03 Analizowanie budowy i fizjologii organizmu człowieka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Ewa Łoś

Analizowanie budowy i fizjologii organizmu człowieka
322[19].O1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Recenzenci:
dr n med. Marzena Janczarek
dr n med. Maciej Szajner

Opracowanie redakcyjne:
mgr Ewa Łoś

Konsultacja:
mgr Kinga Augustowska-Kruszyńska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[19].O1.03
„Analizowanie budowy i fizjologii człowieka”,

zawartego w modułowym programie

nauczania dla zawodu technik elektroradiolog

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Organizm jako całość

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Budowa i czynność układu narządów ruchu

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Budowa i czynność układu trawiennego

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Budowa i czynność układu oddechowego

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Budowa i czynność układu krążenia

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Budowa i czynność układu krwiotwórczego i chłonnego

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Budowa i czynność układu nerwowego

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Budowa i czynność układu wydzielania wewnętrznego

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.9. Budowa i czynność układu moczowo-płciowego

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Budowa i czynność narządów zmysłów

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o budowie, czynnościach

organizmu człowieka.

W Poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać, aby bez
problemów korzystać z Poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie opanujesz podczas pracy z Poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału nauczania jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych

322[19].O1.01

Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej,

ochrony środowiska oraz

ochrony

radiologicznej

322[19].O1.02

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów

międzyludzkich

322[19].O1.03

Analizowanie budowy i fizjologii

organizmu człowieka

322[19].O1.05

Przestrzeganie przepisów prawa

i ekonomiki w ochronie zdrowia

322[19].O1.04

Analizowanie patofizjologii organizmu

człowieka

322[19].O1

Podstawy zawodu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu biologii,

−

określać funkcje fizjologiczne różnych układów organizmu ludzkiego,

−

opisywać struktury anatomiczne odpowiedzialne za pełnienie tych funkcji,

−

rozpoznawać zagrożenia dla zdrowia człowieka,

−

przedstawiać działania sprzyjające zachowaniu zdrowia,

−

przedstawiać zasady dziedziczenia,

−

współpracować w grupie,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

obsługiwać komputer.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

rozróżnić tkanki ustroju,

–

scharakteryzować budowę komórek i tkanek,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu narządów ruchu,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu trawiennego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu oddechowego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu krążenia,

–

scharakteryzować budowę i funkcje układu krwiotwórczego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu chłonnego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu moczowo-płciowego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu nerwowego,

–

scharakteryzować budowę i czynności układu narządów zmysłów,

–

scharakteryzować budowę i czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego,

–

wskazać położenie poszczególnych układów i narządów organizmu człowieka,

–

wyjaśnić

mechanizm

podstawowych

procesów

fizjologicznych

zachodzących

w organizmie człowieka,

–

posłużyć się normami anatomicznymi, antropometrycznymi oraz fizjologicznymi,

–

posłużyć się specjalistycznym programem komputerowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Organizm jako całość

4.1.1. Materiał nauczania

Człowiek jest ustrojem wielokomórkowym. Powstaje przez zespolenie się komórki

płciowej żeńskiej i komórki płciowej męskiej. W ciągu życia przechodzi wiele faz rozwoju,
rozwój ten dzieli się na okres płodowy i pozapłodowy. Rozwój płodowy dotyczy wzrastania
i kształtowania się zarodka. Stopniowo zwiększa się liczba jego komórek i ich masa. Komórki
różnicują się, wyodrębniają się zespoły przystosowane do wykonywania poszczególnych
czynności rozwijającego się zarodka. W przebiegu tego różnicowania wyodrębniają się
tkanki.
Komórka jest strukturalną i czynnościową jednostka organizmów żywych, zdolną do
wykonywania podstawowych czynności życiowych, takich jak odżywianie, pobudliwość,
praca mechaniczna, fizyczna, chemiczna oraz rozmnażanie. Komórka składa się z dwóch
zasadniczych części: jądra i cytoplazmy. Cytoplazma jest oddzielona od otoczenia błoną
komórkową. Podstawowym składnikiem cytoplazmy jest cytosol (macierz), w którym
znajdują się struktury zwane organellami. Należą do nich: rybosomy, siateczka
ś

ródplazmatyczna, aparat Golgiego, endosomy i lizosomy, mitochondria.

Jądro komórkowe jest częścią komórki, w której znajduje się materiał genetyczny w postaci
kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Jądro jest oddzielone od cytoplazmy otoczką
jądrową, która otacza karioplazmę. Głównym składnikiem krarioplazmy jest chromatyna,
która stanowi kompleks DNA. Chromatyna bierze udział w przepisywaniu kodu
genetycznego DNA na kod genetyczny RNA oraz w syntezie DNA. Genom człowieka
(zestaw chromosomów komórki płciowej) składa się z 23 chromosomów, w tym
22 autosomów i jednego chromosomu płciowego X lub Y. Wzrost komórek, tkanek narządów
i całego organizmu jest zwiększeniem ich masy i objętości, może zachodzić przez
zwiększenie: liczby komórek w wyniku ich podziałów, objętości i masy – przerost, objętości
i masy istoty międzykomórkowej.

Tkanka to zespół komórek pełniących wyspecjalizowane funkcje oraz wytwarzana przez nie
istota międzykomórkowa. Rozróżnia się cztery rodzaje tkanek: nabłonkową, łączną,
mięśniową i nerwową.

Tkanka nabłonkowa

Nabłonki wchodzą w skład wielu narządów, pokrywają zewnętrzna powierzchnię skóry

jako naskórek, wyścielają jamy ciała jako nabłonek surowiczy, wyścielają naczynia
krwionośne jako śródbłonek, ponadto wyścielają przewody oraz tworzą narządy zwane
gruczołami zewnątrz i wewnątrzwydzielniczymi. Tkanka nabłonkowa spełnia następujące
funkcje: ochronną, wydzielniczą, wchłaniającą, zmysłową.

Tkanka łączna

Obejmuje wiele tkanek różniących się budowa i czynnością. Wyróżniamy: tkanki łączne

właściwe (zarodkową, luźną, zbitą), tkanki łączne o charakterze swoistym (barwnikową,
siateczkową, tłuszczową), tkanki łączne szkieletowe(chrzęstną, kostną). Tkanki łączne pełnią
trzy podstawowe funkcje: stanowią zrąb i ochronę mechaniczna dla innych narządów,
transportują substancje odżywcze i produkty metabolizmu, bronią organizm przed obcymi
związkami chemicznymi takimi jak wirusy, bakterie i inne obce komórki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tkanka mięśniowa

Jest czynnym elementem narządów ruchu: czynność jej polega na kurczeniu się

i rozkurczaniu. Zbudowana jest z komórek mięśniowych zwanych włóknami mięśniowymi.
Tkanka ta występuje w ustroju człowieka w trzech postaciach: tkanki mięśniowej gładkiej
(w narządach wewnętrznych), tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej szkieletowej
i tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej sercowej.

Tkanka nerwowa

Zbudowana jest z komórek nerwowych zwanych neuronami. Neuron składa się z ciała

komórki nerwowej oraz dwóch rodzajów wypustek (aksonu i dendrytów). Pęczki aksonów
i dendrytów tworzą włókno nerwowe. Glej, czyli neuroglej, tworzy zrąb tkanki nerwowej
ośrodkowego układu nerwowego i pośredniczy w jej odżywianiu.

Kilka tkanek zajmujących wspólne terytorium i pełniących skoordynowane funkcje

nazywa się narządem.

Narządy ciała zbudowane z różnego rodzaju tkanek łączą się w jednostki wyższego

rzędu, w układy narządów.

Odróżniamy następujące układy narządów:

−

układ szkieletowy: kości, stawy i więzadła,

−

układ mięśniowy: mięśnie gładkie, poprzecznie prążkowane szkieletowe, miesień
sercowy,

−

układ trawienny: przewód pokarmowy - jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito
cienkie, jelito grube, odbytnica, gruczoły trawienne - wątroba, trzustka,

−

układ oddechowy: płuca, drogi oddechowe - jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela,

−

układ moczowy: nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa,

−

układ płciowy: narządy płciowe żeńskie, narządy płciowe męskie,

−

układ

wewnątrzwydzielniczy

(dokrewny,

hormonalny):

gruczoły

wydzielania

wewnętrznego,

−

układ krążenia: serce, naczynia krwionośne,

−

układ chłonny: naczynia i węzły chłonne,

−

układ nerwowy: centralny układ nerwowy - mózgowie, rdzeń kręgowy, obwodowy układ
nerwowy – nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe

−

narządy zmysłów: oko, ucho, smak, węch, czucie

−

powłoka wspólna (skóra)

Części ciała jest to pojęcie trójwymiarowe i oznacza wycinek organizmu jako całości.

Ciało dzieli się na następujące części: głowę, szyję, tułów i kończyny. Okolica ciała jest to
pojęcie dwuwymiarowe i oznacza wycinek powierzchni ciała np. okolica czołowa, przednia
szyi, podobojczykowa, podżebrowa, kroczowa, naramienna, pośladkowa, przednia goleni.

Ciało człowieka jest zbudowane według figury dwubocznie symetrycznej, w której

wyróżnia się trzy zasadnicze rodzaje płaszczyzn i osi.

Płaszczyzny stanowią:

−

płaszczyzny strzałkowe – dzielą ciało na część prawą i lewą (antymery), przebiegające
między przodem i tyłem, płaszczyznę biegnącą przez środek ciała nazywamy płaszczyzna
pośrodkową,

−

płaszczyzny czołowe – biegną równolegle do czoła, dzieląc ciało na część przednią
i tylną,

−

płaszczyzny poziome – przebiegają prostopadle do poprzednich płaszczyzn, dzieląc ciało
na część górną i dolną (metamery).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Osie są to:

−

osie strzałkowe lub przednio-tylne biegną w płaszczyznach strzałkowych,

−

osie poziome – lub poprzeczne biegną w płaszczyznach poziomych prostopadle do osi
poprzednio wymienionych,

−

osie podłużne – lub czaszkowo-ogonowe biegną prostopadle do płaszczyzny poziomej.

Na powierzchni ciała przeprowadza się również linie topograficzne ułatwiające

rzutowanie narządów. Są to:

−

linia pośrodkowa przednia – biegnie od szczytu głowy przez środek czoła, środek wcięcia
szyjnego rękojeści mostka, do środka spojenia łonowego,

−

linia środkowo-obojczykowa – biegnie od środka obojczyka pionowo ku dołowi,

−

linia pachowa – biegnie od szczytu dołu pachowego pionowo w dół po bocznej ścianie
klatki piersiowej,

−

linia łopatkowa – biegnie pionowo przez dolny kąt łopatki, równolegle do linii pachowej,

−

linia pośrodkowa tylna – biegnie od szczytu głowy do wierzchołka kości guzicznej,
Ponadto wyróżnia się miana oznaczające kierunek położenia części ciała: czaszkowy,
ogonowy, grzbietowy, górny, dolny, przedni, tylny, przyśrodkowy, boczny, środkowy,
prawy, lewy, strzałkowy, czołowy, bliższy, dalszy.

Do jam ciała zalicza się jamę klatki piersiowej, jamę brzuszna i jamę miednicy.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest tkanka?

Jakie tkanki występują w organizmie człowieka?

Jaką rolę w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?

W których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?

Jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?

Jakie rozróżniamy rodzaje tkanek łącznych?

W których miejscach naszego ciała znajdują się tkanki łączne?

Jakie rodzaje tkanki mięśniowej budują mięśnie człowieka?

Gdzie spotykamy tkankę mięśniowa gładką?

10.

Jakie układy narządów wyróżniamy w organizmie człowieka?

11.

Jakie narządy wchodzą w skład poszczególnych układów?

12.

Jakie płaszczyzny, osie i linie można przeprowadzić przez ciało człowieka?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ miejsca w organizmie człowieka, w których występują poszczególne rodzaje

tkanki łącznej. Wpisz do tabeli rodzaje tkanki łącznej i narządy, w których ta tkanka
występuje.

Rodzaj tkanki łącznej

Narządy, w których występuje

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o budowie
i rodzajach tkanki łącznej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

wpisać do tabeli rodzaje tkanki łącznej,

przyporządkować każdemu rodzajowi tkanki łącznej przynajmniej po jednym narządzie
w którym ta tkanka się znajduje i uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Wypisz wszystkie układy tworzące organizm człowieka. Do każdego układu

przyporządkuj narządy tworzące ten układ.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o układach
narządów,

wypisać poszczególne układy tworzące organizm człowieka,

do poszczególnych układów przyporządkować narządy tworzące ten układ,

możesz to zrobić w tabeli lub za pomocą mapy myśli.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

Nazwij płaszczyzny i osie ciała zaznaczone na rysunku przedstawiającym postać

człowieka i przekrój tułowia w płaszczyźnie poziomej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o płaszczyznach
ciała człowieka,

zapisać nazwy płaszczyzn przedstawionych na rycinie 1,

nazwać osie ciała zaznaczone na przekroju tułowia na rycinie 2.

Rys. 1 Rys. 2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

karty do ćwiczeń,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie tkanki?

wymienić rodzaje tkanek występujące w organizmie człowieka?

określić rolę, jaką w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?

podać, w których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?

określić, jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?

wymienić rodzaje tkanek łącznych?

określić miejscach ciała, w których znajdują się tkanki łączne?

wymienić rodzaje tkanki mięśniowej budującej mięśnie człowieka?

podać przykłady narządów, w których występuje tkanka mięśniowa
gładka?

10)

wymienić układy narządów występujących w organizmie człowieka?

11)

wymienić narządy wchodzące w skład poszczególnych układów?

12)

przedstawić płaszczyzny, osie i linie, które można przeprowadzić
przez ciało człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2. Budowa i czynność układu narządów ruchu

4.2.1. Materiał nauczania

W skład układu narządów ruchu wchodzą: układ kostny, układ stawowo-więzadłowy

i układ mięśniowy.

Układ kostny i stawowo-więzadłowy stanowi bierną część układu narządów ruchu

a układ mięśniowy jego częścią czynną.

Budowa ogólna kości

Kościec określa kształt i wielkość ciała. Jest on zrębem budowy całego ustroju. Wiele

kości służy do ochrony narządów, np. czaszka ochrania mózgowie, kręgi - rdzeń kręgowy.
Inne kości dostosowane są do dźwigania masy ciała np. kości udowe. Poza tym kości
stanowią dźwignie i są istotnym składnikiem narządu ruchu.

Kość składa się głównie z tkanki kostnej i ze szpiku zawartego wewnątrz kości. Tkanka

kostna jest rodzajem tkanki łącznej. W skład tkanki kostnej wchodzą: komórki – osteoblasty,
osteocyty, osteoblasty oraz istota międzykomórkowa, składająca się z części organicznej –
osteoidu i części nieorganicznej – soli mineralnych. Wyróżnia się dwa rodzaje dojrzałej
tkanki kostnej – kość gąbczastą i kość zbitą.

Zewnętrzna powierzchnia kości pokryta jest okostną, a wewnętrzna powierzchnia od

strony jamy szpikowej – śródkostną.

W okostnej znajduje się dużo naczyń krwionośnych i nerwów oraz ich zakończeń,

dlatego okostna w stosunku do kości pełni funkcje odżywcze.

Tkanka chrzęstna jest rodzajem tkanki łącznej. Jest sztywna i sprężysta i zalicza się ją do

tkanek podporowych. Chrząstka składa się z komórek (chondrocyty) i istoty
międzykomórkowej. Odróżnia się: chrząstkę szklistą, chrząstkę sprężystą i chrząstkę
włóknistą.

W czasie całego życia człowieka chrząstka szklista w układzie ruchu występuje na

powierzchniach stawowych kości oraz dośrodkowych częściach żeber.

Chrząstka włóknista występuje w miejscach połączeń ścięgien i więzadeł z kośćmi.

Oprócz tego znajduje się w krążkach międzykręgowych oraz w spojeniu łonowym.

Kształt kości

Kształt kości zależy od ich roli w ustroju. Pod względem kształtu odróżniamy: kości

długie, kości płaskie, kości krótkie, kości różnokształtne, kości pneumatyczne.

Na kształt i architekturę kości między innymi wpływają przyczepy mięśni i więzadeł oraz

przebieg naczyń krwionośnych.

Wyniosłości zależne od kształtu oznaczamy nazwą: wyrostków, kłykci, krętarzy, guzów,

guzków, kolców, grzebieni, kres lub linii chropowatych itp.

Zagłębienia nazywamy: dołami, bruzdami lub rowkami, otworami, kanałami.
Kościec ludzki składa się z trzech zasadniczych części:

−

kośćca osiowego,

−

z kości kończyn,

−

z kości czaszki.

Połączenia kości

Wszystkie połączenia kości dzielimy na trzy zasadnicze grupy, na: połączenia włókniste,

połączenia chrzęstne, połączenia maziowe, czyli stawy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Połączenia włókniste dzielimy na więzozrosty, szwy i wklinowania. Cechą ich jest

łączenie części szkieletowych za pośrednictwem tkanki łącznej właściwej zbitej.

Połączenia chrzęstne dzielimy na chrząstkozrosty i spojenia. Chrząstkozrosty mogą być,

zależnie od rodzaju tkanki chrzęstnej szkliste i włókniste. Ruchomość lub przesuwalność
połączeń ścisłych jest nieznaczna lub równa zeru.

Połączenia maziowe, czyli stawy

Połączenia maziowe, czyli stawy są najbardziej ruchomym połączeniem kości.

We wszystkich stawach można odróżnić następujące składniki stałe:

−

pokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości łączących się w stawie,

−

torebkę stawową, która otacza cały staw,

−

jamę stawową.

Poza wymienionymi bywają jeszcze inne niestale występujące składniki, jak:

−

więzadła stawowe,

−

krążki stawowe i łąkotki stawowe,

−

obrąbki stawowe.

Stawy dzielimy według: liczby kości wchodzących w skład stawu, ukształtowania się

powierzchni stawowych i osi, dookoła których wykonujemy ruchy w stawie.
Jeżeli w skład stawu wchodzą dwie kości, nazywamy go stawem prostym np. staw ramienny,
jeżeli staw tworzy większa ilość kości to jest on stawem złożonym, np. staw łokciowy.

