgowego na wysokości S1 – S3, tu rozpoczynają się włókna
przedzwojowe wchodzące w skład nerwów rdzeniowych.

Włókna przywspółczulne cechują się tym, Ŝe w zasadzie nie tworzą samodzielnych

nerwów, ich włókna przedzwojowe są dłuŜsze od zazwojowych, a w synapsach
efektorycznych wydzielana jest acetylocholina.

Czynność układu autonomicznego jest bardzo złoŜona i wbrew pozorom stosunkowo

mało  poznana.  Wiadomo,  Ŝe  są  narządy  lub  części  narządów,  które  nie  mają  w  ogóle
unerwienia  autonomicznego,  jak  np.  kora  gruczołów  nadnerczowych  lub  gruczoły  potowe
apokrynowe.  Niektóre  narządy  zaopatrywane  są  tylko  przez  jedną  z  części  układu
autonomicznego.

Między obu częściami, współczulną i przywspółczulną, występuje antagonizm

czynnościowy bezpośredni lub pośredni.

Część współczulna układu autonomicznego kieruje procesami dysymilacyjnymi,

wywołuje  podwyŜszenie  poziomu  adrenaliny  we  krwi,  ma  wpływ  na  zachowanie  się
organizmu  w  sytuacjach  stresowych.  W  zakończeniach  efektorycznych  części  współczulnej
znajdują  się  włókna  adrenergiczne  powodujące  powstawanie  w  tkankach  takich  hormonów
jak  adrenalina  i  noradrenalina.  Działają  one  głownie  na  przemianę  węglowodanów,
zwiększają podstawową przemianę materii i ciepłotę ciała.

Część przywspółczulna układu autonomicznego kieruje procesami asymilacyjnymi, jej

pobudzenie  powoduje  spadek  podstawowej  przemiany  materii  i  zmniejszenie  ciepłoty  ciała.
W  zakończeniach  efektorycznych  części  przywspółczulnej  znajdują  się  włókna
cholinergiczne, powodujące powstawanie acetylocholiny.

Czynność układ piramidowego i pozapiramidowego.

Ośrodki kontrolujące ruchy dowolne i postawę ciała znajdują się w korze mózgowej,

jądrach kresomózgowia i móŜdŜku. W koordynacji czynności tych ośrodków z czynnością
rdzenia kręgowego pośredniczy równieŜ twór siatkowaty pnia mózgu.

Ośrodki układu piramidowego znajdują się w korze mózgowej. Są to ośrodki kierujące

wykonywaniem  ruchów  złoŜonych  przez  całe  grupy  mięśniowe.  Efektorami  są  mięśnie
poprzecznie  prąŜkowane.  Poszczególne  części  kory  mózgu  odpowiadają  poszczególnym
grupom  mięśniowym  (człowieczek  ruchowy).  Ośrodki  korowe  połączone  są  z  efektorami
drogami nerwowymi (droga korowo-jądrowa, droga korowo-rdzeniowa).

Zasadniczą funkcją układu pozapiramidowego jest współdziałanie w wyzwalaniu ruchów

dowolnych i regulowanie napięcia mięśni poprzecznie prąŜkowanych. MoŜe działać tylko
przy ścisłej współpracy z układem piramidowym.

Naczynia ośrodkowego układu nerwowego

Krew dochodzi do mózgowia przez dwie parzyste tętnice: tętnicę kręgową i tętnicę

szyjną wewnętrzną. Krew z naczyń włosowatych mózgowia odpływa do drobnych naczyń
Ŝ

ylnych, które z kolei uchodzą do duŜych Ŝył leŜących w oponie miękkiej oraz w jamie

podpajęczynówkowej. śyły mózgu tworzą dwa układy: głęboki i powierzchowny.

Czynność ośrodkowego układu nerwowego człowieka związana jest z trzema procesami,

którymi są: odbieranie bodźców ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego organizmu,
reagowanie na bodźce i ich zapamiętywanie.

Odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie, nosi nazwę czynności odruchowej.

Czynność odruchowa jest podstawowym przejawem funkcji ośrodkowego układu
nerwowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Odruch

Jest to odpowiedź efektora wywołana przez bodziec działający na receptor i wyzwolona

za pośrednictwem układu nerwowego. Droga, jaką przebywa impuls nerwowy od receptora
do efektora, nazywa się łukiem odruchowym. Składa się on z:

−

receptora – narządu odbierającego,

−

aferentnego, czyli dośrodkowego włókna nerwowego,

−

ośrodka nerwowego,

−

eferentnego, czyli odśrodkowego włókna nerwowego,

−

efektora – narządu wykonawczego.
W zaleŜności od liczby neuronów w ośrodkach nerwowych przewodzących impuls

nerwowy od receptora do efektora odruchy dzielą się na proste (rdzeniowe) i złoŜone.

Dzięki

wrodzonym

połączeniom

nerwowym

występują

odruchy

wrodzone

(bezwarunkowe).

W Ŝyciu osobniczym powstają równieŜ nowe połączenia między róŜnymi ośrodkami.

Dzięki temu powstają nowe odruchy, które są odruchami nabytymi (warunkowymi).

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak zbudowana jest komórka nerwowa?

Jak dzieli się układ nerwowy według podziału topograficznego i czynnościowego?

Z czego składa się układ nerwowy ośrodkowy?

Jakie części rozróŜniamy w mózgowiu?

Jaka budowę i znaczenie ma mózg?

Co wchodzi w skład pnia mózgu?

Jaką budowę i znaczenie mają poszczególne części pnia mózgu?

Jak zbudowany jest rdzeń przedłuŜony i jakie ośrodki są w nim zlokalizowane?

Jaką budowę i znaczenie ma móŜdŜek?

10.

Jaką budowę ma rdzeń kręgowy?

11.

Jakie ośrodku zlokalizowane są w rdzeniu kręgowym?

12.

Jakie błony pokrywają mózgowie i rdzeń kręgowy?

13.

Jaką rolę pełnią nerwy czaszkowe i rdzeniowe i jaki jest ich przebieg?

14.

Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu autonomiczny?

15.

Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu somatycznego?