Biorąc pod uwagę ukształtowanie powierzchni stawowych odróżniamy następujące stawy:

staw kulisty staw zawiasowy, staw obrotowy, staw kłykciowy, staw płaski, staw siodełkowy.
W zależności od liczby osi, w stosunku do których odbywają się ruchy w danym stawie,
rozróżniamy stawy: jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe.

Ruchy, jakie możemy w stawach wykonywać, nazywają się następująco: zginanie,

prostowanie, odwodzenie, przywodzenie, nawracanie, odwracanie, skręcanie i obracanie.

Kości czaszki

Czaszka jest kostnym rusztowaniem głowy, którego zadaniem jest ochrona mózgowia

i narządów zmysłów. Składa się z mózgoczaszki i twarzoczaszki. Pierwsza tworzy pokrywę
kostną dla mózgowia. Twarzoczaszka tworzy kostne rusztowanie twarzy.

W skład mózgoczaszki wchodzi 8 kości połączonych nieruchomo za pomocą szwów: kość

potyliczna, kość klinowa, kości skroniowe, kości ciemieniowe, kość czołowa i kość sitowa.

W skład twarzoczaszki wchodzą: małżowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe,

kości jarzmowe, kości szczęki, kości podniebienne, lemiesz i żuchwa.
Przy kościach czaszki omawia się zwykle kość gnykową, mimo, że nie należy ona do kości
czaszki i kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i strzemiączko).

Kości czaszki w większości połączone są szwami (wieńcowy, strzałkowy, węgłowy,

klinowo-ciemieniowy, łuskowy, ciemieniowo-sutkowy). W noworodków i małych dzieci
w obrębie sklepienia czaszki znajdują się ciemiączka czaszki (przednie, tylne, przednio-
boczne, tylno-boczne), które stopniowo ulęgają zarastaniu. Jedynym połączeniem stawowym
jest staw skroniowo-żuchwowy. Zęby osadzone są w zębodołach poprzez wklinowanie.

Szkielet kończyny górnej dzieli się na:

−

kości obręczy kończyny górnej,

−

kości części wolnej kończyny górnej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Kości obręczy kończyny górnej.
Obręcz kończyny górnej składa się z obojczyka i łopatki.

Obojczyk jest mocną, w kształcie litery S wygiętą kością długą, położoną bezpośrednio

pod skórą. Biegnie od górnego końca mostka do wyrostka barkowego łopatki. Wyróżnia się
na nim trzon i dwa końce, koniec przyśrodkowy zwany mostkowym i boczny zwany
barkowy. Obojczyk łączy się mostkiem stawem mostkowo-obojczykowym i z wyrostkiem
barkowym łopatki stawem barkowo - obojczykowym.

Łopatka jest płaską, cienką, trójkątną kością, która przylega do ściany grzbietowej klatki

piersiowej. Łopatka jest zawieszona swobodnie między mięśniami, tylko bocznie połączona
jest stawowo z obojczykiem i kością ramienną. Odróżniamy na niej dwie powierzchnie
(żebrową i grzbietową), trzy brzegi (przyśrodkowy, boczny, górny), trzy kąty (górny, boczny,
dolny). Powierzchnia grzbietowa jest wypukła; silnie wystający grzebień łopatki dzieli ją na
dwa zagłębienia: dół nadgrzebieniowy i dół podgrzebieniowy.

Kościec kończyny górnej wolnej
Kościec kończyny górnej wolnej składa się z kości ramiennej, kości przedramienia i kości
ręki.

Kość ramienna jest najdłuższą kością kończyny górnej. Jej koniec bliższy zakończony jest

głową kości ramiennej, służąca do połączenia tej kości z łopatką w stawie ramiennym. Głowę
oddziela od reszty kości okrężny rowek zwany szyjką anatomiczną, Bocznie i do przodu od
głowy kości znajdują się dwa guzki: większy i mniejszy. Odcinek kości poniżej głowy
i guzków nosi nazwę szyjki chirurgicznej.
Kość ramienna u swego końca dolnego poszerza się poprzecznie. Część ta nosi nazwę kłykcia
kości ramiennej. Po obu stronach kłykcia znajduje się silnie wytupujący guzek – nadkłykieć
przyśrodkowy i nadkłykieć boczny. Na kłykciu między obu nadkłykciami znajduje się
powierzchnia stawowa dla połączenia z kośćmi przedramienia. Powierzchnia ta składa się
z dwóch części łokciowej i promieniowej. Część łokciowa zbudowana jest w kształcie
bloczka i służy do połączenia z wcięciem bloczkowym kości łokciowej. Część promieniowa
stanowi główkę; łączy się ona z dołkiem głowy kości promieniowej. Nad bloczkiem zarówno
od strony przedniej jak i tylnej znajduje się wgłębienie. Wgłębienie przednie nazywamy
dołem dziobiastym, tylne dołem wyrostka łokciowego.
Na powierzchni trzonu odróżnia się trzy powierzchnie: tylną i dwie przednie. Powierzchnie
przednie oddzielone są od powierzchni tylnej brzegami. Każdy z tych brzegów kończy się
wyrostkiem zwanym nadkłykciem bocznym i nadkłykciem przyśrodkowym. Do nadkłykci
przyczepiają się mięśnie prostowniki i mięśnie zginacze przedramienia.

Kości przedramienia

Kościec przedramienia utworzony jest przez dwie kości długie, kość: promieniową leżącą

po stronie kciuka i łokciową położona po stronie małego palca. Obie kości biegną albo mniej
więcej równolegle do siebie i wtedy ręka swą powierzchnią dłoniową jest skierowana do
przodu (położenie odwrócone ręki, odwracanie - supinatio), albo kość promieniowa krzyżuje
skośnie kość łokciową od przodu, a wtedy ręka swą powierzchnią dłoniową jest skierowana
do tyłu (położenie nawrócone ręki; nawracanie- pronatio).
W położeniu pośrednim w przypadku opuszczonej kończyny powierzchnia dłoniowa jest
zwrócona ku płaszczyźnie pośrodkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Kość łokciowa jest nieco dłuższa od kości promieniowej. Trzon kości jest kształtu

trójgraniastego. Koniec bliższy kości łokciowej składa się z dwóch silnych wyrostków;
wyrostka łokciowego i wyrostka dziobiastego, oraz dwóch wklęsłych powierzchni
stawowych; wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego. Wyrostek łokciowy stanowi
duża, grubą, zakrzywioną wyniosłość (potocznie zwaną łokciem).
Koniec dalszy jest znacznie mniejszy i węższy od końca bliższego; tworzy on dwie
wyniosłości. Wyniosłość przednia stanowi głowę kości łokciowej, wyniosłość druga to tzw.
wyrostek rylcowaty.

Kość promieniowa jest kością długą. Koniec górny jest znacznie cieńszy od dolnego;

bierze on tylko mały udział w tworzeniu stawu łokciowego; koniec dolny stanowi główną
część stawu promieniowo – nadgarstkowego. Oba są ruchome w stosunku do kości łokciowej.

Odróżniamy trzon kości i dwa końce bliższy i dalszy.

Trzon kości promieniowej ma kształt trójgraniasty. Na końcu bliższym kości

promieniowej odróżniamy głowę, szyjkę i guzowatość. Głowa od trzonu oddzielona jest
szyjką kości promieniowej a poniżej szyjki po stronie łokciowej znajduje się guzowatość
kości promieniowej, do której przyczepia się końcowe ścięgno mięśnia dwugłowego
ramienia.
Koniec dalszy kości promieniowej jest szeroki, czworoboczny, wybiega od strony bocznej
w wyczuwalny pod skóra wyrostek rylcowaty, po stronie przyśrodkowej występuje wcięcie
łokciowe dla połączenia z głowa kości łokciowej. Posiada powierzchnie stawową
nadgarstkową, dla stawu promieniowo – nadgarstkowego, którą cieniutka listewka dzieli na
dwie części: boczną dla kości łódeczkowatej i przyśrodkową dla kości księżycowatej.

Kości ręki

Na ręce w skład, której wchodzi dwadzieścia siedem kości odróżniamy: kości nadgarstka,

kości śródręcza, kości palców.

Kości nadgarstka

Nadgarstek składa się z ośmiu kości ułożonych w dwa szeregi po cztery kości: bliższy

i dalszy. W skład szeregu bliższego, licząc od strony kości promieniowej do łokciowej
wchodzą kości: łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata.
Szereg dalszy nadgarstka stanowią kości: czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza,
główkowata i haczykowata.

Kości śródręcza

Kości śródręcza w liczbie pięciu należą do kości długich. Na każdej z nich odróżnia się

trzon, koniec bliższy, czyli podstawę i koniec dalszy, czyli głowę.
Przestrzenie międzykostne śródręcza wypełnione są mięśniami międzykostnymi.

Kości palców

Kości palców składają się z policzków, cztery palce strony łokciowej mają po trzy

paliczki: bliższy, środkowy, dalszy; pierwszy palec- kciuk ma ich tylko dwa: bliższy i dalszy.
Każdy paliczek jest gościa długą.

Połączenia kończyny górnej

Ruchy kończyny górnej umożliwiają różnego rodzaju połączenia kości. Połączenia te

dzielimy na połączenia obręczy kończyny górnej i na połączenia kończyny górnej wolnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Połączenia obręczy kończyny górnej

Połączenia obręczy kończyny górnej stanowią staw mostkowo – obojczykowy oraz staw

barkowo – obojczykowy.

Staw mostkowo – obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Ruchy w stawie są podobne do

ruchów stawu kulistego.

Staw barkowo – obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Staw ten pod względem

ruchomości odpowiada stawowi kulistemu; zakres ruchów jest w nim jednak mniejszy.

Połączenia kończyny górnej wolnej

Miedzy kośćmi kończyny górnej wolnej odróżniamy następujące stawy: staw ramienny,

staw łokciowy: staw ramienno – łokciowy i staw ramienno - promieniowy, staw promieniowo
– łokciowy bliższy, staw promieniowo – łokciowy dalszy, błonę międzykostną przedramienia,
stawy ręki.

Staw ramienny łączy kość ramienna z łopatką. Staw ramienny jest stawem kulistym. Jako

staw wieloosiowy posiada nieskończona liczbę osi, dookoła których mogą odbywać się ruchy
we wszystkich kierunkach.

Staw łokciowy jest stawem złożonym. Składa się z trzech stawów anatomicznie

złączonych ze sobą i objętych wspólną torebką. Dwa z nich jeden staw zawiasowy i jeden
kulisty, współpracują wykonując zgięcie i prostowanie w stawie łokciowym; są to stawy
ramienno – łokciowy i ramienno – promieniowy. Staw trzeci, obrotowy, czynnościowo
niezależny od poprzednich, staw promieniowo – łokciowy bliższy.

Stawy ręki

Ręka zawdzięcza swoją ruchomość wielu stawom, do których należą: 1) staw

promieniowo – nadgarstkowy, 2) staw środnadgarstkowy, 3) połączenia stawowe szeregu
bliższego kości nadgarstka, 4) połączenia stawowe szeregu dalszego kości nadgarstka,
5) stawy między szeregiem dalszym kości nadgarstka i kośćmi śródręcza, 6) stawy miedzy
kośćmi śródręcza, 7) stawy palców ręki.

Poza tym ręka zawdzięcza swoją silną budowę licznym więzadłom.

Kości kończyny dolnej

W budowie kończyny dolnej wyróżnia się obręcz kończyny dolnej (obręcz miedniczną)

oraz kości części wolnej kończyny dolnej.

Obręcz miedniczna składa się z kości miednicznej prawej i lewej. Obie kości

miedniczne obejmują szkielet osiowy i wraz z kością krzyżowa tworzą silny pierścień
kostny, zwany miednicą.

Każda kość miedniczna składa się z trzech części:

−

kości biodrowej skierowanej ku górze i do tyłu

−

kości kulszowej skierowanej ku dołowi i do tyłu

−

kości łonowej skierowanej ku dołowi i do przodu
Kości te połączone początkowo chrząstkozrostem a później kościozrostem u

dorosłego tworzą jedną całość. Wszystkie te składniki łączą się w środku kości
miednicznej.

Obręcz kończyny dolnej połączona jest z resztą szkieletu stawem krzyżowo-

biodrowym oraz z obręczą przeciwległej kończyny spojeniem łonowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Kości kończyny dolnej wolnej

Kość udowa jest najdłuższą i najsilniejsza kością szkieletu. Położenie jej w pionowej

postawie ciała jest nieco skośne. Kość udowa składa się z trzonu, nasady bliższej i nasady
dalszej.

Koniec bliższy kości udowej zaczyna się głową kości udowej. Głowę łączy z trzonem

szyjka kości udowej. W miejscu połączenia szyjki z trzonem odchodzą z powierzchni tylnej
dwa guzy: krętarz większy i krętarz mniejszy. Oba krętarze są połączone na tylnej
powierzchni wystającym grzebieniem międzykrętarzowym.

Koniec dalszy kości udowej jest wydatnie zgrubiały, ma on dwa kłykcie, przyśrodkowy

większy i boczny mniejszy, służą do połączenia z kością piszczelową. Oba kłykcie silnie
występują ku tyłowi i są tutaj przedzielone dołem międzykłykciowym. Powierzchnie stawowe
obu kłykci, zlewają się z przodu, tworząc powierzchnię rzepkową. Powierzchnie boczne
kłykci są chropowate, na każdej z nich występuje silny guzek, zwany nadkłykciem
przyśrodkowym i bocznym.

Rzepka jest to kość spłaszczona, trójkątna, włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego

uda i położona do przodu od dolnego końca kości udowej. Rzepka chroni staw kolanowy.

Kości goleni

Kościec goleni albo podudzia składa się z dwóch kości długich, kości piszczelowej

i strzałki, które swoimi bliższymi i dalszymi końcami łączą się.

Kość piszczelowa znajduje się po stronie przyśrodkowej goleni. U góry bierze udział

w wytwarzaniu stawu kolanowego. Składa się z trzonu i dwóch końców.

Koniec bliższy kości piszczelowej jest zgrubiały. Na jego powierzchni znajdują się dwie

wklęsłe powierzchnie stawowe górne, które spoczywają na wydatnych i szerokich kłykciach
przyśrodkowym i bocznym. Między obu powierzchniami stawowymi leży wyniosłość
międzykłykciowa. Koniec dalszy jest czworoboczny i ma pięć powierzchni. Powierzchnia
boczna łączy się ze strzałką. Powierzchnia przyśrodkowa przedłuża się ku dołowi, tworząc
kostkę przyśrodkowa. Na tej nasadzie znajduje się także powierzchnia stawowa dolna.

Strzałka jest to cienka kość położona wzdłuż bocznej strony kości piszczelowej, z którą

łączy się u góry i u dołu. Odróżniamy na strzałce trzon, koniec bliższy i koniec dalszy.
Koniec bliższy tworzy zgrubienie zwane głową strzałki.. Głowę od trzonu oddziela szyjka
strzałki. Strzałka nie bierze udziału w budowie stawu kolanowego. Koniec dalszy, czyli
kostka boczna poszerza się i grubieje, zakończony jest tępym wierzchołkiem.

Kości stopy

Stopa składa się z trzech większych odcinków: stępu, śródstopia i palców. Jako całość

stopa tworzy mocne i sprężyste sklepienie, dostosowane do dźwigania masy ciała.

W skład kości stępu wchodzi siedem kości. Szereg bliższy kości stepu składa się z kości

piętowej i kości skokowej, leżących ponad sobą (jedna na drugiej). Szereg dalszy kości stępu
składa się z leżących obok siebie w jednym rzędzie kości sześciennej i trzech kości
klinowatych. Siódma kość stępu, kość łódkowata, wsuwa się między kości klinowate a kość
skokową.
Kości stępu wraz z kośćmi śródstopia są tak ułożone, że tworzą dwa wypuklenia ku
grzbietowi stopy, podłużne i poprzeczne.

Kości śródstopia

W skład kości śródstopia wchodzi pięć kości; są to kości długie niewielkich rozmiarów.

W każdej z nich odróżniamy podstawę, zwrócona do kości stępu, trzon i głowę
z powierzchnią stawową dla bliższego paliczka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Kości palców stopy

W skład kości palców stopy wchodzą paliczki. Paluch posiada dwa paliczki: bliższy

i dalszy, pozostałe palce po trzy: paliczek bliższy, paliczek środkowy i paliczek dalszy. Każdy
paliczek posiada podstawę, trzon i głowę. Paliczki dalsze zakończone są guzowatością
stanowiącą oparcie dla paznokcia.

Trzeszczki są to małe okrągławe kostki włączone w ścianę torebki stawowej, albo

w odcinki końcowe ścięgna mięśnia.

Połączenia kończyny dolnej

Wśród połączeń kończyny dolnej odróżniamy połączenia obręczy i połączenia kończyny

dolnej wolnej. Do połączeń obręczy należą: staw krzyżowo-biodrowy, spojenie łonowe oraz
liczne więzadła. Drugie stanowią: staw biodrowy, staw kolanowy, połączenia kości goleni,
stawy stopy wraz z więzadłami.

Staw biodrowy. Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udowa. Staw biodrowy

jest stawem kulistym, panewkowym, wieloosiowym.

Staw kolanowy. Staw kolanowy jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on

udo z golenią. Dla zabezpieczenia ruchów panewki mają ruchome uzupełnienia w postaci
dwóch przesuwalnych, półksiężycowatych pierścieni włóknisto – chrzęstnych, tzw. łękotek.
Torebka stawowa prawie na całym obwodzie jest wzmocniona więzadłami.
Więzadła leżące poza torebką chronią kończynę przed nadmiernym prostowaniem goleni
w stawie kolanowym.
Więzadła wewnątrztorebkowe (krzyżowe) łączą kość piszczelowa z kością udowa w stawie
kolanowym, zapobiegając przesunięciu się kolana do przodu lub do tyłu.
Staw kolanowy jest odmiana stawu zawiasowego.

Połączenia kości goleni
Kość piszczelowa i strzałkowa łączą się u góry stawem piszczelowo – strzałkowym, u dołu
więzozrostem piszczelowo – strzałkowym oraz błoną międzykostną.

Stawy stopy
W skład stopy wchodzą następujące połączenia stawowe: staw skokowo – goleniowy
(skokowy górny), staw skokowo – piętowy (skokowy przedni), staw skokowo – piętowo –
łódkowy (skokowy dolny), staw piętowo – sześcienny, staw klinowo – łódkowy, stawy
stępowo – śródstopne stawy międzyśródstopne, stawy palców.

Kościec tułowia
Kościec osiowy
Do kośćca osiowego zaliczamy: kręgosłup, żebra, mostek.
Kręgosłup składa się z 33 –34 kręgów.
1. Kręgi prawdziwe tworzą część przedkrzyżową kręgosłupa należą do nich:

−

kręgi szyjne – 7,

−

kręgi piersiowe – 12,

−

kręgi lędźwiowe – 5.

2. Kręgi rzekome – 9 lub10 tworzą część krzyżowo-guziczną kręgosłupa:

−

kość krzyżowa – 5,

−

kość guziczna – 4 lub 5.

W kręgosłupie wyróżnia się fizjologiczne wygięcia do przodu i tyłu. Są to:

−

lordoza wygięcie do przodu, w części szyjnej i lędźwiowej,

−

kifoza wygięcie do tyłu, w części piersiowej i krzyżowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

ebra w liczbie 12 par są składnikiem kośćca osiowego, wchodzą w skład klatki

piersiowej.
ś

ebra dzielimy na dwa rodzaje:

−

ebra prawdziwe – 7 par

−

ebra rzekome – 5 par w tym;

3 pary to żebra przytwierdzone (VIII, IX, X),
2 pary to żebra wolne (XI, XII).

ś

ebra przytwierdzone tworzą z każdej strony tułowia łuk żebrowy.

Każde żebro składa się z: kości żebrowej I chrząstki żebrowej.
Długość żeber wzrasta od I do VII.
Chrząstki żebrowe łączą kość żebrową z mostkiem. Długość chrząstek wzrasta stopniowo od
I do VII żebra.
Do połączeń żeber należą: stawy żebrowo – kręgowe, połączenia mostkowo – żebrowe, stawy
międzychrząstkowe.

Mostek jest to kość płaska. Składa się z trzech części: górnej zwanej rękojeścią mostka,

rodkowej zwanej trzonem mostka, dolnej zwanej wyrostkiem mieczykowatym

Mostek ustawiony jest skośnie – jego koniec górny leży bliżej kręgosłupa niż koniec dolny.
Wszystkie trzy części połączone są w całość za pośrednictwem chrząstki włóknistej.
Między rękojeścią a trzonem występuje tzw. spojenie mostkowe. Rękojeść, najszersza część
mostka, tworzy oparcie dla obojczyków.
Trzon, środkowa część mostka, zawiera powierzchnię zewnętrzną i wewnętrzną. Na brzegach
znajduje się 5 wcięć żebrowych. Wyrostek mieczykowaty, twór szczątkowy może
wykazywać znaczne odmiany.

Układ mięśniowy

Mięśnie są to narządy, które maja wybitna zdolność kurczenia się. Skurcz odbywa się pod

wpływem bodźców mechanicznych, chemicznych, nerwowych. Mięśnie zbudowane są
z tkanki mięśniowej składającej się z wydłużonych komórek, które stanowią miąższ narządu
jakim jest mięsień. Komórki mięśniowe otoczone są blaszką podstawną, która razem z tkanką
łączną właściwą luźną tworzy jego zrąb. Komórki mięśniowe są wyspecjalizowane w zmianie
swojej długości, czyli w kurczeniu się i rozkurczaniu się, oraz w zmianie swojego napięcia.
Odróżnia się trzy rodzaje tkanki mięśniowej:

−

tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną szkieletową,

−

tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną sercową,

−

tkankę mięśniową gładką.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa składa się z długich,

cylindrycznych komórek, nazywanych również włóknami.

Komórka mięśniowa jest wielojądrowa i ma około 75 jąder na 1 mm długości.

Głównym składnikiem cytoplazmy komórki mięśniowej są miofibryle, które mają
właściwość kurczenia się. Są to włókienka tworzące pęczki o regularnym, równoległym
ułożeniu, i składają się z białek aktyny, miozyny i innych, które biorą udział w skurczu.
Między miofibrylami znajdują się mitochondria. Pojedyncze miofibryle, ich pęczki oraz
całe komórki wykazują poprzeczne prążkowanie, tj. naprzemienne występowanie
poprzecznych ciemnych i jasnych miofibryli. Czynność tkanki mięśniowej poprzecznie
prążkowanej jest zależna od woli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

W mięśniu poprzecznie prążkowanym włókna mięśniowe są zgrupowane w niewielkie

tzw. pierwotne pęczki mięśniowe. Włókna wchodzące w skład takiego pęczka spaja niewielka
ilość luźnej tkanki łącznej tzw, śródmięsna. Poszczególne pierwotne pęczki mięśniowe wiąże
luźna tkanka łączna omięsna. Całość narządu otacza włóknista błona zwana namięsną.
Namięsna jest otoczona z zewnątrz łącznotkankową błoną zwana powięzią mięśnia.

Kształt mięśni jest różnorodny. Dzielą się na trzy zasadnicze grupy: mięśnie długie,

szerokie (płaskie) i krótkie. Mięśnie długie spotykamy głównie na kończynach. W mięśniach
szerokich wymiary długości i szerokości są znacznie większe niż grubości. Większość z nich
bierze udział w wytwarzaniu ścian wielkich jam ciała: klatki piersiowej, brzucha i miednicy.
Mięśnie krótkie występują w okolicach, gdzie ruchy są nieznaczne, lecz wymagają dużej siły
np. dookoła kręgosłupa.

Mięśnie przytwierdzone są swymi końcami do powierzchni, które stanowią punkty

przyczepu mięśni. Nieliczne przyczepiają się do wewnętrznej powierzchni skóry, są to
mięśnie skórne. Znaczna większość mięśni prążkowanych przytwierdzona jest obu swymi
końcami do dwóch części szkieletu, które mięsień zbliża do siebie w czasie skurczu. Każdy
mięsień ma, co najmniej dwa punkty przyczepu, z których jeden nazywamy przyczepem
początkowym mięśnia, drugi przyczepem końcowym.

Mięsień przytwierdzony jest do miejsca przyczepu albo bezpośrednio albo częściej za

pomocą ścięgna. Ścięgna są to twory włókniste, zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej,
o zabarwieniu białawosrebrzystym i bardzo odporne. Sprężystość ich jest nieznaczna. Ścięgno
stanowi istotną część mięśnia, jest przedłużeniem mięśnia, łączy go z kośćcem i przenosi jego
pracę na kościec.
Kształt ścięgien jest różny, są walcowate, spłaszczone, niektóre przyjmują postać rozcięgna.

Mięsień składa się z masy mięśniowej zwanej brzuścem i łącznotkankowego ścięgna

znajdującego się na jednym lub obu końcach mięśnia. Część początkową mięśnia nazywany
głową, część końcową ogonem. Mięsień rozpoczyna się nieraz dwiema lub kilkoma głowami,
z których każda może mieć własne ścięgno: mówimy wówczas o mięśniu dwugłowym,
trójgłowym, czworogłowym.

Przejście części mięśniowej w ścięgno może być rozmaite. Mięsień może się na obu

końcach zwężać przy przejściu w ścięgno, przybiera wtedy kształt wrzeciona – mięsień
wrzecionowaty. Niekiedy kierunek włókien ścięgna stanowi prostolinijne przedłużenie
włókien mięśniowych – mięsień płaski. Inny układ występuje w mięśniach, w których włókna
dochodzą skośnie do ścięgna - mięsień półpierzasty, pierzasty. Inne to mięśnie dwubrzuścowe
lub przedzielone smugami ścięgnistymi.

Nazwy mięśni często zawierają określenia miejsca przyczepu (kruczo-ramienny) lub

wskazują położenie topograficzne (ramienny, piszczelowy), albo kierunek przebiegu (prosty,
skośny). Nieraz nazwa uwzględnia czynność mięśnia (zginacz, odwodziciel) lub jego ogólną
postać (dwugłowy).

Mięśnie poprzecznie prążkowane są silnie unaczynione. Do mięśnia wstępuje kilka

gałązek tętniczych i każdej z nich towarzyszą dwie żyły. Unerwienie mięśni jest również
bardzo obfite. Znajdujemy w nich włókna, pochodzące z układu autonomicznego
towarzyszące naczyniom krwionośnym oraz liczne włókna ruchowe i czuciowe, pochodzące
od nerwów czaszkowych lub rdzeniowych. Ruchowe włókno nerwowe unerwia 150 włókien
mięśniowych, tworząc wraz z nimi jednostkę czynnościową. Włókna czuciowe kończą się
wewnątrz tzw. wrzeciona mięśniowego.

Fizyczne i biologiczne właściwości mięśni

Każdy żywy mięsień jest sprężysty; daje się biernie rozciągać i szybko powraca do swej

długości spoczynkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Każde żywe włókno mięśniowe wykazuje pewien nieznaczny stan napięcia (tonus).

Napięcie to nie podlega naszej woli i znajduje się pod wpływem autonomicznego układu
nerwowego.

Tkanka mięśniowa jest jedną z tkanek pobudliwych. Może natychmiast reagować na

dochodzące do niej pobudzenia. Skurcz włókien mięśniowych może odbywać się w różnych
warunkach. Jeśli kurczące się włókna nie mogą się skracać, wzrasta ich napięcie, a długość
pozostaje niezmieniona. Taki skurcz nazywa się izometrycznym. W skurczu izotonicznym
nieobciążone włókna mięśniowe skracają się swobodnie, nie wzrasta ich napięcie, ale długość
się skraca.

Czynność mięśnia polega na skurczu części mięśniowej, a podnietę do skurczu przewodzi

nerw ruchowy. Zależnie od rodzaju czynności odróżniamy mięśnie: zginające, prostujące,
przywodzące, odwodzące, zwieracze, rozwieracze, dźwigacze, i obniżające. Mięśnie
o wspólnej czynności nazywamy synergistycznymi a spełniające czynność przeciwną
antagonistycznymi.

Mięśnie głowy

Na głowie odróżniamy mięśnie:

−

mięśnie żwaczowe – grupa mięśni powodująca ruchy żuchwy,

−

mięśnie mimiczne (wyrazowe) – przyczepiają się w skórze twarzy, zmieniają jej rysy,
powodują również zamykanie i otwieranie szpar powiekowych, szpary ustnej
i w pewnym stopniu nozdrzy,

−

mięśnie trzewne głowy – m. języka, gałki ocznej, narządu przedsionkowo-ślimakowego.

Mięśnie szyi
Na szyi właściwej odróżniamy mięśnie trojakiego rodzaju.
Mięśniem położonym tuż pod skórą jest m. szeroki szyi – obniża żuchwę i kąty ust,
współdziała przy otwieraniu ust.
Pozostałe mięśnie dzielimy na powierzchowne i głębokie.

Czynność mięśni szyi jest złożona i różnokierunkowa. Wpływają one na ruchy głowy

i szyi, uczestniczą w ruchach żuchwy. Przesuwając chrząstkę tarczową, a z nią krtań,
współdziałają w jej czynności głosowej. Mięśnie nadgnykowe tworzą elastyczne i ruchome
dno jamy ustnej. Mięśnie przyczepiające się do obojczyka, mostka, żeber, są pomocniczymi
mięśniami wdechowymi.

Mięśnie tułowia

W skład mięśni tułowia wchodzą: 1) mięśnie klatki piersiowej, 2) mięśnie grzbietu,
3) mięśnie brzucha.

Mięśnie klatki piersiowej
Mięśnie klatki piersiowej (klp.) dzielą się na trzy zespoły.

−

m. powierzchowne klp. – zakończenia znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej
i kości ramiennej (m. piersiowy większy, m. piersiowy mniejszy, m. podobojczykowy,
m. zębaty przedni),

−

m. głębokie klp. – tworzą właściwe mięśnie klp., które powodują ruchy żeber. Wraz
z przeponą tworzą zespół mięśni oddechowych (mm. dźwigacze żeber, mm
międzyżebrowe zewnętrzne, mm. międzyżebrowe wewnętrzne, m. poprzeczny klatki
piersiowej),

−

przepona – tworzy przegrodę między jamą klp. a jamą brzuszną. Jest głównym mięśniem
wdechowy. W czasie skurcz przepona spłaszcza się. Powoduje to powiększenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

pionowego wymiaru klp. i rytmiczne zmiany ciśnienia klp. i j. brzusznej. Różnica ciśnień
umożliwia oddychanie. Z przeponą współpracują mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne,
mm. piersiowe większy i mniejszy oraz m. zębaty przedni.

Mięśnie grzbietu

Mięśnie grzbietu dzielą się na trzy warstwy: 1) powierzchowną, 2) pośrednią, 3) głęboką.

Mięśnie powierzchowne grzbietu.

Przyczepy tych mięśni znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej i na kości

ramiennej oraz na wyrostkach kolczystych kręgów. Do tej grupy mięśni należą:
m. czworobocznym, m. najszerszy grzbietu, mm. równoległoboczny mniejszy i większy,
m. dźwigacz łopatki – unosi łopatkę ku górze.

Mięśnie pośrednie grzbietu:

−

mm. zębate tylne górny i dolny: górny - unoszenie żeber (m.wdechowy), dolny –
obniżanie żeber (m. wydechowy).

Mięśnie głębokie grzbietu kształtują ruchy kręgosłupa.

Mięśnie brzucha

Mięśnie brzucha tworzą przednią i boczne ściany jamy brzusznej. Wypełniają lukę kośćca

między klatką piersiową a miednicą, zwaną rozstępem mostkowo- łonowym kośćca i tworzą
w stanie napięcia wytrzymałą na uraz powłokę, równającą się wytrzymałości kośćca. Rola
ochronna ustaje z chwilą zwiotczenia mięśni.
Mięśnie brzuszne brzucha są mięśniami wydechowymi Łącznie z przeponą i mm. krocza
stwarzają podczas skurczu tłocznię brzucha odgrywającą ważną rolę przy czynnościach
fizjologicznych. Skurcz obustronny mm. brzucha powoduje zgięcie kręgosłupa ku przodowi,
napięcie tych mięśni hamuje zginanie kręgosłupa ku tyłowi. Skurcz jednostronny mm.
brzucha wywołuje boczne zgięcie kręgosłupa. Od wyrostka mieczykowatego do spojenia
łonowego ciągnie się kresa biała, oddzielająca mięsnie brzucha prawej i lewej strony. Do tej
grupy mięśni należą: m. prosty brzucha, m. skośny zewnętrzny brzucha, m. skośny
wewnętrzny brzucha, m. poprzeczny brzucha.

Więzadło pachwinowe to łącznotkankowy powrózek biegnący od kolca przedniego

górnego kości biodrowej do guzka łonowego. Rozcięgna mięśni brzucha wplatają się w to
więzadło, tworząc ponad nim szczelinowatą przestrzeń, zwaną kanałem pachwinowym. Kanał
pachwinowy biegnie równolegle do więzadła pachwinowego. Zaopatrzony jest w pierścień
pachwinowy głęboki i powierzchowny. Przez kanał pachwinowy przechodzi u mężczyzn
powrózek nasienny, a u kobiet – więzadło obłe macicy. Wzdłuż kanału mogą przedostawać
się do moszny i pod skórę trzewia (jelita, sieć), tworząc przepukliny.

Mięśnie kończyny górnej
Mięśnie obręczy kończyny górnej

Sześć mięśni okolicy barku łączy obręcz kończyny z kością ramienną. Są to mm.:

naramienny, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy, obły mniejszy i obły większy oraz
podłopatkowy. Wszystkie mięśnie okolicy barku są unerwione przez gałęzie części
grzbietowej splotu ramiennego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Mięśnie kończyny górnej wolnej
Mięśnie ramienia

Mięśnie ramienia w licznie czterech, dzielą się na dwie grupy: przednią, mięśni zginaczy

i tylną, prostowników. Do grupy przedniej należą mm. kruczo – ramienny, dwugłowy
i ramienny. Grupę drugą stanowi jeden mięsień - trójgłowy.

Mięśnie przedramienia.

Mięśnie przedramienia dzielą się na trzy zasadnicze grupy: grupę przednią (dłoniowa),

tylną (grzbietowa) i boczną promieniową.

Grupa przednia (dłoniowa) grupa ta składa się z dwóch ułożonych na sobie warstw

mięśni: powierzchownej i głębokiej. Należą do niej: mm. nawrotowy obły, zginacz
promieniowy nadgarstka, dłoniowy długi, zginacz łokciowy nadgarstka, zginacz
powierzchowny palców, zginacz głęboki palców, zginacz długi kciuka, nawrotowy
czworoboczny.

Grupa boczna mięśni przedramienia (promieniowa) składa się z czterech mięśni. Należą

do niej: mm. ramienno – promieniowy, prostownik promieniowy długi nadgarstka,
prostownik promieniowy krótki nadgarstka, odwracacz.

Grupa tylna mięśni przedramienia składa się z siedmiu mięśni, ułożonych w dwie

warstwy: powierzchowna i głęboką.

Do warstwy powierzchownej należą: mm. prostownik palców, prostownik palca małego,

prostownik łokciowy nadgarstka.

Do warstwy głębokiej należą: mm. odwodziciel długi kciuka, prostownik długi kciuka,

prostownik krótki kciuka, prostownik wskaziciela.

Mięśnie ręki

Mięśnie ręki leżą na powierzchni dłoniowej, powierzchnia grzbietowa zawiera tylko

cięgna mięśni przedramienia. Są to: mm. kłębu kciuka, mm. kłębu palca małego, mm

rodkowe dłoni.

Mięśnie kończyny dolnej
Dzielimy na mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie kończyny dolnej wolnej.