16.

Co to jest odruch i jakie są rodzaje odruchów?

4.7.2.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i czynność mózgu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając mózgowie, skorzystać z tablic
i modelu

mózgowia

znajdującego

się

pracowni

anatomicznej,

programu

komputerowego „Ciało człowieka”,

odnaleźć w materiałach dydaktycznym informacje na temat budowy i czynności mózgu,

oznaczyć na schemacie poszczególne płaty mózgu,

zaznaczyć na schemacie waŜniejsze korowe ośrodki podstawowych funkcji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę mózgowia,

−

model mózgowia,

−

schemat mózgowia,

−

program komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność rdzenia kręgowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające rdzeń kręgowy, skorzystać
z tablic i modelu rdzenia kręgowego znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności rdzenia
kręgowego,

oznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego segmenty rdzenia i zapisać liczbę nerwów
rdzeniowych opuszczających kaŜdy segment,

zaznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego lokalizację rdzeniowych ośrodków
ruchowych i autonomicznych,

zaznaczyć na schemacie przekroju poprzecznego rdzenia kręgowego, istotę szarą i istotę
białą, sznury i słupy rdzenia kręgowego oraz miejsca wyjścia korzenie brzusznych
i grzbietowych nerwów rdzeniowych.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice i modele rdzenia kręgowego,

−

schemat budowy zewnętrznej rdzenia kręgowego,

−

schemat budowy wewnętrznej rdzenia kręgowego,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj czynność nerwów czaszkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające nerwy czaszkowe, skorzystać
z tablic przedstawiających nerwy czaszkowe,

odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat nerwów czaszkowych,

wypisać wszystkie nerwy czaszkowe,

przyporządkować poszczególnym nerwom czaszkowym narządy, które są przez nie
unerwiane i czynności na które wpływają.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice nerwów czaszkowych,

−

schemat nerwów czaszkowych,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić budowę komórki nerwowej?

dokonać podziału układu nerwowego ?

przedstawić skład układu nerwowego ośrodkowego?

rozróŜnić części mózgowia?

scharakteryzować budowę i czynność mózgu?

scharakteryzować budowę i znaczenie pnia mózgu?

scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia przedłuŜonego?

scharakteryzować budowę i znaczenie móŜdŜku?

scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia kręgowego?

10)

przedstawić budowę i znaczenie opon mózgowo-rdzeniowych?

11)

wyjaśnić rolę nerwów czaszkowych i rdzeniowych?

12)

określić części ciała zaopatrywane przez nerwy czaszkowe
i rdzeniowe?

13)

scharakteryzować układ autonomiczny?

14)

przedstawić budowę i znaczenie układu somatycznego?

15)

wyjaśnić istotę czynności odruchowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.8. Budowa i czynność układu wydzielania wewnętrznego

4.8.1.

Materiał nauczania

Układ wydzielania wewnętrznego lub układ dokrewny jest systemem, który reguluje

czynności róŜnych tkanek i narządów za pośrednictwem substancji chemicznych
wydzielanych do krwi, (hormonów) przez gruczoły wydzielania wewnętrznego.

Gruczoły wewnątrzwydzielnicze nie mają przewodów wyprowadzających, a ich

wydzielina przedostaje się do krwi albo płynu tkankowego, a z nimi do komórek. Hormony
oddziałują na komórki docelowe (komórki, których czynność zmieniana jest przez hormony)
wiąŜąc się z ich swoistymi receptorami. Gruczoły dokrewne występują jako:

−

oddzielne narządy zwarte, których funkcja polega na wydzielaniu wewnętrznym
(przysadka, szyszynka, tarczyca, nadnercza, przytarczyce),

−

gruczoły

amfikrynowe,

tj.

zespoły

komórek

endokrynowych

gruczołach

zewnątrzwydzielniczych (egzokrynowych) lub innych narządach (trzustka, jajniki, jądra),

−

pojedyncze komórki endokrynowe, rozsiane w róŜnych narządach, np. w przewodzie
pokarmowym.

Tabela 5. Gruczoły wydzielania wewnętrznego

Gruczoł wydzielania

wewnętrznego

Hormony

Wpływ hormonów na organizm

Kortykoliberyna

Pobudzanie wydzielania kortykotropiny
(ACTH)

Tyreoliberyna

Pobudzanie wydzielania hormonu
tyreotropowego (TSH)

Somatostatyna

Hamowanie wydzielania hormonu
wzrostu (GH)

Somatoliberyna

Pobudzanie wydzielania hormonu
wzrostu (GH)

Wazopresyna (uwalniana tylnego
płata przysadki)

Wzrost wchłaniania zwrotnego wody
w kanalikach nerkowych

Podwzgórze

Oxytocyna (uwalniana tylnego
płata przysadki)

Kurczenie się przewodów mlecznych,
wzmaga skurcze macicy w czasie
porodu,

Somatotropina (hormon wzrostu,
STH)

Pobudza wzrost i rozmnaŜanie się
komórek

Adrenokortykotropina
(kortykotropina, ACTH)

Pobudza wydzielanie hormonów kory
nadnerczy

Tyreotropina (TSH)

Pobudza wydzielanie hormonów
tarczycy

Hormon luteinizujący
(luteotropowy, lutropina, LH)

U kobiet pobudza owulację,
wytwarzanie ciałka Ŝółtego oraz
produkowanie i uwalnianie
progesteronu. U męŜczyzny stymuluje
wydzielanie androgenów (testosteronu)
przez komórki śródmiąŜszowe jąder

Folikulostymulina (folitropina,
FSH)

W jajnikach powoduje dojrzewanie
pęcherzyków jajnikowych oraz
produkowanie i uwalnianie przez nie
estrogenów. W jądrach pobudza
spermatogenezę.

Przysadka mózgowa

−

przedni płat

Prolaktyna (PRL)

Pobudza wytwarzanie i wydzielanie
mleka przez gruczoł mleczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Melanotropina

(hormon

melanotropowy, MSH)

Pobudza syntezę i odkładanie się
barwnika melaniny w komórkach
skóry.

Przysadka mózgowa:

−

tylny płat

Wazopresyna

Oksytocyna

Szyszynka

Melatonina i wazotocyna

Działają hamująco na rozwój gonad.
Regulują okołodobowe i sezonowe
rytmy biologiczne.

Tarczyca

Tyroksyna i trójodotyronina

Wpływają na metabolizm białek,
tłuszczów, węglowodanów, soli
mineralnych i wody w organizmie.

Gruczoły przytarczyczne

Parathormon

Wpływa na metabolizm wapnia w
organizmie

Trzustka

Insulina

Glukagon

ObniŜa poziom glukozy we krwi.
PodwyŜsza zawartość glukozy we krwi

Nadnercza:

−

kora

Glikokortykoidy (kortyzon,
kortykosteron)

Mineralokortykoidy (aldosteron)
Androgeny (testosteron).

Działają na metabolizm
węglowodanów, białek i tłuszczów.
Zwiększają resorpcję zwrotną w
kanalikach nerek.
Działają na syntezę białek.

Nadnercza:

−

rdzeń

Adrenalina
Noradrenalina

Działa na komórki mięśni gładkich w
ś

cianach

naczyń

krwionośnych,

przewodzie pokarmowym i oskrzelach.

Jajniki

Estrogeny

Progesteron

Wpływają na wykształcenie
drugorzędowych cech płciowych,
regulują cykl miesiączkowy.
Przygotowuje błonę śluzowa macicy do
przyjęcia zarodka, przygotowuje
gruczoły sutkowe do wydzielania
mleka.

Jądra

Androgeny - testosteron

Pobudza spermatogenezę, wpływa na
wykształcenie drugorzędowych cech
płciowych.

4.8.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

Które gruczoły i z jakiego powodu nazywamy gruczołami dokrewnymi?

Gdzie połoŜone są poszczególne gruczoły dokrewne?

Jaką rolę pełni podwzgórze w wydzielaniu dokrewnym?

Jaką rolę pełni przysadka mózgowa w układzie wewnątrzwydzielniczym?

Jak zbudowana jest tarczyca i jaką rolę odgrywa?

Jaka rolę odgrywają przytarczyce?

Jak zbudowane są nadnercza i jakie funkcje pełnią?

Jaka rolę w układzie wewnątrzwydzielniczym odgrywa trzustka?

na czym polega czynność wewnątrzwydzielnicza jajników i jąder?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.8.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj czynność wewnątrzwydzielniczą przysadki mózgowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności
przysadki mózgowej,

wypisać części przysadki mózgowej,

przyporządkować kaŜdej części przysadki hormony które są tam produkowane,

określić wpływ poszczególnych hormonów na funkcjonowanie organizmu człowieka,

wykonać zadanie w formie „mapy myśli”.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność wewnątrzwydzielniczą tarczycy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności
tarczycy,

opisać lokalizacje gruczołu, budowę ogólną i hormony produkowane przez gruczoł,

określić wpływ poszczególnych hormonów na funkcjonowanie organizmu człowieka.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.8.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

nazwać poszczególne gruczoły dokrewne?

wyjaśnić istotę wydzielania wewnętrznego?

wskazać lokalizacje poszczególnych gruczołów?

wyjaśnić rolę podwzgórza w czynności hormonalnej?

wyjaśnić rolę przysadki mózgowej w czynności hormonalnej?

przedstawić budowę i rolę tarczycy?

wyjaśnić rolę przytarczyc?

opisać budowę nadnerczy i ich czynność?

wyjaśnić rolę trzustki w układzie wewnątrzwydzielniczym?

10)

wyjaśnić na czym polega czynność hormonalna jajników i jąder?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.9. Budowa i czynność układu moczowo-płciowego

4.9.1.

Materiał nauczania

Narządy płciowe słuŜą do zachowania gatunku. Są takŜe miejscem produkcji hormonów

płciowych. Dzielą się na narządy płciowe męskie i Ŝeńskie.

ś

eńskie narządy płciowe

Narządy płciowe Ŝeńskie słuŜą do wytwarzania komórek jajowych oraz zapewniają

warunki  do  zapłodnienia  jaja,  rozwoju  zarodka  i  płodu  oraz  jego  wydalenia.  Pełnią  równieŜ
funkcje  wewnątrzwydzielniczą  produkując  hormony  płciowe  estrogeny.  Do  narządów
płciowych  Ŝeńskich  naleŜą:  jajniki,  jajowody,  macica,  pochwa,  srom  niewieści  i  łechtaczka.
Dzielą się na narządy zewnętrzne i wewnętrzne.

W skład zewnętrznych narządów płciowych Ŝeńskich wchodzi: wzgórek łonowy, wargi

sromowe większe, przedsionek pochwy, wargi sromowe mniejsze, łechtaczka, gruczoły
przedsionkowe większe (gruczoły Bartholina), błona dziewicza. Wewnętrzne narządy płciowe
znajdują się w tzw. miednicy mniejszej, stanowią je: pochwa, macica, jajowody, jajniki.

Jajniki

Ich kształt przypomina migdały. Wielkość jajników zmienia się wraz z wiekiem kobiety,

zaleŜy równieŜ od fazy cyklu miesiączkowego. Jajnik umocowany jest do ścian miednicy
i sąsiednich narządów za pomocą więzadeł. Głównymi częściami jajnika są kora i rdzeń.

W tej pierwszej znajduje się około 200 tys. pęcherzyków pierwotnych zawierających

komórki  jajowe.  Struktury  te  wzrastają,  tworząc  najpierw  pęcherzyki  wtórne,  a  później
dojrzewające  (zwane  pęcherzykami  Graafa).  Pęknięty  pęcherzyk  Graafa  uwalnia  komórkę
jajową.  Moment  takiego  pęknięcia  nazywamy  jajeczkowaniem  (owulacją).  Jest  to  kluczowa
faza tzw. cyklu jajnikowego. W jego pierwszej połowie pęcherzyk przez 14 dni dojrzewa pod
wpływem  wydzielanych  przez  przysadkę  hormonów  (FSH  i  LH).  Około  14  dnia  następuje
wspomniane  jajeczkowanie.  Druga  połowa  cyklu  (kolejne  14  dni)  to  faza  ciałka  Ŝółtego
(lutealna).  Jeśli  komórka  jajowa  zostanie  zapłodniona,  to  powstałe  z  pękniętego  pęcherzyka
Graafa ciałko Ŝółte produkuje progesteron przygotowujący macicę na przyjęcie zarodka. Jeśli
nie dojdzie do zapłodnienia, to ciałko Ŝółte zanika.