Mięśnie obręczy kończyny dolnej (m. miednicy)

Łączą kości miednicy z kością udową. Mięśnie te dzielą się na trzy grupy: grupę przednią

mięśni grzbietowych obręczy, grupę tylną mięśni grzbietowych obręczy i grupę mięśni
brzusznych obręczy. Mięśnie miedniczno-udowe ustalają czynnie kość udową względem
miednicy. Utrzymują pionową postawę ciała, zapewniają równowagę ciała podczas stania na
jednej nodze i naprzemiennie w czasie chodu, obracają udo na zewnątrz i do wewnątrz.

Należą do nich:
Grupa przednia mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:

−

m. biodrowo-lędźwiowy.

Grupa tylna mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:

−

m. pośladkowy wielki, m. pośladkowy średni, m. pośladkowy mały.

Grupa mięśni brzusznych obręczy kończyny dolnej:

−

m. zasłaniacz wewnętrzny, m. zasłaniacz zewnętrzny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Mięśnie kończyny dolnej wolnej
Mięśnie uda

Mięśnie uda można podzielić na trzy grupy: przednią, tylną i przyśrodkową.

Z mechanicznego punktu widzenia są to mięśnie działające na staw biodrowy, staw
kolanowy, albo na oba stawy równocześnie. Mięśnie uda pełnią podstawową rolę
w utrzymaniu postawy, w chodzie, przywodzeniu uda, prostowaniu i obracaniu stawu
biodrowego. Należą do nich:
Grupa przednia mięśni uda
Zawiera mięśnie zginające staw biodrowy. Należą do niej:

−

m. krawiecki, m. czworogłowy uda, m. naprężacz powięzi szerokiej.
Grupa przyśrodkowa mięśni uda:
Grupa ta składa się z pięciu mięśni przywodzicieli uda. Grupa ta wypełnia przestrzeń,

która znajduje się między rozchodzącymi się ku górze kośćmi udowymi.

Grupa tylna mięśni uda:
Grupę te stanowią trzy mięśnie:

−

m. dwugłowy uda, m. półbłoniasty, m. półścięgnisty

Mięśnie goleni

Mięśnie goleni służą do poruszania stopą, tj. do jej zginania grzbietowego, zginania

podeszwowego, do podnoszenia brzegu przyśrodkowego stopy, czyli jej odwracania i do
podnoszenia brzegu bocznego stopy, czyli jej nawracania, ponadto mięśnie goleni poruszają
palcami stopy, tj. zginają je i prostują. Mięśnie goleni dzielą się na trzy grupy: 1) grupę
przednią – mm. prostowniki stopy, 2) grupę tylną (powierzchowne i głębokie) – zginaczy,
3) grupę boczną, w skład, której wchodzą mm. strzałkowe.

Mięśnie stopy

Mięśnie stopy dzielimy na grzbietowe i podeszwowe. Mięśnie stopy oprócz znaczenia

dynamicznego, polegającego na poruszaniu palcami, czyli ich zginaniu podeszwowym,
prostowaniu i zginaniu grzbietowym, odwodzeniu i przywodzeniu, przede wszystkim
spełniają zadanie statyczne, które polega na utrzymaniu charakterystycznego dla stopy
ludzkiej uwypuklenia podłużnego i poprzecznego oraz na ściślejszym związaniu ze sobą
składników biernego aparatu ruchu wchodzącego w skład stopy.
Mięśnie goleni i stopy przystosowały się do pracy statycznej podczas utrzymywania postawy
stojącej i do pracy dynamicznej w chodzie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co składa się na narząd ruchu?

Jakie są jego części?

Jaka jest rola kości w organizmie człowieka?

Do jakiego rodzaju tkanki zalicza się kości?

Jakie składniki wchodzą w skład tkanki kostnej?

Jakie rodzaje tkanki kostnej występują u człowieka?

W których częściach kości występują poszczególne rodzaje tkanki kostnej?

W których miejscach kośćca znajduje się tkanka chrzęstna?

Jakie znasz rodzaje tkanki chrzestnej?

10.

Jaki kształt mają kości występujące w organizmie człowieka?

11.

Jakie nazwy noszą wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni kości?

12.

Co to jest okostna i jakie ma znaczenie?

13.

W jaki sposób kości są ze sobą połączone?

14.

Jakie elementy wchodzą w skład stawu?

15.

Jakie ruchy możemy wykonywać w stawach?

16.

Jak dzielą się stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych?

17.

Z jakich części składa się czaszka?

18.

Jakie kości wchodzą w skład mózgoczaszki a jakie budują twarzoczaszkę?

19.

Jak łączą się kości czaszki?

20.

Jakie kości wchodzą w skład kończyny górna?

21.

Z jakich kości składa się kończyna dolna?

22.

Jak połączenia kości znajdujemy w kończynie górnej i dolnej?

23.

Z jakich kości składa się klatka piersiowa?

24.

Jakie połączenia występują w obrębie klatki piersiowej?

25.

Jak zbudowany jest kręgosłup?

26.

Co to jest tkanka mięśniowa?

27.

Jakie są rodzaje tkanki mięśniowej?

28.

Jaka jest budowa tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej?

29.

Do czego i jak przyczepiają się mięśnie?

30.

Co to jest tonus mięśnia?

31.

Jakie rodzaje skurczu wykonuje mięsień?

32.

Jak dzielą się mięśnie w zależności od rodzaju czynności, którą wykonują?

33.

Co jest urządzeniem pomocniczym mięśni?

34.

Na jakie grupy zasadnicze dzielimy mięśnie szkieletowe?

35.

Jakie grupy mięśni wyróżniamy na tułowiu?

36.

Jakie grupy mięśni wyróżniamy na kończynach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie rysunków

określ kształt kości i opisz ich elementy. Określ, z jakiego

rodzaju tkanki kostnej zbudowane są poszczególne części tych kości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału kości pod względem kształtu,

rozpoznać kształt kości przedstawionych na rysunku,

opisać poszczególne części kości zaznaczone na rycinie,

odszukać i zapisać nazwy tych kości.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

rysunek kości,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Opracuj schemat graficzny kości wchodzących w skład kończyny górnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny górnej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny górnej,

w formie schematu na plakacie zapisać wszystkie kości wchodzące w skład kończyny
górnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4lub arkusz papieru, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

Opracuj schemat graficzny kości kończyny dolnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny dolnej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny dolnej,

w formie schematu na plakacie zapisać wszystkie kości tworzące kończynę dolną.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 4

Opisz konstrukcję czaszki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości czaszki lub skorzystać
z tablic i modelu kośćca czaszki znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy czaszki,

dokonać podziału czaszki na dwie zasadnicze grupy,

w układzie tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli zapisać nazwy kości wchodzące
w skład poszczególnych części czaszki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 5

Opisz konstrukcję klatki piersiowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości klatki piersiowej lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy klatki piersiowej,

wyodrębnić kości tworzące rusztowanie kostne klatki piersiowej,

w układzie tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli, zapisać nazwy kości i ich
elementy,

wyjaśnić pojęcie - łuk żebrowy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 6

Opisz budowę kręgosłupa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kręgosłup lub skorzystać
z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy kręgosłupa,

na karcie do ćwiczeń zaznaczyć odcinki kręgosłupa i podać liczbę kręgów tworzących te
odcinki,

wyjaśnić co to jest kifozy i lordoza,

określić sposób łączenia się poszczególnych elementów kręgosłupa.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

karta do ćwiczeń – schemat kręgosłupa,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 7

Wypisz rodzaje połączeń kości. Wskaż miejsca w układzie szkieletowym człowieka,

w których występują poszczególne rodzaje połączeń.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające połączenia kości lub
skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych klasyfikację połączeń kości,

wypisać części szkieletu i rodzaje połączeń które w nich występują,

wypisać, przynajmniej dwie, nazwy połączeń kości w obrębie czaszki, kończyny górnej
i dolnej oraz szkieletu osiowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, rodzaje i budowę
połączeń kości,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 8

Dokonaj podziału mięśni szkieletowych ze względu na kształt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych klasyfikację mięśni ze względu na kształt,

narysować schematy mięśni o rożnym kształcie,

zapisać przy poszczególnych rodzajach mięśni krótka charakterystykę,

zapisać nazwę mięśni mających określony kształt,

wskazać na modelu muskulatury człowieka miejsca położenia mięśni o określonych
kształtach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne, podręczniki do anatomii, tablice przedstawiające układ mięśniowy
człowieka, model muskulatury człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 9

Przeanalizuj położenie mięśni w obrębie klatki piersiowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące mięśni klatki piersiowej,

dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów,

określić zakres ruchów danej grupy mięśniowej,

zapisać nazwy poszczególnych mięśni.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne, tablice muskulatury człowieka, model muskulatury człowieka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić co składa się na narząd ruchu i jakie są jego części?

określić rolę kości w organizmie człowieka?

opisać budowę tkanki łącznej szkieletowej kostnej i chrzestnej?

przedstawić składniki budujące kość?

wskazać w których częściach kości występują poszczególne rodzaje
tkanki kostnej?

wskazać w których miejscach szkieletu znajduje się tkanka
chrzęstna?

sklasyfikować kości ze względu na kształt?

nazwać wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni
kości?

wyjaśnić co to jest okostna i jakie ma znaczenie?

10)

określić rodzaje połączeń kości?

11)

wskazać miejsca występowania poszczególnych rodzajów połączeń?

12)

opisać elementy wchodzące w skład stawu?

13)

określić zakresy ruchów które można wykonywać w poszczególnych
rodzajach połączeń?

14)

rozróżnić stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni
stawowych?

15)

wyjaśnić z jakich części składa się czaszka?

16)

przedstawić kości wchodzące w skład mózgoczaszki i twarzoczaszki?

17)

wyjaśnić jak łączą się kości czaszki?

18)

scharakteryzować kości i połączenia kończyny górnej?

19)

scharakteryzować kości i połączenia kończyny dolnej?

20)

scharakteryzować kości i połączenia w obrębie klatki piersiowej?

21)

scharakteryzować budowę kręgosłupa?

22)

zdefiniować pojęcie tkanki mięśniowej?

23)

rozróżnić rodzaje tkanki rodzaje tkanki mięśniowej?

24)

przedstawić budowę tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej?

25)

określić do czego i jak przyczepiają się mięśnie?

26)

wyjaśnić jak dzielą się mięśnie w zależności od rodzaju czynności,
która wykonują?

27)

wyjaśnić co to jest tonus mięśnia?

28)

rozróżnić rodzaje skurczów jakie wykonuje mięsień?

29)

wymienić urządzenia pomocnicze mięśni?

30)

dokonać podziału mięśni na zasadnicze grupy?

31)

sklasyfikować mięśnie tułowia?

32)

sklasyfikować mięśnie kończyny górnej i kończyny dolnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.3. Budowa i czynność układu trawiennego

4.3.1. Materiał nauczania

Układ trawienny

Do układu trawiennego należą: jama ustna (wraz z zawartymi w niej ścianami

i narządami), gardziel, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie (dwunastnica, jelito czcze, jelito
kręte), jelito grube (kątnica z wyrostkiem robaczkowym, okrężnica wstępująca, okrężnica
poprzeczna, okrężnica zstępująca, okrężnica esowata i odbytnica) oraz wątroba i trzustka –
gruczoły związane rozwojowo, topograficznie i czynnościowo z przewodem pokarmowym.
Spożywane pokarmy zostają w przewodzie pokarmowym poddane obróbce mechanicznej
i chemicznej, tak, aby mogły być wchłonięte. Zawierają one składniki energetyczne
i budulcowe, jakimi są węglowodany, tłuszcze i białka, oraz witaminy, sole mineralne i wodę.

Jama ustna stanowi początek przewodu pokarmowego. Rozpoczyna się szparą ust,

przechodząc ku tyłowi w gardziel. Ściany jamy ustnej stanowią wargi, policzki, podniebienie
i tzw. dno jamy ustnej. Jama ustna wysłana jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim.

Do narządów jamy ustnej zalicza się zęby, język i ślinianki. Trawienie w jamie ustnej

polega na rozdrobnieniu pokarmu w czasie żucia, wymieszaniu ze ślina i poddaniu działaniu
enzymu amylazy ślinowej, która zapoczątkowuje trawienie węglowodanów.

Gardło jest narządem wspólnym dla układu trawiennego i oddechowego. Krzyżują się

w nim drogi pokarmowa i oddechowa. Rozciąga się od podstawy czaszki do poziomu VI
kręgu szyjnego. Jama gardła dzieli się na część nosową, ustną i krtaniową.

Przełyk jest narządem pośredniczącym w przekazywaniu pokarmów z gardła do żołądka.

Rozpoczyna się przy dolnym brzegu chrząstki pierścieniowatej, na wysokości VI kręgu
szyjnego kończy na poziomie XI kręgu piersiowego przy części wpustowej żołądka. Długość
jego wynosi około 25 cm. Z uwagi na położenie przełyku wyróżnia się część szyjną położoną
od przodu od kręgosłupa, część piersiową przebiegająca w śródpiersiu górnym i tylnym
bezpośrednio przed kręgami piersiowymi oraz brzuszną zawartą pomiędzy przeponą
a żołądkiem. W przebiegu przełyku występują trzy fizjologiczne przewężenia: górne
(krtaniowe), środkowe (aortalne) i dolne (brzuszne). Ściana przełyku zbudowana jest z błony
zewnętrznej (tkanka łączna włóknista), z błony mięśniowej (mięśnie gładkie) i z błony
ś

luzowej.

ołądek leży w ¾ w lewej okolicy podżebrowej, za łukiem żebrowym i w ¼ w okolicy

nadbrzusznej.

W żołądku wyróżnia się następujące części:

−

część wpustową do której dochodzi przełyk, miejsce to nazywa się wpustem,

−

dno żołądka, najwyższa jego część położoną pod lewą kopułą przepony,

−

trzon żołądka, największa część żołądka,

−

część odźwiernikową, przechodząca w dwunastnicę, miejsce to nazywa się
odźwiernikiem.
Ponadto w żołądku można wyróżnić ścianę przednią i tylną połączone krzywizną większą

i krzywizną mniejszą. W ścianie żołądka wyróżnia się błonę surowiczą, błonę mięśniową
(mięśnie gładkie ułożone podłużnie, okrężnie i skośnie), mięsień zwieracz odźwiernika,
tkankę podśluzową i błonę śluzową. W błonie śluzowej żołądka występują gruczoły
ż

ołądkowe właściwe wytwarzające kwas solny oraz enzymy trawienne i gruczoły

odźwiernikowe produkujące śluz. śołądek spełnia w organizmie człowieka funkcje
polegające na: gromadzeniu i przechowywaniu spożytych pokarmów oraz ich trawieniu.
Pokarm w żołądku zostaje dokładnie rozdrobniony (zamienia się w papkę) i zmieszany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

z sokiem żołądkowym, który zawiera kwas solny, enzymy trawienne (pepsynogen- pepsyna),
ś

luz, sole mineralne i wodę. Pepsyna rozkłada duże cząsteczki białka na mniejsze. Z żołądka

pokarm drobnymi porcjami przesuwany jest do dwunastnicy. śołądek jest bogato
unaczyniony i unerwiony, co wiąże się z jego funkcją motoryczną i wydzielniczą.

Jelito cienkie składa się z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego.

Dwunastnica leży między żołądkiem a jelitem czczym. Rzutuje się na przednią ścianę

brzucha tuż powyżej pępka. Ma kształt litery C obejmuje głowę trzustki, dzieli się na część
górną, zstępująca i wstępującą. Początkowy rozszerzony odcinek nosi nazwę opuszki
dwunastnicy. Część górna i część wstępująca leżą śródotrzewnowo, pozostałe
pozaotrzewnowo. Ściana dwunastnicy składa się z błony surowiczej, błony mięśniowej,
tkanki podśluzowej i błony śluzowej. W błonie śluzowej części zstępującej dwunastnicy
w fałdzie podłużnym znajduje się brodawka większa dwunastnicy. Stanowi ona miejsce
wspólnego ujścia przewodów żółciowego wspólnego i trzustkowego. W dwunastnicy pod
wpływem żółci napływającej z wątroby i enzymów znajdujących się w soku trzustkowym
napływającym z trzustki zachodzą główne procesy trawienne.

Jelito czcze (2/5) i jelito kręte (3/5) leżą wewnątrzotrzewnowo. Rozpoczynają się

zagięciem dwunastniczo-czczym a kończą zastawką krętniczo-kątniczą w miejscu ujścia do
kątnicy, w prawym dole biodrowym. Jelito cienkie ma trójwarstwowa budowę ściany. Błona
ś

luzowa wytwarza wypustki błony śluzowej – kosmki jelitowe. W całym jelicie cienkim

występują gruczoły jelitowe oraz grudki chłonne. Błona mięśniowa jelita cienkiego,
wykonując ruchy perystaltyczne, przesuwa treść pokarmowa i wchłania składniki odżywcze
do naczyń krwionośnych kosmyków i chłonnych kosmków jelitowych.

Jelito grube jest końcową częścią przewodu pokarmowego, dzieli się na jelito ślepe

(kątnica) wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnice i odbytnicę. Okrężnica dzieli się
z kolei na okrężnicę wstępującą (przebiegającą przy tylnej i prawej ścianie brzucha), która
zagięciem prawym przechodzi w okrężnicę poprzeczną (biegnącą wzdłuż powierzchni
trzewnej prawego płata wątroby i krzywizny większej żołądka, poprzecznie przez jamę
brzuszną, w kierunku śledziony), a ta zagięciem lewym w okrężnice zstępującą (biegnie na
tylnej i lewej ścianie jamy brzusznej). Przedłużeniem okrężnicy zstępującej jest okrężnica
esowata. Na wysokości II- III kręgu lędźwiowego okrężnica esowata przechodzi w odbytnicę
zakończona odbytem.

W jelicie grubym zachodzą cztery zasadnicze procesy: zwrotne wchłanianie wody,

wchłanianie elektrolitów, witamin i aminokwasów, formowanie kału, stałe mnożenie się
drobnoustrojów. Niestrawione i nie wchłonięte składniki pokarmowe, złuszczone komórki
nabłonka jelita i śluz są wydalane na zewnątrz.

Dużymi gruczołami związanymi anatomicznie i czynnościowo z przewodem

pokarmowym są trzustka i wątroba.

Wątroba jest największym narządem nie tylko jamy brzusznej, ale i całego organizmu,

produkującym wiele różnorodnych substancji wydzielanych do krwi i przewodu
pokarmowego. Zajmuje okolicę podżebrową prawą, znaczną część okolicy nadbrzusza i część
okolicy podżebrowej lewej. Wątroba dzieli się na kilka części zwanych płatami. Wyróżniamy
płaty: prawy i lewy oraz płat czworoboczny i ogoniasty. Innym podziałem, jest wydzielenie
segmentów naczyniowych wątroby, których jest łącznie 8. Są to takie części miąższu
wątroby, które mają oddzielone od siebie naczynia krwionośne i drogi żółciowe
wewnątrzwątrobowe. Poza podziałem na płaty i segmenty naczyniowe istnieje również
podział wątroby na zraziki. Zrazik jest najmniejszą jednostka morfologiczno-czynnościowa
wątroby. Zraziki są zbudowane z komórek wątroby – hepatocytów. Hepatocyty układają się
w beleczki, oplecione siecią naczyń krwionośnych i kanalików żółciowych. Kanaliki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

ółciowe łącząc się w coraz większe przewodziki tworzą przewód wątrobowy prawy i lewy.

We wnęce wątroby łączą się one w przewód wątrobowy wspólny. Przewód wątrobowy
wspólny zespala się z przewodem pęcherzykowym w przewód żółciowy wspólny, który
uchodzi w części zstępującej dwunastnicy na brodawce większej. Przewód pęcherzykowy
doprowadza i odprowadza żółć do zbiornika żółci – pęcherzyka żółciowego. Wątroba posiada
charakterystyczne powierzchnie, zwrócone w kierunku sąsiednich narządów. Są to:
powierzchnia przeponowa, trzewna oddzielone od siebie brzegiem górnym i dolnym. Na
powierzchni

trzewnej

znajduje

się

zagłębienie

zwane

wrotami

wątroby.

Wątroba, podobnie jak większość narządów, pokryta jest otrzewną, pod którą znajduje się
torebka włóknista. Blaszki otrzewnej tworzą więzadła, na których jest zawieszona wątroba.

W związku z pełnioną funkcją komórki wątroby zawierają liczne ziarnistości, na które,

składają się: glikogen, tłuszcze, białka i barwniki.

Funkcje wątroby:

−

wychwytywanie z krwi i przemiana substancji toksycznych,

−

produkcja żółci,

−

wytwarzanie heparyny,

−

magazynowanie szeregu związków,

−

przemiana węglowodanów, białek i tłuszczów,

−

wytwarzanie ciepła,

−

wytwarzanie białek osocza i osoczowych czynników krzepnięcia krwi,

−

uczestniczenie w tworzeniu i niszczeniu krwinek czerwonych.
Trzustka jest drugim, co do wielkości po wątrobie gruczołem wydzielniczym. Położona

jest zewnątrzotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej. Wyróżnia się w niej głowę, trzon
i ogon ora trzy powierzchnie: przednią tylna i dolną. Trzustka dzieli się na część
zewnątrzwydzielniczą i część dokrewną. Większa część gruczołu produkuje i doprowadza za
przewodem trzustkowym do przewodu pokarmowego sok trzustkowy zawierający enzymy
trawiące cukry, białka i tłuszcze (lipaza, amylaza, trypsyna, chymotrypsyna). Część
wewnątrzwydzielnicza gruczołu działa jak gruczoł dokrewny. Wytwarza i uwalnia do krwi
hormony, w tym insulinę i glukagon. Hormony trzustki odgrywają istotną rolę w regulacji
poziomu cukru we krwi.

Metabolizm, przemiana materii i energii

To całokształt przemian biochemicznych i towarzyszących im przemian energii,

zachodzących w komórkach żywych organizmów i stanowiących podłoże wszelkich zjawisk
biologicznych.

Na metabolizm składają się tysiące różnych reakcji chemicznych, które tworzą szereg

powiązanych z sobą cykli biochemicznych. Reakcje metaboliczne dzieli się na dwa,
częściowo przeciwstawne procesy:

−

katabolizm - rozkład związków chemicznych występujących w żywności oraz wcześniej
istniejących tkankach, który jest głównym źródłem energii potrzebnej do życia,

−

anabolizm - synteza złożonych związków chemicznych, prowadząca do wzrostu masy
organizmu i rozrostu jego tkanek, wymagająca zwykle wydatkowanie energii.

Równowaga procesów katabolicznych i anabolicznych decyduje o zachowaniu

homeostazy żywych organizmów.

Związki chemiczne, które są substratami lub produktami procesów metabolicznych

można podzielić na:

−

budulcowe – białka, kwasy nukleinowe, część lipidów i polisacharydów z których
składają się tkanki organizmów żywych,

−

energetyczne – głównie cukry i tłuszcze,

−

zapasowe – glikogen, tłuszcze, niektóre nukleotydy i inne,

−

regulujące – enzymy, koenzymy, witaminy, hormony itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ trawienny?

Jakie narządy wchodzą w skład układu trawiennego?

Jak zbudowana jest jama ustna i jaki ma udział w procesie trawienia pokarmów?

Jak zbudowany jest przełyk i jaki jest jego udział w trawieniu?

Jak zbudowany jest żołądek i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?

Z jakich części składają się jelita?

Jak zbudowana jest dwunastnica i jaka rolę pełni w trawieniu?

Co to są enzymy i jaką rolę pełnia w trawieniu?

Jak zbudowane jest jelito cienkie i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?

10.

Jak zbudowane jest jelito grube i jaka jest jego rola w trawieniu?

11.

Jak zbudowana jest i jaką rolę w pełni wątroba?

12.

Jak zbudowana jest i jaka role pełni trzustka?

13.

Jak zbudowane jest jelito grube i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?

14.

Co oznacza pojęcie metabolizm?

4.3.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj procesy trawienne zachodzące w przewodzie pokarmowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu trawiennego,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat procesów trawiennych
zachodzących w przewodzie pokarmowym,

wypisać części przewodu pokarmowego w których zachodzą procesy trawienne,

każdej części przewodu pokarmowego przyporządkować rodzaj procesów trawiennych,
składniki które są poddawane trawieniu i enzymy trawienne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę żołądka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę żołądka, skorzystać
z tablic i modelu żołądka znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy żołądka,

na schemacie przedstawiającym żołądek oznaczyć poszczególne jego części,

opisać lokalizację, funkcje, budowę ścian żołądka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

schemat budowy zewnętrznej żołądka,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ trawienny?

określić narządy wchodzące w skład układu trawiennego?

wyjaśnić budowę jamy ustnej i jaki ma udział w procesie trawienia
pokarmów

wyjaśnić budowę przełyku i jaki jest jego udział w trawieniu?

wyjaśnić budowę i żołądka i jakie procesy trawienne w nim
zachodzą?

określić z jakich części składają się jelita?

wyjaśnić budowę dwunastnicy i jaką rolę pełni w trawieniu?

określić co to są enzymy i jaką rolę pełnia w trawieniu?

wyjaśnić budowę jelita cienkiego i jakie procesy trawienne w nim
zachodzą?

10)

wyjaśnić budowę jelita grubego i jakie procesy trawienne w nim
zachodzą?

11)

wyjaśnić budowę i rolę jaką pełni wątroba?

12)

wyjaśnić budowę i rolę jaką pełni trzustka?

13)

wyjaśnić pojęcie metabolizmu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.4.

Budowa i czynność układu oddechowego

4.4.1.

Materiał nauczania

Niezbędnym warunkiem życia komórki i przemian zachodzących w niej jest stały dopływ

tlenu i usuwanie powstałego jako produkt końcowy dwutlenku węgla. Wymianę gazową
między żywym organizmem a otaczającym środowiskiem zapewnia człowiekowi układ
oddechowy.

Do układu oddechowego należą: nos zewnętrzny, jama nosowa wraz z zatokami

przynosowymi, krtań, tchawica, oskrzela główne, płuca wraz z opłucną i jamami opłucnej.

Oddychanie dzieli się na zewnętrzne i wewnętrzne, czyli komórkowe. Oddychanie

zewnętrzne polega na doprowadzeniu tlenu do komórek zgodnie z gradientem ciśnienia
parcjalnego tlenu. Jednocześnie zostaje wydalony dwutlenek węgla, powstający w wyniku
utleniania komórkowego związków organicznych. Na oddychanie zewnętrzne składają się:
wentylacja płuc, dyfuzja gazów pomiędzy powietrzem pęcherzykowym a krwią, transport
gazów i dyfuzja gazów pomiędzy krwią a komórkami.
Regulacja częstości i głębokości oddychania odbywa się za pośrednictwem ośrodka
oddechowego znajdującego się w rdzeniu przedłużonym.

Jama nosowa

Jest podzielona przegrodą nosa na dwie połowy. Małżowiny nosowe dzielą każda z nich

na trzy przewody nosowe: górny, środkowy i dolny. Jama nosowa rozpoczyna się nozdrzami
przednimi, kończy nozdrzami tylnymi. Składa się z przedsionka nosa, i właściwej jamy
nosowej. Błona śluzowa jamy nosowej podzielona jest na okolice oddechową i węchową.
Okolica oddechowa wysłana jest nabłonkiem migawkowym, który spełnia rolę oczyszczania
wdychanego powietrza. Gruczoły śluzowe i surowicze nawilżają a splot naczyniówkowy
podśluzówkowy ogrzewa wdychane powietrze.

Do przewodów nosowych uchodzą zatoki przynosowe, które są przestrzeniami

w kościach czaszki wysłanymi błona śluzową i wypełnionymi powietrzem, wyróżnia się
zatoki: klinowe, sitowe, czołowe, szczękowe.

Rusztowanie jamy nosowej utworzone jest przez: kości nosowe, wyrostki czołowe

szczęk, chrząstki boczne nosa, chrząstki skrzydłowe większe i mniejsze, przegrodę nosa,
małżowiny nosowe.

Krtań to część układu oddechowego umieszczona między IV a VII kręgiem szyjnym.
Rozpoczyna się wejściem do krtani. Krtań łączy gardło z tchawicą, Służy do przeprowadzenia
powietrza, jest także narządem służącym do wydawania dźwięków (głos powstaje w jamie
krtani w obrębie głośni).

Szkielet krtani składa się z chrząstek połączonych ze sobą stawami, mięśniami

i więzadłami.

Wyróżnia się:

−

chrząstki parzyste: nalewkowate, rożkowate, klinowate,

−

chrząstki nieparzyste: pierścieniowata, tarczowata, nagłośnia.

Stawy i połączenia ścisłe łączące chrząstki krtani to: stawy pierścienno-nalewkowe,

stawy pierścienno-tarczowe, więzozrost nalewkowo-rożkowy.
Krtań unerwiają gałęzie nerwu błędnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tchawica

Jest narządem stanowiącym przedłużenie krtani. Rozpoczyna się na wysokości kręgu

szyjnego C6 i biegnie ku dołowi, a kończy na wysokości kręgu piersiowego Th5. Na tej
wysokości (mniej więcej na wysokości trzeciego żebra) dzieli się pod kątem 55-65° na
oskrzela główne prawe i lewe, tworząc rozdwojenie tchawicy. W miejscu podziału znajduje
się ostroga tchawicy rozdzielająca powietrze do płuc. W tchawicy można wyróżnić część
szyjną i piersiowa. Długość tchawicy wynosi 10-12 cm. Tchawica zbudowana jest z 16-20
szklistych chrząstek tchawiczych o podkowiastym kształcie połączonych więzadłami
pierścieniowatymi lub tchawicznymi. Jej tylna ściana - ściana błoniasta - zawiera głównie
mięśnie gładkie. Od wewnątrz tchawica wyścielona jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem
wielorzędowym migawkowym, zawiera też gruczoły surowicze.

Oskrzela

Oskrzela to część układu oddechowego, położona pomiędzy tchawicą a płucami.

Jest to zespół rozgałęziających się rurek o szerokości powyżej 1 mm doprowadzających
i odprowadzających powietrze do/z płuc. Ściana oskrzeli wysłana jest błoną śluzową
z nabłonkiem wielorzędowym migawkowym (umożliwiającym czynne przemieszczanie się
ś

luzu do większych (oskrzeli/tchawicy). Umięśnienie składa się z mięśni gładkich.

W zależności od wielkości oskrzela, chrząstka pomagająca w utrzymaniu kształtu

oskrzela występuje jako pierścienie, małe płytki bądź wysepki. U człowieka, na wysokości IV
krążka międzykręgowego, tchawica dzieli się na 2 oskrzela główne:

−

oskrzele główne prawe, grubsze i krótsze 2,5 cm i przebiega bardziej pionowo,

−

oskrzele główne lewe, cieńsze, dłuższe, 5 cm, biegnące bardziej poziomo.
W płucach oskrzela tworzą drzewiasto rozgałęziający się system. Oskrzela główne dzielą

się na płatowe, te zaś na segmentalne, subsegmentalne i dalsze. Każde kolejne oskrzele ma
coraz mniejszą średnicę. Budowa ich ściany jest dość podobna do budowy tchawicy i dużych
płatowych oskrzeli; chrząstki nie tworzą podkowiastych pierścieni, lecz są zwykłymi
nieregularnymi płytkami. Bardzo ważną rolę odgrywa tu warstwa mięśniowa. Napięcie
mięśni, regulowane przez autonomiczny układ nerwowy, w zasadniczym stopniu decyduje
o średnicy światła oskrzela. Najmniejsze oskrzela posiadające jeszcze chrząstkę mają średnice
1-1,5 mm. Od nich odchodzą oskrzeliki - już bez chrząstek, a po kolejnych podziałach
pojawiają się oskrzeliki oddechowe, w których ścianie znajdują się pęcherzyki płucne.

Po kilkakrotnym podziale tych oskrzelików pojawiają się przewody pęcherzykowe

prowadzące wprost do pęcherzyków płucnych.

Płuca

Są parzystym narządem położonym w klatce piersiowej, w którym odbywa się wymiana

gazowa. Otoczone są dwoma blaszkami błony surowiczej zwanymi opłucną płucną i opłucną
ś

cienną. W jamie opłucnowej znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego.

W płucu wyróżnia się: szczyt, podstawę, powierzchnie: żebrową, przeponową,

ródpiersiową.

Grono stanowi podstawową jednostkę anatomiczną i fizjologiczną płuca. Większa liczba gron
tworzy zrazik, zraziki tworzą segmenty, te zaś płaty. Lewe płuco ma dwa płaty (górny
i dolny), prawe – trzy płaty (górny, środkowy i dolny). Powierzchnia przyśrodkowa płuca
zawiera wnękę z korzeniem płuca. Pęcherzyki płucne mają budowę ściany przystosowana do
wymiany gazowej. Utworzone są z komórek nabłonkowych otoczonych cienkim zrębem
łącznotkankowym, w którym znajduje się sieć naczyń włosowatych. Ściana pęcherzyka
płucnego wraz ze ścianą naczynia włosowatego tworzą tzw. barierę włośniczkowo-
pęcherzykową, przez którą tlen dyfunduje do krwi, podczas gdy z krwi do światła
pęcherzyków przedostaje się dwutlenek węgla. W płucach wyróżnia się dwojakiego rodzaju

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

unaczynienie: krążenie czynnościowe i krążenie odżywcze. Krążenie czynnościowe jest
zarazem krążeniem małym. Krążenie odżywcze składa się z tętnic i gałęzi odchodzących od
łuku aorty, od aorty piersiowej i tętnicy piersiowej wewnętrznej, zwanych gałęziami
oskrzelowymi i żył oskrzelowych.

Oddychanie dzieli się na oddychanie zewnętrzne i oddychanie wewnętrzne, czyli

komórkowe. Oddychanie zewnętrzne polega na doprowadzeniu tlenu do komórek zgodnie
z gradientem ciśnienia parcjalnego tlenu. Jednocześnie zostaje usuwany z komórek dwutlenek
węgla, powstający w wyniku utleniania komórkowego związków organicznych.

Na oddychanie zewnętrzne składają się następujące procesy: wentylacja płuc, dyfuzja

gazów pomiędzy powietrzem pęcherzykowym a krwią, transport gazów i dyfuzja gazów
pomiędzy krwią i komórkami. W okresie spoczynku człowiek oddycha średnio 16 razy na
minutę.

Na szczycie najgłębszego wdechu w płucach znajduje się około 6000 ml powietrza. Jest

to pojemność całkowita płuc.

Regulacja częstości i głębokości oddechów odbywa się za pośrednictwem ośrodka

oddechowego znajdującego się w rdzeniu przedłużonym. Podstawową rolę w kontroli
oddychania odgrywają sprzężenia zwrotne, związane z panującymi we krwi ciśnieniami tlenu
i dwutlenku węgla. Czujnikami tych ciśnień są receptory znajdujące się w dużych tętnicach:
w aorcie i tętnicy szyjnej. Spadek ciśnienia tlenu i/lub wzrost ciśnienia dwutlenku węgla we
krwi tętniczej powoduje w drodze odruchu pobudzenie ośrodków oddechowych w rdzeniu
przedłużonym. Stamtąd płyną pobudzenia zwiększające aktywność i wysiłek mięśni
oddechowych i w rezultacie - poprawę wentylacji. Płuca poprzez wpływ na ciśnienie
dwutlenku węgla we krwi mają bezpośredni i znaczący wpływ na utrzymywanie
odpowiedniego, niemal obojętnego odczynu (pH - 7,4) krwi.

4.4.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ oddechowy?

Z jakich narządów zbudowany jest układ oddechowy?

Gdzie zlokalizowane są narządy układu oddechowego?

Jak zbudowana jest jama nosowa i jaka jest jej rola w oddychaniu?

Jakie chrząstki wchodzą w skład krtani?

Jaką rolę pełni krtań?

Jak zbudowana jest tchawica i oskrzela?

Jak zbudowane są płuca?

Jaka jest istota oddychania zewnętrznego i wewnętrznego?

10.

Z jakich etapów składa się oddychanie zewnętrzne i na czym one polegają?

11.