Jajowody

Zgodnie ze swoją nazwą transportują jajo do macicy. Pierwszą częścią jajowodu jest

lejek, obejmujący jajnik tzw. strzępkami jajowodu. Wychwycone przez strzępki jajo wędruje
do  bańki  jajowodu.  To  tutaj  następuje  zwykle  zapłodnienie.  Zapłodnione  jajo  (zygota)
wędruje następnie przez ujście maciczne jajowodu do macicy.

Macica

W przeciwieństwie do jajnika i jajowodu jest narządem nieparzystym. LeŜy w miednicy

między  pęcherzem  moczowym  a  odbytnicą.  Ma  wygląd  spłaszczonej  gruszki.  Górną,
rozszerzoną część macicy stanowi jej trzon, zwęŜający się ku dołowi w szyjkę. Nad trzonem
połoŜne  jest  dno  macicy.  Szyjka  objęta  jest  od  dołu  przez  pochwę.  Macica  zawieszona  jest
w miednicy  za  pomocą  więzadeł  utrzymujących  ją  w  stałym  połoŜeniu  (w  niewielkim
pochyleniu i zgięciu ku przodowi).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

ciana macicy i jajowodów składa się z trzech głównych warstw: błony surowiczej (na

zewnętrz), mięśniowej (w środku) i śluzowej (wewnątrz). Błona śluzowa ulega okresowemu
złuszczaniu, które zsynchronizowane jest z cyklem jajnikowym. Cykl ten trwa zwykle 28 dni.
Po złuszczeniu błony objawiającym się jako miesiączka, następuje faza wzrostu i odbudowy.
Po jajeczkowaniu (w środku cyklu) następuje faza wydzielnicza, w trakcie której błona
ś

luzowa przygotowuje się na przyjęcia zapłodnionego jaja. Jeśli to nie następuje, to cały cykl

powtarza się od nowa.

Szyjka macicy

Przechodzi od dołu w pochwę.

Pochwa

Ma kształt spłaszczonego cylindra, w którym wyróŜniamy ścianę przednią i tylną.

WaŜnym elementem budowy pochwy są jej sklepienia: przednie i tylne. Ujście pochwy
zamknięte jest u dziewic prawie całkowicie błoną dziewiczą.

Srom

Narządy płciowe zewnętrzne nazywane są u kobiety zbiorczą nazwą - sromem. Szparę

sromu zamykają wargi sromowe większe, po rozchyleniu, których widzimy wargi sromowe
mniejsze. Ku przodowi od nich leŜy łechtaczka.

Wargi sromowe mniejsze przykrywają ujście cewki moczowej i ujście pochwy. Objęta

przez nie przestrzeń nazywana jest przedsionkiem pochwy. Jej ściany zwilŜone są wydzieliną
produkowaną w gruczołach przedsionkowych większych.

Męskie narządy płciowe

Jądra

U męŜczyzn narządem wytwarzającym komórki płciowe jest jądro. Oba jądra

umieszczone  są  w  worku  mosznowym,  będącym  uwypukleniem  ściany  brzucha.  Lewe  jądro
leŜy  nieco  niŜej  niŜ  prawe.  Jądro  ma  kształt  spłaszczonej  elipsoidy.  W  jądrze  moŜemy
wyróŜnić  tzw.  zrąb  i  miąŜsz.  Ten  pierwszy  stanowi  „rusztowanie"  dla  charakterystycznych
dla  miąŜszu  jądra  płacików  i  składających  się  na  nie  cewek  nasiennych.  Zasadniczą  funkcją
jądra  jest  wytwarzanie  plemników.  Ich  droga  zaczyna  się  w  cewkach  nasiennych  krętych
(kilka  z nich  składa  się  na  jeden  płacik),  a  później  przez  cewki  nasienne  proste  wędrują  do
sieci  jądra.  Proces  wytwarzania  plemników  zwany  jest  spermatogenezą.  Komórki  płciowe  -
będące obok komórek podporowych głównym składnikiem ściany cewek krętych - dzielą się
i dojrzewają.  Cały  proces  zaczyna  się  od  tzw.  spermatogonii,  przechodzi  przez  etap
spermatocytów  I  i  II  rzędu,  a  kończy  się  na  spermatydach  i  ostatecznie  plemnikach.  Tutaj
materiał  genetyczny  zawarty  w  46  chromosomach  (23  pary)  dzieli  się  na  pół.  Plemnik
i komórka jajowa mają, więc po 23 chromosomy. Dzięki temu po połączeniu w zygotę liczba
z  powrotem  wraca  do  46  sztuk.  Dojrzałe  plemniki  mają  około  60  mikrometrów  długości,
a w przeciętnej  objętości  ejakulacie  mieści  się  ich  aŜ  200  do  300  milionów.  Składają  się
z główki,  szyjki  oraz  witki,  która  zapewnia  im  duŜą  ruchomość.  Oprócz  plemników  jądro
produkuje  równieŜ  androgeny  (głównie  testosteron)  -  męskie  hormony  płciowe
odpowiedzialne  za  wzrost  i  rozwój  zewnętrznych  narządów  płciowych,  owłosienia  typu
męskiego, obniŜonego tonu głosu i innych wtórnych cech płciowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Najądrze

Następnym po sieci jądra etapem na drodze plemników jest najądrze. W najądrzu

plemniki dojrzewają, zatrzymując się na pewien czas. Następnie plemniki przedostają się do
nasieniowodu.

Nasieniowody

Zgodnie z nazwą główną funkcją tego długiego przewodu (50-60 cm) jest dalszy transport

męskich komórek płciowych.