Na czym polega wymiana gazowa w płucach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.4.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę dróg oddechowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ oddechowy, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego „Ciało
człowieka”,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy układu
oddechowego,

prześledzić drogę powietrza z jamy nosowej do płuc,

przyporządkować górnym drogom oddechowym i dolnym drogom oddechowym narządy
wchodzące w ich skład,

możesz to zrobić w formie tabeli lub „mapy myśli”,

wypisać poszczególne elementy budowy narządów tworzących drogi oddechowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę dróg oddechowych,

−

schemat oddychania zewnętrznego,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność płuc.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać, w atlasie anatomicznym, rysunki przedstawiające budowę płuc, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu płuc, programu
komputerowego „Ciało człowieka”,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności płuc,

posłużyć się schematem płuc,

zaznaczyć na schemacie poszczególne części płuca,

wykonać kilka głębokich oddechów, zwrócić uwagę na ruchy klatki piersiowej,

wyjaśnić w oparciu o poczynione obserwacje, na czym polega wentylacja płuc.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę płuc,

−

model płuc,

−

schemat budowy płuca prawego i lewego,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.4.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić rolę układu oddechowego w organizmie człowieka?

wymienić narządy z jakich zbudowany jest układ oddechowy?

określić budowę i czynność jamy nosowej?

określić położenie, budowę i czynność krtani?

określić położenie, budowę tchawicy i oskrzeli?

określić położenie, budowę i czynność płuc?

wyjaśnić istotę oddychania zewnętrznego i wewnętrznego?

wyjaśnić istotę wymiany gazowej w płucach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.5. Budowa i czynność układu krążenia

4.5.1.

Materiał nauczania

Układ krążenia zbudowany jest z dwu zasadniczych elementów: serca i naczyń

krwionośnych (tętnic, żył i naczyń włosowatych). Zadaniem układu krążenia jest
transportowanie krwi - zawierającej niezbędne dla organizmu składniki odżywcze (głównie
glukozę, aminokwasy i tłuszcze) oraz tlen, konieczny do spalania niektórych z tych związków
i przenoszony za pomocą czerwonego barwnika krwi, zwanego hemoglobiną. Krew
transportuje też hormony, uwalniane do niej przez układ dokrewny, a także komórki układu
immunologicznego i przeciwciała.

Serce

Serce jest narządem ośrodkowym układu krążenia. Położone jest w części środkowej jamy

klatki piersiowej. Pełni rolę pompy ssąco-tłoczącej. Zbudowane jest z mięśnia poprzecznie
prążkowanego sercowego. Dookoła objęte jest workiem surowiczym zwanym osierdziem.

Można odróżnić podstawę serca, wierzchołek, zwany koniuszkiem i trzy powierzchnie:

mostkowo-żebrową, przeponową i płucną. Podstawa skierowana jest ku górze, ku tyłowi
i w stronę prawa. Koniuszek ku dołowi, do przodu i w stronę lewą. Większa część serca leży
po stronie lewej, a tylko 1/3 po stronie prawej. Serce dzieli się na dwie połowy: serce prawe
i serce lewe. Struktury te oddzielone są od siebie przegrodą międzyprzedsionkową
i miedzykomorową. Każda z połów serca dzieli się na dwie części: przedsionek i komorę.
Wyróżniamy, więc odpowiednio prawą komorę i prawy przedsionek oraz lewą komorę i lewy
przedsionek. Przedsionki przegrodzone są od komór zastawkami przedsionkowo-
komorowymi, nie pozwalającymi na cofanie się krwi. W prawym ujściu przedsionkowo –
komorowym znajduje się zastawka trójdzielna w lewym zastawka dwudzielna (mitralna).
Zastawki znajdują się także pomiędzy komorami a wychodzącymi z nich tętnicami (aortalna
i pnia płucnego).

W sercu bierze początek lub znajduje koniec szereg dużych naczyń. Z lewej komory

wychodzi największa tętnica zwana aortą, w prawej komorze bierze początek pień płucny.

Krew z całego organizmu zbierają żyły, z których największe uchodzą do serca: do

prawego przedsionka wpływa krew z żyły głównej górnej i dolnej oraz zatoki wieńcowej,
natomiast do lewego przedsionka krew z czterech żył płucnych.

ciana serca ma budowę trójwarstwową; składa się z warstwy wewnętrznej - wsierdzia,

rodkowej głównie mięśniowej - śródsierdzia oraz z warstwy zewnętrznej - nasierdzia.

W sródsierdziu znajdują się szkielet serca i układ bodźco - przewodzący serca.
Szkielet serca składa się z czterech pierścieni włóknistych obejmujących ujścia żylne

i ujścia tętnicze.

Układ bodźco-przewodzący reguluje rytmiczne ruchy serca, prawidłowa kolejność

skurczów przedsionków i komór. Składa się on z węzła zatokowo-przedsionkowego, węzła
przedsionkowo-komorowego i odchodzącego od niego pęczka Hissa dzielącego się na dwie
gałęzie, kończące się włóknami Purkiniego w mięśniu komór.

Cykl pracy serca

Na rytmiczną pracę serca składają się trzy następujące po sobie fazy: skurcz, rozkurcz

i pauza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tętno

Tętno to rytmiczne rozciąganie naczyń krwionośnych wywołane nagłymi zmianami

ciśnienia krwi w następstwie skurczów i rozkurczów komór serca. Skurcz komór serca
powoduje powstanie tzw. fali tętna w tętnicach. Częstością tętna nazywamy ilość uderzeń
serca na minutę.

Częstotliwość tętna u człowieka zależy od wieku, wysiłku fizycznego,

stanów emocjonalnych. U dorosłych fizjologiczna ilość uderzeń na minutę wynosi ok. 60-80,
u dzieci 90-140/minutę. Poza częstotliwością, należy określić napięcie tętna, oraz miarowość.

Ciśnienie krwi

Ciśnienie krwi jest mierzone celem określenia, jaka jest jego skurczowa i rozkurczowa

wartość. Wartość ciśnienia skurczowego zależy od rzutu serca i elastyczności tętnic. Ciśnienie
rozkurczowe zależne jest od oporu naczyń obwodowych. Zmierzone wartości ciśnienia krwi
zapisujemy w postaci: RR x/y mm Hg, gdzie „x” to wartość ciśnienia skurczowego a „y” jest
wartością ciśnienia rozkurczowego. Zapis RR 120/80 mm Hg oznacza, że pacjent ma
ciśnienie skurczowe równe 120 mm Hg i rozkurczowe równe 80 mm Hg.

Naczynia wieńcowe serca.

Serce człowieka unaczynione jest przez tętnice wieńcowe. Wyróżniamy dwie główne

tętnice wieńcowe, które odchodzą od aorty wstępującej. Jest to lewa i prawa tętnica
wieńcowa. Tętnice wieńcowe zaopatrują wyłącznie ścianę serca. Lewa tętnica wieńcowa
dzieli się na gałąź miedzykomorową przednią i gałąź okalającą. Od nich odchodzą
drobniejsze odgałęzienia takie jak gałąź skośna lewej tętnicy wieńcowej zstępującej, tętnice
przegrodowe. Prawa tętnica wieńcowa odchodzi w prawej zatoce aorty. Jedną z pierwszych
gałęzi odchodzących od prawej tętnicy wieńcowej jest gałąź węzła zatokowego. Następnie
odchodzi od niej gałąź komorowa prawa i gałąź przedsionkowa prawa. W dalszym odcinku
z prawej tętnicy wieńcowej wyodrębnia się tętnica brzeżna i tętnica zstępująca tylna.
Krew żylna ze ścian serca odprowadzana jest do zatoki wieńcowej, która uchodzi do prawego
przedsionka. Naczynia żylne serca to: żyła serca wielka, żyła serca średnia, żyła serca mała.

Unerwienie serca

Serce jest bogato unerwione przez włókna układu autonomicznego (splot sercowy).

Wpływ układu nerwowego na czynność serca przejawia się w zmianie siły jego skurczów,
częstotliwości skurczów, przewodzenia stanu czynnego i pobudliwości.

Ośrodki kontrolujące krążenie krwi

Kontrola krążenia krwi w organizmie realizowana jest za pośrednictwem ośrodków

w centralnym układzie nerwowy. Neurony ośrodka sercowego znajdują się w różnych
strukturach układu nerwowego. Dzielą się na neurony (ośrodki) przyspieszające i zwalniające
akcje serca. Ośrodek przyspieszający znajduje się w części piersiowej rdzenia kręgowego na
poziomie Th1-Th5. Ośrodek zwalniający pracę serca zlokalizowany jest w rdzeniu
przedłużonym. Ośrodek naczynioruchowy składający się z części zwężającej naczynia
i rozszerzającej naczynia krwionośne znajduje się w rdzeniu przedłużonym.

Krwioobiegi

Naczynia krwionośne tworzą zamknięty system składający się z tętnic, naczyń

włosowatych i żył. Naczynia łącząc się z sercem tworzą krwioobiegi duży i mały (płucny).

Podczas każdego skurczu komór serca komora lewa tłoczy krew utlenowaną do aorty i na

obwód naszego ciała. Jednocześnie komora prawa tłoczy taką samą objętość krwi
odtlenowanej do krążenia małego za pośrednictwem tętnicy płucnej. W czasie obiegu przez
naczynia krążenia dużego krew oddaje tlen tkankom i odbiera od nich dwutlenek węgla,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

a następnie wraca do prawego przedsionka za pośrednictwem żył krążenia dużego; żyły
głównej górnej i dolnej. W tym samym czasie taka sama objętość krwi przepływając
naczyniami krążenia małego pobiera tlen w pęcherzykach płucnych i oddaje dwutlenek
węgla. Krew utlenowana wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka.

Krwioobieg duży

Rozpoczyna się w lewej komorze, skąd krew natleniona wpływa do aorty. Rozgałęzia się

ona na mniejsze tętnice, a te z kolei na naczynia włosowate, które dostarczają krew do
narządów ciała. Od aorty wstępującej odchodzą naczynia zaopatrujące w krew serce. Od łuku
aorty odchodzą naczynia zaopatrujące w krew głowę i kończyny górne. Od aorty piersiowej
tętnice odchodzą do oskrzeli, przełyku, śródpiersia i ścian klatki piersiowej.

Od aorty brzusznej odchodzą tętnice zaopatrujące w krew żołądek, wątrobę, śledzionę,

jelita, narządy rozrodcze. Najdrobniejsze tętnice przechodzą w siec naczyń włosowatych,
które wnikają do tkanek. Tam zachodzi oddanie tlenu i składników odżywczych oraz pobranie
dwutlenku węgla. Dalej krew odpływa systemem żył, kierując się do serca. Drobne żyły
zbierają się w żyły główne: górna i dolna, które uchodzą do prawego przedsionka.

Do prawego przedsionka uchodzą też żyły serca.

Krwioobieg mały

Rozpoczyna się w prawej komorze, do której napływa krew żylna z prawego przedsionka.

Skurcz komory tłoczy krew do pnia płucnego, który rozgałęzia się na tętnice płucne prawą
i lewa. W płucach dzielą się one na coraz drobniejsze tętnice, przechodzące w naczynia
włosowate, które oplatają pęcherzyki płucne. Tam zachodzi wymiana gazowa. Natleniona
krew wraca czterema żyłami płucnymi do lewego przedsionka, a stąd do lewej komory.

Naczynia krwionośne krwioobiegu dużego

Aorta – tętnica główna.

W jej przebiegu wyróżnia się: część wstępująca,

łuk aorty i część zstępującą.

Część wstępująca

Od części tej odchodzą: tętnica wieńcowa prawa, tętnica wieńcowa lewa.

Łuk aorty

Od części tej odchodzą trzy pnie tętnicze, które zaopatrują głowę, szyję, kończyny górne.
Po stronie prawej: pień ramienno – głowowy.
Po stronie lewej: t. szyjna wspólna lewa, t. podobojczykowa lewa.

Pień ramienno – głowowy na wysokości stawu mostkowo – obojczykowego dzieli się na:

tętnicę szyjną wspólną prawą, tętnicę podobojczykową prawą.

−

tętnica wspólna szyjna dzieli się na wysokości chrząstki tarczowatej na: tętnicę szyjną
zewnętrzną, tętnicę szyjną wewnętrzną.

−

tętnica szyjna zewnętrzna: oddaje odgałęzienia przednie: t. tarczowa górna, t. językowa,
t. twarzowa; odgałęzienia tylne: t. potyliczna, t. uszna tylna; odgałęzienia przyśrodkowe,
t. gardłowa wstępująca; odgałęzienia końcowe: t. skroniowa powierzchowna,
t. szczękowa.

−

tętnica szyjna wewnętrzna przeznaczona jest do unaczynienia mózgu i oka. Dzieli się na
część szyjną i głowową.

−

tętnica podobojczykowa: do jej obszaru naczyniowego należą: część szyjna rdzenia
kręgowego, tyłomózgowie, śródmózgowie, płaty potyliczne, ucho wewnętrzne, część

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

trzewi szyi, górna i przednia część klp. Gałęzie tętnicy podobojczykowej to: t. kręgowa,
t. podstawna, t. tylna mózgu. Doszedłszy do I żebra przechodzi w t. pachową,

−

tętnica pachowa: zaopatruje ścianę klp., mięśnie barku, mięśnie ramienia. Gałęzie
t. pachowej: t. piersiowa najwyższa, t. piersiowo – barkowa, t. piersiowa boczna,
t. podłopatkowa, t. okalająca ramię przednia i tylna,

−

tętnica ramienna: jest bezpośrednim przedłużeniem t. pachowej, biegnie wzdłuż ramienia.
Rozpoczyna się na brzegu dolnym m. piersiowego większego i kończy w dole łokciowym
na wysokości szyjki kości promieniowej.(rozdwaja się na t. przedramienia). Gałęzie
t. ramiennej: t. głęboka ramienia, t. poboczna łokciową górną, t. poboczna łokciową dolną.
Z podziału t. ramiennej powstają t. przedramienia.

−

tętnica promieniowa: biegnie na przedramieniu w przedłużeniu tętnicy ramiennej wzdłuż
kości promieniowej. Z przedramienia przechodzi na grzbiet ręki,

−

tętnica łokciowa: jest gałęzią przyśrodkową rozdwojenia t. ramiennej. Biegnie wzdłuż
przedramienia,

−

tętnice ręki – do tętnic ręki zalicza się naczynia, które leżą poniżej linii stawowej
promieniowo – nadgarstkowej,

−

tętnice palców – 4 tętnice przebiegające na brzegach bocznych palców.

Aorta piersiowa

Przebiega w śródpiersiu tylnym klatki piersiowej. Rozpoczyna się na wysokości III – IV

kręgu piersiowego i kończy na poziomie XII piersiowego. Po przejściu przez rozwór aortowy
przepony aorta piersiowa otrzymuje nazwę aorty brzusznej.
Gałęzie aorty piersiowej trzewne: gg. oskrzelowe, przełykowe, śródpiersiowe, osierdziowe.
Gałęzie aorty piersiowej ścienne: tt. przeponowe górne, tt. międzyżebrowe tylne,
tt. podżebrowe.

Część brzuszna aorty

Biegnie na powierzchni przedniej kręgów lędźwiowych. Sięga od rozworu aortowego

przepony do IV kręgu lędźwiowego. Na tej wysokości znajduje się rozdwojenie aortowe na
dwie tt. biodrowe. Odróżnia się gałęzie ścienne i trzewne aorty brzusznej.

Parzyste gałęzie ścienne zaopatrujące kości, mięśnie i skórę ściany brzucha to:

tt. przeponowe dolne, tt. lędźwiowe

Parzyste gałęzie trzewne odżywiające głównie narządy układu moczowo – płciowego to:

t. nadnerczowa środkowa, t. nerkowa, t. jądrowa, t. jajnikowa.

Nieparzyste gałęzie trzewne odżywiające narządy układu pokarmowego począwszy od

części brzusznej przełyku aż do odbytnicy to: pień trzewny (jest naczyniem krótkim i grubym
(15 –20 mm), dzieli się na trzy gałęzie: t. żołądkową lewą, t. wątrobową wspólną,
t. śledzionową tętnice te zaopatrują żołądek, dwunastnicę, wątrobę, trzustkę i śledzionę),
t. krezkowa górna, t. krezkowa dolna.

Tętnice kończyny dolnej i miednicy.

−

Tętnica biodrowa wspólna
Zaopatruje w krew narządy miednicy, a oprócz tego jest głównym naczyniem
zaopatrującym kończynę dolną.
Początek na wysokości IV kręgu lędźwiowego, koniec w miejscu podziału na t. biodrową
zewnętrzną i wewnętrzną. Miejsce to leży na wysokości stawu krzyżowo – biodrowego.

−

Tętnica biodrowa wewnętrzna
Zaopatruje ściany i trzewia miednicy, części płciowe zewnętrzne, okolicę kroczową oraz
część tylno – przyśrodkową uda. Oddaje gałęzie ścienne i trzewne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tętnica biodrowa zewnętrzna

Jest głównym źródłem doprowadzającym krew do kończyny dolnej. W połowie długości
więzadła pachwinowego przybiera nazwę t. udowej.

Tętnica udowa

Jest przedłużeniem t. biodrowej zewnętrznej. Jest tętnicą całej kończyny dolnej wolnej.
Przechodzi w t. podkolanową.

−

Tętnica podkolanowa - jest pniem tętniczym biegnącym w przedłużeniu t. udowej. Leży
w dole podkolanowym, przez który przebiega. U swego końca rozdwaja się na
t. piszczelową przednią i tylną.

−

Tętnice goleni: tętnica piszczelowa przednia, tętnica piszczelowa tylna.

−

Tętnice stopy: tt. grzbietowa stopy, podeszwowe, palców stopy.

yły krążenia wielkiego

yły krążenia wielkiego tworzą trzy naturalne grupy:

−

układ żyły głównej górnej do której należą: żyły głowy i szyi, żyły kończyny górnej, żyły
klp i kręgosłupa piersiowego,

−

układ żyły głównej dolnej, do której wiodą: żyły kończyny dolnej, żyły brzucha
i miednicy,

−

układ żył serca.