Pęcherzyki nasienne

Jednym z narządów wydzielających składniki nasienia są pęcherzyki nasienne. Ich

wydzielina  jest  bogata  w  enzymy,  fruktozę  oraz  kwas  cytrynowy  i  witaminę  C.  Ujścia
pęcherzyka  nasiennego  wnikają  do  nasieniowodu  w  miejscu  zwanym  jego  bańką.  Tutaj,  po
połączeniu  się  z  przewodami  wyprowadzającymi  pęcherzyków  nasieniowód  zmienia  nazwę
na  przewód  wytryskowy,  który  uchodzi  na  małym  wzniesieniu  błony  śluzowej  cewki
moczowej, zwanym wzgórkiem nasiennym.

Cewka moczowa

Rozpoczyna się od dna pęcherza moczowego, a kończy się po około 15-20 cm ujściem

zewnętrznym. WyróŜniamy część sterczową, błoniastą i gąbczastą. Cewka moczowa jest
końcową, wspólną drogą układu moczowego i rozrodczego.

Gruczoł krokowy

Nazywany jest równieŜ gruczołem sterczowym, albo prostatą. Swoim kształtem,

wielkością  i  konsystencją  przypomina  kasztan.  Podobnie  jak  jądro,  gruczoł  sterczowy  ma
budowę  miąŜszową.  Na  miąŜsz  składa  się  30  do  50  gruczołów  cewkowo-pęcherzykowych
wraz z odpowiednimi przewodami wyprowadzającymi. Stercz produkuje około 1/3 objętości
nasienia.  Jego  wydzielina  zawiera  róŜne  składniki,  które  są  niezbędne  do  prawidłowego
funkcjonowania  plemników.  Innym  gruczołem  produkującym  elementy  nasienia  są  gruczoły
opuszkowo-cewkowe, znajdujące się przy nasadzie prącia.

Prącie

Znajduje się ku przodowi od spojenia łonowego. Składa się z nasady, części środkowej:

−−−−

trzonu oraz z części końcowej - Ŝołędzi. Narząd ten tworzą dwa walcowate twory - ciała
jamiste przedzielone ciałem gąbczastym.. W środku prącia znajduje się otaczające cewkę
moczową ciało gąbczaste. Końcowa część prącia - Ŝołądź, jest pokryta fałdem skóry,

−−−−

napletkiem,  przykrywającym  ujście  zewnętrzne  cewki  moczowej.  Do  zewnętrznych
narządów  płciowych  (prącia,  cewki  moczowej,  gruczołów  opuszkowo-cewkowych,
gruczołu sterczowego) naleŜy takŜe moszna.

Moszna

Jest ona uwypukleniem przedniej ściany jamy brzusznej. Przykrywa tzw. powrózki

nasienne, w których znajdują się nasieniowody, liczne naczynia krwionośne, limfatyczne oraz
nerwy.

Układ moczowy

Do narządów układu moczowego naleŜą: nerki, miedniczki nerkowe, moczowody,

pęcherz moczowy i cewka moczowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Nerki

Nerki są narządem parzystym połoŜonym w przestrzeni zaotrzewnowej na tylnej ścianie

jamy brzusznej, w okolicy lędźwiowej. Nerka prawa leŜy nieco niŜej niŜ nerka lewa. W nerce
wyróŜnia się: powierzchnie tylną, powierzchnię przednią, biegun górny, biegun dolny, brzeg
boczny i brzeg przyśrodkowy. Brzeg przyśrodkowy ma zagłębienie zwane wnęką nerki, przez
którą  przechodzi  moczowód,  naczynia  i  nerwy.  Powierzchnia  nerki  jest  pokryta  błoną
łącznotkankową, zwaną torebką włóknistą, którą otacza z zewnątrz torebka tłuszczowa. Nerka
jest  zbudowana  z  części  zewnętrznej  zwanej  kora  nerki  i  wewnętrznej  rdzenia  nerki.  Kora
tworzy  słupy  nerkowe.  Słupy  nerkowe  wnikają  pomiędzy  piramidy  nerkowe,  z  których
zbudowany jest rdzeń. Piramidy nerkowe swoimi podstawami skierowane są do powierzchni
nerki,  natomiast  ich  wierzchołki,  zwane  brodawkami  nerkowymi  zwrócone  są  w  kierunku
zatoki  nerkowej.  W  głębi  nerki  znajduje  się  zatoka  nerkowa  z  kielichami  mniejszymi
i większymi oraz miedniczka nerkową.

Jednostką morfologiczno-czynnościową nerki jest nefron. Nefron składa się z ciałka

nerkowego i kanalików nerkowych. Ciałko nerkowe połoŜone jest w korze nerki, składa się
z kłębuszka i torebki kłębuszka.

WyróŜnia się czynność nerek zewnątrzwydzielniczą i wewnątrzwydzielniczą.

Czynność zewnątrzwydzielnicza nerek związana jest z tworzeniem się moczu. W tworzeniu
moczu udział biorą nefrony. Powstawanie moczu wiąŜe się z trzema procesami
fizjologicznymi: filtracją, resorpcją i sekrecją.

Miedniczka nerkowa jest łącznotkankowym zbiornikiem znajdującym się we wnęce nerki.

Tworzy się z kielichów nerkowych większych.

Moczowód

Moczowód jest przewodem długości około 33 cm, łączącym miedniczkę nerkową

z pęcherzem moczowym. WyróŜnia się w nim część brzuszną i część miedniczną.
W przebiegu moczowodu wyróŜnia się trzy zwęŜenia: górne, środkowe i dolne.

Pęcherz moczowy

Pęcherz moczowy jest nieparzystym zbiornikiem moczu spływającego porcjami

z moczowodu. PołoŜony jest w miednicy mniejszej za spojeniem łonowym. MoŜna w nim
wyróŜnić: szczyt pęcherza, trzon pęcherz i dno pęcherza. Pojemność pęcherz moczowego
wynosi około 700 ml.

Cewka moczowa

Cewka moczowa ma odmienną budowę u kobiet i u męŜczyzn. Cewka moczowa męska

odprowadza mocz i nasienie. Rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej
a kończy na Ŝołędzi prącia ujściem zewnętrznym. Dzieli się na część sterczową, błoniastą
i gąbczastą.