Krwioobieg mały

Tętnice krążenia małego to: pień płucny, t. płucna prawa, t. płucna lewa.
ś

yły krążenia małego to: ż. płucna górna, ż. płucna dolna

ledziona

ledziona pełni funkcje zbiornika krwi, wytwarza część limfocytów, reguluje ilość

granulocytów krążących we krwi, współdziała w rozpadzie erytrocytów i płytek krwi, bierze
udział w biosyntezie przeciwciał, magazynuje czynnik VIII krzepnięcia krwi. Położona jest
wewnątrzotrzewnowo w lewej okolicy podżebrowej, przykryta przez lewy łuk żebrowy.

W śledzionie wyróżnia się koniec tylny oraz koniec przedni. Wypukła powierzchnia

boczna nosi nazwę powierzchni przeponowej, a wklęsłą powierzchnia przyśrodkowa
powierzchni trzewnej na której znajduje się zagłębienie zwane wnęką śledziony. Obie
powierzchnie łączą się brzegiem górnym i dolnym. Śledziona otoczona jest dwiema błonami:
błoną surowiczą i błona włóknistą z która łączą się beleczki śledziony. Przestrzenie między
beleczkami a błoną włóknistą wypełnia tkanka łączna siateczkową tworząca miazgę
ś

ledziony. Śledziona unaczyniona jest przez tętnicę śledzionową. Odprowadzanie krwi

z odbywa się poprzez żyłę śledzionową. Unerwienie śledziony jest autonomiczne.

4.5.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie narządy wchodzą w skład układu krążenia?

Jaka rolę w organizmie człowieka pełni układ krążenia?

Jak położone jest serce w klatce piersiowej?

Jak zbudowane są ściany serca?

Jakie naczynia łączą się z sercem?

Jakie zastawki znajdują się w sercu i gdzie są położone?

Jaka jest rola zastawek serca?

Jak zbudowany jest układ bodźco-przewodzący i jaka jest jego rola?

Z jakich faz składa się cykl pracy serca?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

10.

W jaki sposób krew dociera do mięśnia sercowego?

11.

Co to jest ciśnienie krwi i jaka jest prawidłowa jego wartość?

12.

Na czym polega zjawisko tętna i jaka jest prawidłowa jego wartość?

13.

Jakie ośrodki nerwowe kontrolują prace układu krążenia i gdzie są położone?

14.

Jakie naczynia tworzą krwiobieg duży?

15.

Jakie naczynia tworzą krwioobieg mały?

16.

Jaka jest rola krwioobiegu dużego i małych?

17.

Jak zbudowana jest śledziona i jaka rolę pełni?

4.5.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę serca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając serce, skorzystać z tablic
i modelu serca znajdującego się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego
„Ciało człowieka”,

określić lokalizację serca,

opisać wygląd zewnętrzny serca i wskazać na schemacie lub modelu poszczególne części
serca,

określić a jakich elementów zbudowana jest ściana serca,

dokonać podziału serca na jamy i wskazać je na schemacie lub modelu serca,

nazwać zastawki serca, wskazać ich położenie i określić ich rolę,

nazwać i wskazać na modelu naczynia krwionośne łączące się z poszczególnymi jamami
serca,

wskazać na modelu serca naczynia należące do krążenia wieńcowego serca.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę serca,

−

model serca,

−

program komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność układu bodźco-przewodzącego serca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ bodźco-przewodzący
serca, skorzystać z tablic i modelu serca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

opisać elementy układu bodźco-przewodzącego i wskazać je na schemacie serca,

wyjaśnić rolę układu bodźco-przewodzącego serca,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

prześledzić na schemacie drogę impulsu szerzącego się w obrębie układu bodźco-
przewodzącego,

wyjaśnić, na czym polega cykl pracy serca.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę serca,

−

model serca,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj przebieg naczyń tętniczych krwioobiegu dużego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające krwioobieg duży, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach informacje na temat krwioobiegu dużego,

prześledzić w oparciu o schemat krążenia dużego drogę krwi z lewej komory do prawego
przedsionka,

wskazać poszczególne części aorty,

wypisać w formie „mapy myśli” poszczególne części aorty i naczyń tętniczych
odchodzących od tych części,

wskazać obszary ciała zaopatrywane przez gałęzie aorty wstępującej, łuku aorty, aorty
piersiowej i aorty brzusznej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru.

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę krwioobiegu dużego,

−

schemat krwioobiegu dużego,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 4

Przeanalizuj przebieg naczyń żylnych krwioobiegu dużego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające krwioobieg duży, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach informacje dotyczące krwioobiegu dużego,

prześledzić drogę krwi z lewej komory do prawego przedsionka,

wskazać duże żyły należące do krwioobiegu dużego,

wypisać w formie „mapy myśli” żyły zbierające krew z dolnej i górnej części ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę krwioobiegu dużego,

−

schemat krwioobiegu dużego,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 5

Wykonaj pomiar ciśnienia tętniczego krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać materiałach dydaktycznych informacje na temat ciśnienia krwi,

wyjaśnić istotę ciśnienia tętniczego krwi,

zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru,

przygotować aparat do pomiaru ciśnienia,

wykonać pomiar ciśnienia u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania,

zinterpretować otrzymany wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

algorytm wykonania pomiaru ciśnienia tętniczego krwi,

−

aparat do mierzenia ciśnienia,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 6

Wykonaj pomiar tętna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat tętna,

wyjaśnić istotę tętna,

zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru tętna,

wybrać tętnice na której można zbadać tętno,

wykonać pomiar tętna u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania,

zinterpretować otrzymany wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

algorytm wykonania pomiaru tętna,

−

tablica przedstawiająca tętnice i miejsca w których można zbadać tętno,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić narządy wchodzące w skład układu krążenia?

wyjaśnić rolę układu krążenia w organizmie człowieka?

określić położenie serca w klatce piersiowej?

przedstawić budowę ściany serca?

określić jakie naczynia łączą się z sercem?

rozróżnić zastawki serca i wskazać ich położenie?

określić rolę zastawek serca?

scharakteryzować układ bodźco-przewodzący serca?

wyjaśnić istotę cyklu pracy serca?

10)

wyjaśnić sposób ukrwienia mięśnia sercowego?

11)

wyjaśnić zjawisko ciśnienia krwi i tętna?

12)

wskazać naczynia tętnicze na których można zbadać tętno?

13)

zmierzyć tętno i ciśnienie krwi?

14)

określić wpływ układu nerwowego na prace układu krążenia?

15)

scharakteryzować krążenie duże?

16)

scharakteryzować krążenia małe?

17)

opisać budowę śledziony?

18)

wyjaśnić rolę śledziony?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.6. Budowa i czynność układu krwiotwórczego i chłonnego

4.6.1.

Materiał nauczania

Krew jest rodzajem tkanki łącznej, składającej się z komórek i płynnego osocza. Wśród

komórek wyróżnia się erytrocyty, czyli krwinki czerwone, leukocyty, czyli krwinki białe, oraz
trombocyty, czyli płytki krwi. Człowiek dorosły posiada 5 – 6 l krwi. Komórki zajmują około
45%, a osocze 55% krwi.
Około 90% osocza stanowi woda, a 6-8% stanowią białka (albuminy, globuliny, fibrynogen).
Ponadto w skład osocza wchodzą sole nieorganiczne oraz wiele rodzajów związków
chemicznych, np. aminokwasy, hormony, tłuszcze itp.

Elementy morfotyczne krwi, w więc krwinki czerwone, białe i płytki krwi powstają

w szpiku kostnym czerwonym z komórek macierzystych w procesie zwanym hemocytopezą.
Rola krwi jest bardzo zróżnicowana, wyróżnia się jej trzy główne funkcje: transportową,
obronną i homeostatyczną, (czyli utrzymującą stałość parametrów biochemicznych
i biofizycznych organizmu).

Najważniejszą z nich jest funkcja transportowa. Krew dostarcza do komórek tlen (pobrany

wcześniej z płuc) oraz składniki energetyczne, sole mineralne i witaminy (pobrane
z przewodu pokarmowego). Zbędne produkty przemiany materii (dwutlenek węgla, mocznik,
kwas moczowy) również są transportowane przez krew, która zabiera je z tkanek i przenosi
do narządów wydalniczych (nerek, skóry) i do płuc (usuwają dwutlenek węgla).

Ważną funkcją związaną z transportem jest udział krwi w termoregulacji. Krew odbiera

ciepło z okolic, w których produkowane jest ono w nadmiarze (np. z wątroby i z mięśni),
i przenosi je do nieco chłodniejszych regionów. Dzięki temu nasz organizm utrzymuje
w miarę stałą temperaturę w całym ciele, jedynie z niewielkimi różnicami pomiędzy różnymi
rejonami.

Oprócz ciepła krew transportuje również hormony, biorąc udział w regulacji przez te

aktywne biologicznie substancje wielu reakcji biochemicznych w ustroju.

Poza funkcjami transportowymi krew bierze udział w reakcjach obronnych organizmu;

przenoszone przez nią przeciwciała i komórki odpornościowe zwalczają wszelkie zagrożenia
z zewnątrz i z wewnątrz.

Trzecią główną funkcją jest wspomniany już udział krwi w tworzeniu stałego środowiska

wewnętrznego, czyli w homeostazie.

Erytrocyty

To jeden z podstawowych morfotycznych składników krwi. Hemoglobina składa się

z białka - globiny oraz z czterech cząsteczek hemu. Głównym zadaniem erytrocytów jest
przenoszenie tlenu i dwutlenku węgla, co jest możliwe dzięki obecności w nim czerwonego
barwnika hemoglobiny, który ma zdolność do nietrwałego wiązania tlenu i przechodzenia
w oksyhemoglobinę. Zdrowy, młody mężczyzna ma około 5 mln/mm

erytrocytów w krwi

obwodowej, kobieta około 4,5 mln/mm

, natomiast noworodek około 7 mln/mm

. Ilość

erytrocytów w organizmie człowieka może się zmieniać - zależy to m.in. od miejsca,
w którym człowiek się znajduje i ciśnienia, jakie tam panuje. Prawidłowy erytrocyt ludzki jest
okrągłą, dwuwklęsłą w środku komórką o średnicy 6-9 µm. Krwinki czerwone nie dzielą się
i po kilku miesiącach życia (ok. 120 dni) ulegają zniszczeniu w śledzionie. Otoczka krwinek
czerwonych ma ważne właściwości. Umieszczone są na niej polisacharydy (wielocukry)
odpowiedzialne za rozróżnianie grup krwi. Takie cząsteczki nazywamy w tym przypadku
aglutynogenami: A, B i 0. W zależności od tego, jaki aglutynogen występuje na otoczce,
wyróżniamy grupę krwi A, B, 0 i AB. Oprócz układu antygenów A, B, 0 wyróżniamy wiele

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

innych grup, spośród których najważniejszy jest chyba podział na grupę Rh-dodatnią i Rh-
ujemną.
Krwinki białe

Leukocyty, krążą we krwi w ilości od 4 tys. do 10 tys. w 1 mililitrze. Jest to niejednorodna

grupa obejmująca granulocyty, limfocyty i monocyty.

Granulocyty dzielą się z kolei na obojętnochłonne (jest ich najwięcej), kwasochłonne

i zasadochłonne (to najmniej liczna grupa). Nazwa pochodzi od sposobu barwienia się tych
komórek. Granulocyty obojętnochłonne są "policjantami" naszego ustroju, pożerają
(fagocytoza) i trawią głównie bakterie. Granulocyty kwasochłonne niszczą obce białka, ich
liczba wzrasta znacznie w chorobach alergicznych i pasożytniczych. Granulocyty
zasadochłonne wydzielają heparynę - czynnik powstrzymujący krzepnięcie krwi.

Limfocyty to kolejna grupa białych krwinek. Pochodzą z różnych narządów (szpik,

grasica, węzły chłonne, śledziona) i dzielą się na różne grupy. Zasadniczym podziałem jest
ten na limfocyty T i B. Pierwsze odpowiadają za reakcje odpornościowe typu komórkowego,
czyli takie, w których uczestniczą całe komórki. Limfocyty B z kolei są odpowiedzialne za
tworzenie przeciwciał (rekacje odpornościowe typu humoralnego), ważnego oręża w walce
z drobnoustrojami.

Następną grupą białych ciałek są monocyty; po przejściu z krwi do tkanek stają się

makrofagami, "pożerającymi" znaczną liczbę bakterii i martwych tkanek, wytwarzając
ponadto interferon.

Płytki krwi

To następny rodzaj elementów morfotycznych krwi. Są fragmentami bardzo dużych

komórek - megakariocytów, powstających w szpiku kostnym. Średnio w 1 ml krwi znajduje
się 250 tys. płytek. Ich czas życia wynosi 8-10 dni. Płytki krwi odgrywają bardzo dużą rolę
w hamowaniu krwawienia (w hemostazie). Mają zdolność do adhezji i agregacji. Przylegają
się w miejscu uszkodzenia naczynia i tworzą czop zatykający jak korek powstały ubytek.
Ponadto z płytek uwalniają się substancje kurczące krwawiące naczynia, co dodatkowo
hamuje krwawienie.

Osocze

Jest zasadniczym składnikiem krwi, w którym zawieszone są elementy morfotyczne.

Zawiera składniki organiczne i nieorganiczne (głównie jony sodowe, potasowe, chlorkowe
i węglanowe). Składniki organiczne to: białka, składniki pozabiałkowe zawierające azot i nie
zawierające azotu oraz lipidy osocza.

Stałość elementów osocza (szczególnie nieorganicznych) jest kluczowa w prawidłowym

funkcjonowaniu komórek, szczególnie nerwowych i mięśniowych. Białka są najważniejszymi
składnikami organicznymi krwi. Dzielą się na trzy frakcje: albuminy, globuliny, fibrynogen.

Albuminy stanowią prawie 55% wszystkich białek. Są wytwarzane w wątrobie i ich

główną funkcją jest wiązanie wody dzięki tzw. ciśnieniu onkotycznemu. Jeśli albumin
zabraknie, to woda "ucieka" z łożyska krwionośnego np. do tkanek, tworząc obrzęki.
Albuminy pełnią także funkcje nośnika dla innych substancji, np. hormonów.

Globuliny są bardzo niejednorodną grupą dzielącą się na alfa1, alfa2, beta i gamma-

globuliny.

Gamma-globuliny wytwarzane są w węzłach chłonnych i ich zasadniczą rolą jest funkcja

obronna. Można je, bowiem utożsamić z przeciwciałami. Poza tym globuliny, podobnie jak
albuminy, stanowią nośnik dla innych substancji i jonów. W tej frakcji zawarte są również
enzymy krwi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Fibrynogen jest kolejnym białkiem osocza, wytwarzanym w wątrobie. Z fibrynogenu

powstają pod wpływem trombiny cząsteczki fibryny, które tworzą sieć włókien składającą się
na skrzep krwi.

Do organicznych składników pozabiałkowych osocza należą węglowodany (glukoza,

kwas mlekowy), produkty metabolizmu białek (aminokwasy, amoniak, mocznik)
i metabolizmu hemu (wspomniana bilirubina oraz urobilinogen). W osoczu rozpuszczony jest
również kwas moczowy i kreatynina, kolejne zbędne produkty przemiany materii.
Inną ważną grupę składników organicznych osocza stanowią lipidy osocza. Należą do nich
tak znane substancje, jak cholesterol, trójglicerydy, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach –
A, D, E i K - oraz wolne kwasy tłuszczowe, fosfolipidy, hormony steroidowe wydzielane
przez korę nadnerczy, jądro i jajnik. Prawie wszystkie z tych substancji są związane
z białkami, tworząc lipoproteiny.

Jedną z funkcji składników osocza jest - w przypadku uszkodzenia naczynia -

zatrzymywanie krwi w łożysku krwionośnym i hamowanie jej wypływu, czyli hemostaza.
Proces ten zaczyna się od utworzenia przez płytki krwi czopu oraz skurczu naczyń
krwionośnych. Następnym etapem jest wytworzenie z fibrynogenu skrzepu krwi. W tym
procesie fibrynogen jest zamieniany przez trombinę w fibrynę. Całość tych skomplikowanych
procesów sprowadza się do aktywacji kolejnych czynników krzepnięcia krwi. Brak któregoś
z czynników krzepnięcia jest przyczyną chorób. W hemofilii typu A (najczęstszej) brakuje
dostatecznej ilości czynnika VIII, w hemofilii typu B dotyczy to czynnika IX, a hemofilii typu
C czynnika XI. Objawy podobne do hemofilii występują również w niedoborze witaminy K,
która bierze udział w tworzeniu przez komórki wątroby czynników VII, XI i X.

Układ chłonny

Pozostaje w ścisłym związku anatomicznym i czynnościowym z układem krążenia. Do

układu chłonnego zalicza się: naczynia limfatyczne, węzły chłonne i chłonkę przepływająca
przez naczynia i węzły chłonne. Naczynia chłonne tworzą sieci znajdujące się prawie we
wszystkich narządach. Umiejscowione są w skórze i tkance podskórnej, przebiegają
w sąsiedztwie większych naczyń krwionośnych. Dzielą się na: włosowate, małe oraz duże
pnie i przewody chłonne. Naczynia chłonne duże - przewód piersiowy i przewód chłonny
prawy, zespalają się bezpośrednio z żyłami w tzw. kątach żylnych. Przewód piersiowy zbiera
chłonkę z górnej lewej części ciała i całej części dolnej i odprowadza ja do układu żylnego
w miejscu połączenia żyły szyjnej wewnętrznej lewej z żyłą podobojczykową lewą. Przewód
chłonny prawy zbiera chłonkę z prawej górnej części ciała i odprowadza ja do prawego kata
ż

ylnego.

Węzły chłonne są narządami włączonymi w przebieg naczyń chłonnych, przez które

przepływa chłonka. Węzły chłonne występują w małych lub dużych grupach. W budowie
węzła chłonnego można wyróżnić łącznotkankową torebkę, miąższ dzielący się na korę
i rdzeń węzła oraz zatoki węzła. Ponadto każdy węzeł chłonny ma naczynia chłonne
doprowadzające wchodzące do węzła oraz naczynia chłonne odprowadzające, które
opuszczają węzeł. Węzły chłonne pełnią role obronną (oczyszczanie z bakterii) i funkcje
krwiotwórczą (wytwarzanie limfocytów).