Cewka moczowa Ŝeńska jest krótka, uchodzi do przedsionka pochwy.

Mocz wydostający się z przewodów brodawkowych gromadzi się w kielichach

nerkowych i miedniczce nerkowej. Moczowodem przemieszcza się do pęcherza moczowego.
Oddawanie  moczu  następuje  na  drodze  odruchowej  za  pośrednictwem  ośrodka  oddawania
moczu  zlokalizowanego  w  części  krzyŜowej  rdzenia  kręgowego.  Na  skutek  zwiększonego
ciśnienia  w  pęcherzu  moczowym  i  rozkurczu  zwieraczy  cewki  moczowej  mocz  zostaje
wydalony na zewnątrz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie narządy tworzą układ rozrodczy Ŝeński i męski?

Jaka jest rola tych układów?

Jak zbudowane są narządy płciowe Ŝeńskie?

Jak przebiega cykl jajnikowy i miesiączkowy?

Jak zbudowane są narządy płciowe męskie?

Na czym polega czynność jąder?

Jakie narządy naleŜą do układu moczowego?

Jaką budowę mają nerki?

Co to jest nefron?

10.

Jak wytwarzany jest mocz?

11.

Co to jest moczowód i gdzie się znajduje?

12.

Jak zbudowany jest pęcherz moczowy i jaką funkcje pełni?

13.

Jaką budowę ma cewka moczowa męska i Ŝeńska?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i czynność narządów płciowych Ŝeńskich wewnętrznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu rozrodczego
Ŝ

eńskiego, skorzystać z tablic układu rozrodczego znajdujących się w pracowni

anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności układu
rozrodczego Ŝeńskiego,

posłuŜyć się schematem narządów płciowych Ŝeńskich wewnętrznych,

zaznaczyć na schemacie narządy tworzące układ.

opisać budowę jajnika, jajowodu, macicy,

wyjaśnić jak przebiega cykl jajnikowy i cykl miesiączkowy i jaki jest związek między
tymi procesami.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę układu rozrodczego Ŝeńskiego,

−

schemat budowy narządów płciowych Ŝeńskich wewnętrznych,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Ćwiczenie 2

Porównaj połoŜenie i budowę gonady męskiej i Ŝeńskiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu rozrodczego
Ŝ

eńskiego i męskiego, skorzystać z tablic układu rozrodczego znajdujących się

w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności układu
rozrodczego Ŝeńskiego i męskiego,

posłuŜyć się schematem narządów płciowych Ŝeńskich i męskich,

zaznaczyć na schemacie narządów płciowych jajniki i jądra,

wyjaśnić budowę i czynność jajnika i jądra,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę układu rozrodczego Ŝeńskiego i męski,

−

schematy budowy narządów płciowych Ŝeńskich i męskich,

−

Poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj budowę makroskopową nerek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę nerki, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu nerki, programu
komputerowego „Ciało człowieka”

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy nerek,

posłuŜyć się schematem nerki,

zaznaczyć na schemacie nerki: korę nerki, rdzeń nerki, kielichy nerkowe i miedniczkę
nerkową,

wskazać na schemacie lub modelu nerki słupy nerkowe i piramidy nerkowe.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę nerek,

−

model nerki,

−

schemat budowy nerki,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Ćwiczenie 4

Przeanalizuj budowę mikroskopową nerek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę nefronu, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu nerki, programu
komputerowego „Ciało człowieka”,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy nerek,

posłuŜyć się schematem nefronu,

zaznaczyć na schemacie nefronu: ciałko nerkowe, kłębuszek nerkowy, kanaliki nerkowe,

określić jakie procesy związane z wytwarzaniem moczy zachodzą w ciałku nerkowym
a jakie w kanalikach nerkowych,

uzupełnić kartę badania moczu (wpis fizjologiczny skład moczu).

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę nerek,

−

model nerki,

−

schemat budowy nerki,

−

wynik badania moczu,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.9.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić narządy tworzące układ rozrodczy Ŝeński i męski?

wyjaśnić rolę tych układów?

scharakteryzować budowę narządów płciowych Ŝeńskich?

wyjaśnić przebieg cyklu jajnikowego i miesiączkowego?

scharakteryzować narządy płciowe męskie?

wyjaśnić na czym polega czynność jądra?

nazwać narządy naleŜące do układu moczowego?

przedstawić budowę makroskopowa nerki?

przedstawić budowę nefronu?

10)

wyjaśnić na czym polega proces wytwarzania moczu?

11)

opisać budowę i funkcje dróg moczowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.10. Budowa i czynność narządów zmysłów

4.10.1.

Materiał nauczania

Narządy zmysłów są strukturami, które rejestrują sygnały płynące z zewnątrz do

organizmu lub sygnały wewnętrzne. Mają za zadanie informowanie organizmu, co dzieje się
w jego dalszym i bliŜszym otoczeniu, na powierzchni ciała i w jego wnętrzu.

Wyspecjalizowane komórki zmysłowe, nerwowe oraz zakończenia włókien nerwowych,

które mogą odbierać bodźce nazywają się receptorami. Receptory moŜna podzielić
w zaleŜności od ich połoŜenia:

−

eksteroceptory – połoŜone w powłoce wspólnej, odbierają czucie powierzchowne dotyku,
ucisku, bólu, temperatury. Zaliczamy do nich łąkotki dotykowe, ciałka dotyku,
zakończenia bólowe nerwów skóry, ciałka zmysłowe i kolby końcowe. Do czucie
eksteroceptywnego zaliczany jest takŜe smak,

−

proprioceptory – połoŜone w mięśniach, ścięgnach, w powięziach, w torebkach
stawowych, w okostnej, odbierające czucie głębokie np. cięŜar przedmiotów, ich
elastyczność i twardość. Zaliczamy di nich ciałka blaszkowate oraz wrzecionka nerwowo-
mięśniowe,

−

interoceptory – połoŜone w jamach i narządach ciała, odbierające czucie bólu i zmiany
w środowisku wewnętrznym, jak np. wypełnienie narządów przewodu pokarmowego,
skład chemiczny krwi,

−

teleceptory – odbierające wraŜenia zewnętrzne na odległość. Zaliczamy tu narząd
powonienia, narząd wzroku i narząd przedsionkowo-ślimakowy (narządy zmysłów).