Chłonką nazywamy płyn zawarty w naczyniach chłonnych. Składa się z części płynnej

i elementów komórkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.6.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaka jest rola krwi w organizmie człowieka?

Jakie składniki tworzą krew?

Jak zbudowane są poszczególne składniki krwi i jaka jest ich rola?

Jakie są grupy krwi i od czego zależą?

Co to jest czynnik Rh?

Jaką rolę pełni układ krzepnięcia?

Jaka jest rola układu chłonnego?

Jakie narządy tworzą układ chłonny?

Jakie wyróżniamy rodzaje naczyń chłonnych?

10. Gdzie kończą się wielkie pnie chłonne?
11. Jak zbudowany jest węzeł chłonny?
12. Co to jest chłonka?

4.6.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ znaczenie poszczególnych elementów morfotycznych krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy krwi,

przeczytać dokładnie Materiał nauczania,

wypisać elementy morfotyczne krwi,

zapisań wartości fizjologiczne tych składników krwi,

określić funkcje jakie pełnią w organiźmie człowieka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Określ rolę, jaką pełni osocze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy krwi,

przeczytać dokładnie Materiał nauczania,

wypisać składniki osocza,

określić funkcje jakie pełnią w organizmie człowieka poszczególne składniki osocza.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.6.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić funkcje jakie pełni krew?

scharakteryzować poszczególne składniki krwi?

wyjaśnić istotę grup krwi i czynnika Rh?

wyjaśnić istotę krzepnięcia krwi?

wyjaśnić rolę układu chłonnego w organizmie człowieka?

przedstawić rodzaje naczyń limfatycznych ?

podać miejsce ujścia wielkich pni chłonnych?

przedstawić budowę węzła chłonnego?

wyjaśnić rolę jaką pełnią węzły chłonne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.7. Budowa i czynność układu nerwowego

4.7.1.

Materiał nauczania

Układ nerwowy pełni w organizmie szczególną rolę. Zapewnia organizmowi łączność ze

wiatem zewnętrznym, odbiera z niego informacje za pośrednictwem narządów zmysłów,

zarządza narządem ruchowym, a także integruje czynności poszczególnych narządów
i zapewnia równowagę wewnętrzną organizmu.

Najważniejszym elementem składowym układu nerwowego jest komórka nerwowa

(neuron). W obrębie komórki nerwowej wyróżnia się ciało komórki nerwowej i dwa rodzaje
wypustek: wypustkę długą (akson) i liczne wypustki krótkie (dendryty), Aksony przenoszą
informacje z ciała komórki do innych komórek nerwowych lub narządów wykonawczych
(efektorów), dendryty natomiast przekazują pobudzenia do ciała komórki nerwowej.
Poszczególne komórki nerwowe łączą się ze sobą poprzez złącza (synapsy), które pośredniczą
w przekazywaniu informacji. Komórkom nerwowym towarzyszą komórki glejowe, które
spełniają funkcje pomocnicze (odżywcze, izolacyjne, podporowe) w stosunku do neuronów.

Tabela 2. Podział układu nerwowego

Podział topograficzny

Podział czynnościowy

Układ nerwowy
ośrodkowy
(centralny

−

Mózgowie

−

Rdzeń kręgowy

Układ somatyczny

−

piramidowy

−

pozapiramidowy

Układ nerwowy
obwodowy

−

12 par nerwów
czaszkowych

−

31 par nerwów
rdzeniowych

Układ autonomiczny

−

współczulny

−

przywspółczulny

Tabela 3. Podstawowe pojęcia dotyczące układu nerwowego.

Komórka nerwowa

neuron

Istota szara

skupienie ciał k. nerwowych w cun.

Istota biała

skupienie wypustek k. nerwowych w cun.

Jądro, pole, warstwa, ośrodek

ograniczone skupienie ciał komórek nerwowych w cun.

Droga nerwowa

wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca w cun.

Zwój

skupienie ciał komórek nerwowych poza cun.

Nerw

wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca poza cun.

Splot nerwowy

wiązka nerwów oraz występujące między nimi zespolenia.

Synapsa

miejsce styku dwóch neuronów.

Czynność odruchowa

odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie.

Łuk odruchowy

droga impulsu od receptora do efektora.

Tabela 4. Podział mózgowia

Podział czynnościowy

Podział topograficzny

Podział rozwojowy

−

Mózg

−

Pień mózgu

−

Mózg

−

Pień mózgu

−

Móżdżek

−

Kresomózgowie

−

Międzymózgowie

−

ródmózgowie

−

Tyłomózgowie

−

Rdzeniomózgowie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Półkule mózgu

Są oddzielone przez szczelinę podłużną mózgu i sierp mózgu, połączone są przez ciało

modzelowate. Na półkuli wyróżniamy trzy powierzchnie: górno-boczną, przyśrodkowa
i dolną. Ponadto występują trzy bieguny: czołowy, skroniowy i potyliczny. Powierzchnie
półkul pokrywa warstwa istoty szarej, zwana korą mózgową stanowiąca skupienie komórek
nerwowych. Pod korą znajduje się istota biała, która składa się ze ściśle do siebie
przylegających włókien nerwowych. Skupienia komórek nerwowych w istocie białej nosi
nazwę jąder podkorowych. Jądra podkorowe mają liczne połączenia z kora mózgu, wzgórzem
i ośrodkami pnia mózgu i stanowią część tzw. układu pozapiramidowego, który bierze udział
w planowaniu i programowaniu ruchów dowolnych. W korze mózgu można wyróżnić szereg
pól o odrębnej budowie (pola cytoarchitektoniczne). Kora mózgu jest pofałdowana. Dzieli się
na płaty, a te podzielone są bruzdami na zakręty. W podziale kory mózgu na płaty i ich
ograniczeniu główną role odgrywają trzy głębokie bruzdy: bruzda środkowa, boczna i bruzda
obręczy. Korę mózgu dzielimy na płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy, potyliczny,
wyspowy i limbiczny.

Funkcje kory mózgu związane są między innymi ze świadomym odczuwaniem,

planowaniem ruchów, procesami poznawczymi, pamięcią, emocjami i mową.
Istotę białą półkul tworzą włókna nerwowe, które dzielimy na:

−

włókna nerwowe kojarzeniowe, zespalające poszczególne części mózgu w obrębie tej
samej półkuli,

−

włókna nerwowe spoidłowe, zespalające ze sobą struktury odrębnych półkul (ciało
modzelowate),

−

włókna nerwowe rzutowe, zespalające mózg ze strukturami położonymi w pniu mózgu
i rdzeniu kręgowym.
Hipokamp i ciało migdałowate stanowią część układu limnicznego, do którego zalicza się

również niektóre obszary kory mózgowej. Układ limniczny odpowiada przede wszystkim za
kontrole stanów emocjonalnych (strach, agresja, wściekłość) i popędów (pobieranie
pokarmów, zachowania seksualne), odgrywa, nadrzędną rolę w stosunku do podwzgórza.
Natomiast hipokampowi przypisuje się role w procesach zapamiętywania, zwłaszcza
w powstawaniu pamięci świeżej i uczeniu się.

Komory boczne są to jamy półkuli mózgu, zawierają płyn mózgowo-rdzeniowy i splot

naczyniówkowy, łączą się z komorą trzecią.

Pień mózgu

Tworzą go trzy połączone ze sobą struktury położone nad rdzeniem kręgowym: rdzeń

przedłużony, most i śródmózgowie. Znajduje się w nim wiele skupisk komórek nerwowych,
które biorą udział w procesach sterowania ruchem. Dwanaście par nerwów czaszkowych,
których jądra rozmieszczone są w całym pniu mózgu, unerwia większość mięśni głowy i szyi,
przekazuje informacje czuciowe z receptorów tego obszaru oraz unerwia przywspółczulnie
większość narządów wewnętrznych. Przez pień mózgu przechodzą liczne drogi łączące rdzeń
kręgowy z wyższymi poziomami układu nerwowego oraz drogi łączące z móżdżkiem,
poprzez konary móżdżku. Ponadto wzdłuż całego pnia mózgu rozciąga się twór siatkowaty,
struktura utworzona przez krzyżujące się włókna nerwowe. Neurony tworu siatkowatego mają
połączenia z wieloma obszarami mózgowia i są zaangażowane w koordynacje odruchów
rdzeniowych i prostych czynności ruchowych, uczestniczą w kontroli pracy serca, ciśnienia
krwi i oddychania, a także wpływają na regulację stanów snu i czuwania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Międzymózgowie tworzą dwie główne struktury: wzgórze i podwzgórze.

Wzgórze

Jest największym skupiskiem istoty szarej międzymózgowia. W obrębie wzgórza można

rozróżnić wiele jąder. Stanowi ważny ośrodek przekaźnikowy w drogach ze wszystkich
rodzajów receptorów (z wyjątkiem węchu) do kory mózgu, który moduluje informacje
czuciowe oraz w dużej mierze decyduje o ich dotarciu do świadomości. Ponadto wpływa na
funkcje ruchowe.

Podwzgórze

Jest strukturą, położona brzusznie do wzgórza. Spełnia wiele zadań związanych

z homeostaza organizmu. Składa się z jąder, które maja połączenie ze wszystkimi obszarami
ośrodkowego układu nerwowego. Podwzgórze integruje czynność układu autonomicznego
oraz nadzoruje układ wydzielania wewnętrznego. Ponadto ośrodki podwzgórza uczestniczą
w regulacji rytmów dobowych, snu i czuwania, wpływają na zachowania emocjonalne
i sterują reakcjami obronnymi na stres.

Ś

ródmózgowie

Jest to krótki i wąski odcinek pnia mózgu, leżący we wcięciu namiotu oraz przykryty od

tyłu półkulami mózgu i móżdżkiem. W jego skład wchodzą: konary mózgu leżące po stronie
brzusznej utworzone przez włókna biegnące z kory mózgu do ośrodków pnia i rdzenia
kręgowego, oraz pokrywa śródmózgowia zajmująca część grzbietową, w której znajduje się
kilka ważnych skupisk neuronów. Śródmózgowie pośredniczy w odruchach słuchowych
i wzrokowych, zawiera jądra nerwów czaszkowych, które unerwiają mięśnie zewnętrzne gałki
ocznej, w górnej części zawiera ośrodek skojarzonego spojrzenia ku górze, zawiera istotę
czarną, mającą połączenie z jądrami kresomózgowia, odgrywającą ważną rolę w regulacji
czynności dowolnej mięśni, zawiera jądro czerwienne, które daje początek drogom
zstępującym do rdzenia kręgowego oraz wstępującym do wzgórza. We wnętrzu
ś

ródmózgowia przebiega wodociąg mózgu.

Most ma kształt nieregularnego sześcianu o silnie uwypuklonej powierzchni brzusznej

(przedniej) i bardziej płaskiej powierzchni grzbietowej. Położony jest między
ś

ródmózgowiem a rdzeniem przedłużonym. Granice mostu, dolna i górna, są bardzo wyraźne

na powierzchni brzusznej, gdzie most silnie uwypukla się do przodu (silnie zaznaczone
brzegi). Z boku most przechodzi w konar środkowy móżdżku (boczne przedłużenie mostu).

Na pograniczu mostu i tworów sąsiednich wychodzą z mózgowia nerwy czaszkowe:

trójdzielny, odwodzący, twarzowy, przedsionkowo – ślimakowy.

W moście, oprócz przebiegających licznych dróg łączących ośrodki leżące na niższych

i wyższych poziomach układu nerwowego, znajdują się jądra mostu, których główna rola
polega na przekazywaniu do móżdżku informacji z kory mózgu.

Rdzeń przedłużony

Rozciąga się od skrzyżowania piramid do bruzdy dolnej mostu. Przez rdzeń przedłużony

przebiegają wszystkie impulsy, idące z mózgu do rdzenia kręgowego i odwrotnie. Na jego
powierzchni brzusznej przebiega szczelina pośrodkowa przednia, od której bocznie leży
parzysta piramida zawierająca drogi piramidowe. Większość włókien tej drogi przechodzi na
druga stronę, tworząc w dolnym odcinku rdzenia przedłużonego skrzyżowanie piramid.
Bocznie od piramid znajduje się oliwka. Na powierzchni grzbietowej zlokalizowanych jest
kilka bardzo istotnych ośrodków nerwowych. Jądra smukłe i klinowate, leżące
w przedłużeniu sznurów tylnych rdzenia kręgowego, stanowi ośrodek przekaźnikowy
w drodze do wzgórza. Jądro oliwki przekazuje informacje do móżdżku. W rdzeniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

przedłużonym znajdują się tez jądra nerwów czaszkowych. W tworze siatkowatym rdzenia
przedłużonego zlokalizowane są ośrodki autonomiczne. Są to: ośrodek naczynioruchowy,
oddechowy, połykania, wymiotny, kaszlu ssania, kichania.

Móżdżek

Jest położony w dole tylnym czaszki. Jest umocowany do pnia mózgu przez trzy konary

móżdżku, przez które, przebiegają drogi doprowadzające i odprowadzające informacje.
Oddzielony jest od płatów potylicznych i skroniowych przez namiot móżdżku.
Na powierzchni zewnętrznej zawiera zakręty i szczeliny.

Do móżdżku dochodzą informacje czuciowe z rdzenia kręgowego i ruchowe z kory

mózgowej oraz dotyczące równowagi z narządu przedsionkowego w uchu wewnętrznym.
Dzięki integracji sygnałów z tych źródeł móżdżek wpływa na planowanie ruchów, jak i na ich
wykonanie, kontroluje napięcie mięśniowe, reguluje postawę ciała oraz koordynuje ruchy
głowy i gałek ocznych. Uczestniczy też w procesach uczenia się ruchów. Odgrywa także rolę
w niektórych procesach poznawczych i związanych z mową. Składa się z robaka, który
stanowi wąską część środkową, oraz dwóch półkul. Powierzchnia móżdżku jest pofałdowana
i podzielona licznymi szczelinami i bruzdami na płaty, płaciki, i zakręty. Istota szara
zgromadzona jest na powierzchni, gdzie tworzy korę móżdżku. Pod powierzchnią kory
znajduje się istota biała a w niej zlokalizowane są jądra móżdżku.

Rdzeń kręgowy

Stanowi dolną część ośrodkowego układu nerwowego. Położony jest w kanale kręgowym,

otoczony jest oponami. Zaczyna się poniżej skrzyżowania piramid, na wysokości otworu
wielkiego potylicznego, kończy się stożkowato tzw. stożkiem rdzeniowym na wysokości
drugiego kręgu lędźwiowego.

W rdzeniu kręgowym wyróżnia się część:

−

szyjną,

−

piersiową,

−

lędźwiową,

−

krzyżową,

−

guziczną.

W miejscach gdzie z rdzeniem łączą się nerwy kończyn występują wrzecionowate

zgrubienia tworzące:

−

zgrubienie szyjne (C3 – Th2),

−

zgrubienie lędźwiowo – krzyżowe (Th10 – L1).

Na wysokości pierwszych kręgów lędźwiowych (L1 – L2) rdzeń kręgowy zwęża się

tworząc stożek rdzeniowy, którego przedłużeniem jest nić końcowa sięgająca do S2. Jej część
nie zawierająca już tkanki nerwowej opuszcza kanał kręgowy, kończąc się na powierzchni
tylnej kości guzicznej jako więzadło guziczne.

Z rdzeniem kręgowym łączą się korzenie brzuszne i grzbietowe 31 – 33 par nerwów

rdzeniowych, tworząc segmenty rdzenia kręgowego. Są to segmenty:

−

szyjne – 8 par nerwów szyjnych,

−

piersiowe – 12 par nerwów piersiowych,

−

lędźwiowe – 5 par nerwów lędźwiowych,

−

krzyżowe – 5 par nerwów krzyżowych,

−

guziczne – 1- (3) par nerwów guzicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Nerwy rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe, przy czym

w części szyjnej otwory te znajdują się na tym samym poziomie, co nerwy. W miarę
przesuwania się ku dołowi otwory międzykręgowe leżą coraz niżej w stosunku do nerwów, co
spowodowane jest nierównomiernym wzrostem rdzenia kręgowego i kręgosłupa.
W następstwie tego procesu najdłuższe korzenie mają nerwy lędźwiowe i krzyżowe. Biegną
one równolegle do nici końcowej i razem z nią tworzą ogon koński.

Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego

Na powierzchni rdzenia znajduje się szereg podłużnych bruzd. Na powierzchni przedniej

(brzusznej) rdzenia kręgowego przebiega głęboka szczelina pośrodkowa przednia. Po obu jej
stronach nieco do tyłu przebiega bruzda boczna przednia zwana polem korzeniowym
przednim dla korzeni brzusznych nerwów rdzeniowych.

Na powierzchni tylnej (grzbietowej) w płaszczyźnie pośrodkowej przebiega bruzda

pośrodkowa grzbietowa (tylna). W odległości 2 -3 mm od niej ku przodowi leży bruzda
boczna tylna stanowiąca pole korzeniowe dla korzeni grzbietowych nerwów rdzeniowych.
Wymienione bruzdy na powierzchni rdzenia kręgowego zaznaczają podział na sznury: sznur
przedni, sznur boczny, sznur tylny.

Sznury zbudowane są z istoty białej, tworzą drogi nerwowe.

Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego.

Rdzeń kręgowy zbudowany jest z istoty szarej położonej wewnętrznie i istoty białej

leżącej zewnętrznie (obwodowo), przy czym ich wzajemny stosunek ilościowy jest różny na
różnych poziomach rdzenia.

Na przekroju poprzecznym istota szara wyglądem przypomina motyla lub literę H.
Wyróżnia się w niej:

−

róg przedni (brzuszny),

−

róg boczny,

−

róg tylny (grzbietowy).
Róg przedni zwany jest również ruchowym. Zawiera neurony ruchowe. Róg tylny zwany

również czuciowym, odbiera i przekształca impulsy czuciowe.

W środku istoty