Narząd powonienia stanowią komórki nerwowo-zmysłowe występujące w okolicy

węchowej błony śluzowej nosa.

Narząd smaku stanowią kubki smakowe połoŜone na grzbiecie języka, w brodawkach

okolonych, grzybowatych i liściastych.

Narząd wzroku składa się z gałki ocznej i narządów dodatkowych oka. Gałka oczna

spoczywa  w  oczodole.  Ściany  gałki  ocznej  zbudowane  są  z:  rogówki,  twardówki,  błony
naczyniowej (tęczówka,  ciało rzęskowe, naczyniówka), siatkówki. Narządy dodatkowe  gałki
ocznej  to:  aparat  ruchowy  (mięśnie  gałki  ocznej),  aparat  ochronny  (ciało  tłuszczowe
oczodołu, brwi, powieki, spojówka i narząd łzowy).

Narząd przedsionkowo ślimakowy jest narządem zmysłowym połoŜonym w kości

skroniowej, słuŜącym do odbioru dźwięków i do określania połoŜenia głowy i jego zmian.
Dzieli się na ucho zewnętrzne, środkowe i ucho wewnętrzne.

W skład ucha zewnętrznego wchodzą: małŜowina uszna, przewód słuchowy zewnętrzny.

Ucho  zewnętrzne  od  środkowego  oddziela  błona  bębenkowa.  Ucho  środkowe  składa  się
z jamy  bębenkowej,  jamy  sutkowej  i  trąbki  słuchowej.  Jama  bębenkowa  zawiera  kosteczki
słuchowe,  jest  wysłana  błoną  śluzowa  i  wypełniona  powietrzem.  Ucho  wewnętrzne  zwane
błędnikiem,  dzieli  się  na  błędnik  kostny  (składa  się  z  przedsionka,  kanałów  półkolistych
i ślimaka) i błędnik błoniasty leŜący wewnątrz błędnika kostnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Powłoka wspólna

Do powłoki wspólnej zalicza się skórę i twory nabłonkowe skóry.

Skóra jest narządem pokrywającym i osłaniającym ciało człowieka.
Główne funkcje skóry to:

−

czynność percepcyjna ciepła, bólu, dotyku, odbieranie wraŜeń dotykowych (narząd
czucia),

−

regulowanie ciepłoty ciała - termoregulacja (w sposób bierny - wypromieniowywanie,
i w sposób czynny - wydalanie potu),

−

resorpcja,

−

wymiana gazowa,

−

ochrona tkanek i organów wewnętrznych przed czynnikami mechanicznymi, fizycznymi,
chemicznymi i biologicznymi (bakteryjnymi, grzybiczymi, wirusowymi itd.),
promieniowaniem świetlnym,

−

wydzielanie róŜnych substancji,

−

regulowanie gospodarki wodno-elektrolitowej,

−

zapewnienie niezmiennych warunków dla środowiska wewnętrznego organizmu
(homeostaza),

−

przetwarzanie (metabolizowanie) cukrów, białek, tłuszczy i witamin,

−

uczestnictwo w immunostymulacji i w melanogenezie (czynność barwnikotwórcza).

−

wyraŜanie stanów emocjonalnych (funkcja ekspresyjna).
Powierzchnia skóry u dorosłego człowieka nie przekracza dwóch metrów kwadratowych,

grubość zaś zaleŜnie od okolicy ciała wynosi od 0,5 do 5 mm.

Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej.

Naskórek

Jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, którego powierzchowne warstwy ulegają

rogowaceniu.

Skóra właściwa

Zbudowana jest z elastycznej, mocnej tkanki łącznej

W skórze właściwej moŜna wyróŜnić

dwie warstwy: - warstwa brodawkowata - zewnętrzna strefa skóry właściwej, warstwa
siateczkowata - strefa wewnętrzna skóry właściwej.

W skórze właściwej znajdują się naczynia krwionośne i limfatyczne, włókna nerwowe,

receptory oraz rozmaite przydatki skóry: gruczoły potowe (ekrynowe i apokrynowe), gruczoły
łojowe, paznokcie i włosy. Skóra właściwa, ku powierzchni, wykształca brodawki, które
tworzą tak zwane listewki skórne.

Krew doprowadzona zostaje do skóry tętniczkami, które przechodzą w naczynia

włosowate, a odprowadzona ze skóry - Ŝyłami. Krew oraz limfa dostarczają komórkom skóry
tlen  i  substancje  odŜywcze,  a  odbierają,  CO²,  oraz  związki  szkodliwe  lub  zbędne,  powstałe
w trakcie przemian wewnątrzkomórkowych.

Tkanka podskórna

Jest niejednolita w róŜnych częściach ciała i wyróŜnia się tkankę podskórną z przewagą

struktur włóknistych (tkanka podskórna zbita) lub luźnych struktur (tkanka podskórna luźna -
np. tkanka tłuszczowa).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.10.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaka jest rola skóry?

Jaką budowę ma skóra?

Jaka rolę pełnią narządy zmysłów?

Co nazywamy receptorem? Jakie są grupy receptorów?

Gdzie znajdują się receptory odbierające czucie powierzchowne?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i funkcję skóry.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając budowę skóry, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności skóry,

wypisać funkcje skóry,

wymienić i krótko opisać warstwy skóry,

wyjaśnić co to są twory nabłonkowe skóry i jak są zbudowane.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj rozmieszczenie eksteroreceptorów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat eksteroreceptorów,

wypisać nazwy receptorów odbierających czucie powierzchowne,

przyporządkować poszczególnym receptorom funkcje,

określić rozmieszczenie w skórze poszczególnych receptorów czucia powierzchownego.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić rolę skóry?

scharakteryzować budowę skóry?

wyjaśnić rolę narządów zmysłów?

wyjaśnić pojęcie receptor i przedstawić grupy receptorów?

określić połoŜenie receptorów czucia powierzchownego?

określić połoŜenie receptorów smaku i węchu?

przedstawić budowę oka?

przedstawić budowę narządu przedsionkowo-ślimakowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 30 zadań.

Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest
prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X.

W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

10.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−−−−

instrukcja,

−−−−

zestaw zadań testowych,

−−−−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Homeostazą nazywamy

czynnik krzepnięcia krwi.

zaburzenia krzepnięcia krwi

pobieranie substancji odŜywczych.

równowaga wewnętrzna organizmu.

Elementem komórki, który zawiera kod genetyczny jest
a)

błona komórkowa.

mitochondria.

lizosomy.

jądro.

Tkanka, która wyściela jamy, naczynia to tkanka
a)

nabłonkowa.

łączną.

siateczkowata.

barwnikowa.

Nabłonek gruczołowy pełni rolę
a)

zmysłową.

wyścielającą.

pokrywającą.

wydzielniczą.

Naskórek zbudowany jest z tkanki
a)

łącznej siateczkowatej

nabłonkowej.

mięśniowej.

tłuszczowej.

Obręcz kończyny górnej tworzą następujące kości
a)

ramienna i łopatka.

łopatka i mostek.

obojczyk i łopatka.

ramienna i obojczyk.

We włóknach mięśni poprzecznie prąŜkowanych znajdują się białka biorące udział
w skurczu. Są to
a)

adrenalina.

aktyna.

tyroksyna.

melanina.

Głównym mięśniem wdechowym jest mięsień
a)

przepony.

piersiowy większy.

prosty brzucha.

międzyŜebrowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Dwunastnica połoŜona jest w jamie brzusznej pomiędzy
a)

oładkiem a jelitem czczym.

jelitem czczym a jelitem krętym.

jelitem krętym a kątnicą.

kątnicą a okrętnicą.

10.

Ciało komórki nerwowej wraz z wypustkami nazywamy
a)

receptorem.

neuronem.

dendrytem.

zwojem nerwowym.

11.

Płyn mózgowo-rdzeniowy znajduje się w przestrzeni
a)

nadtwardówkowej.

podtwardówkowej.

podpajeczynówkowej.

międzymózgowej.

12.

Efektory układu autonomicznego rozmieszczone są w mięśniach
a)

poprzecznie-prąŜkowanych.

szkieletowych i mięśniach gładkich.

animalnych.

gładkich, naczyniach i gruczołach.

13.

Ośrodek oddechowy połoŜony jest w
a)

rdzeniu kręgowym.

rdzeniu przedłuŜonym.

podwzgórzu.

korze mózgowej.

14.

Nerw trójdzielny to nerw
a)

rdzeniowy ruchowy.

czaszkowy ruchowo-czuciowy.

czaszkowy ruchowy.

autonomiczny.

15.

Zastawka dwudzielna połoŜona jest pomiędzy
a)

prawym przedsionkiem a prawą komorą.

lewym przedsionkiem a lewa komora.

prawą komora a pniem płucnym.

lewą komora a aortą.

16.

Od łuku aorty odchodzą naczynia
a)

pień ramienno-głowowy, t. podobojczykowa lewa, t. szyjna wspólna lewa.

t. szyjna wspólna lewa, t, podobojczykowa prawa.

pień ramienno-głowowy prawy i lewy, t. podobojczykowa lewa.

tt. wieńcowe prawa i lewa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

17.

Nośnikiem tlenu we krwi są
a)

białka osocza.

krwinki czerwone.

krwinki białe.

krwinki płytkowe.

18.

Węzeł przedsionkowo-komorowy jest elementem układu
a)

autonomicznego.

somatycznego

przewodzącego.

piramidowego.

19.

Wymiana gazowa zachodzącą w płucach polega na
a)

wydalaniu dwutlenku węgla i pobieraniu tlenu.

wydalaniu tlenu i pobieraniu dwutlenku węgla.

wydalaniu tlenu i azotu.

pobieraniu dwutlenku węgla i tlenu.

20.

Płuca otoczone są przez dwie błony łącznotkankowe. Jest to
a)

otrzewna.

omięsna.

opłucna

osierdzie.

21.

Krtań jest narządem zbudowanym z chrząstek. Chrząstką parzystą jest
a)

nagłośnia.

chrząstka pierścieniowata.

chrząstka tarczowata.

chrząstka roŜkowata.

22.

Ciałko nerkowe wraz z zespołem kanalików tworzy w nerce strukturę zwaną
a)

kielichem mniejszym.

piramidą nerkowa.

kłębuszkiem nerkowym.

nefronem.

23.

Mocz pierwotny powstaje w wyniku
a)

przesączania krwi do kanalików nerkowych.

resorpcji w kanalikach nerkowych.

przesączania osocza do torebki kłębuszka.

filtracji osocza.

24.

Dojrzewanie komórki jajowej stymulowane jest przez hormony
a)

estrogeny.

progesteron.

Folikulistymulinę.

testosteron.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

25. Mięsień stanowiący połączenie Ŝołądka z dwunastnica nosi nazwę

wpustu.

rozworu.

odźwiernika.

zwieracza.

26. Przewód Ŝółciowy wspólny uchodzi do

jelita czczego.

dwunastnicy.

pęcherzyka Ŝółciowego.

jelita grubego.

27. Kora nadnerczy wydziela hormony

adrenalina, aldosteron.

noradrenalina hydrokortizon.

aldosteron, parathormon.

kortykosteron, aldosteron.

28. Funkcję zmysłową pełni skóra poprzez

mięsień przywłosowy.

gruczoły potowe.

ciałka czuciowe.

gruczoły ekrynowe.

29. Skóra pełni rolę termoregulacyjną dzięki

receptorom.

gruczołom potowym.

gruczołom łojowym.

gruczołom kłębkowym.

30. Włosy są wytworem

skóry właściwej.

tkanki podskórnej.

tkanki gruczołowej.

tkanki nabłonkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ............................................................................................................................

Analizowanie budowy i fizjologii organizmu człowieka

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem: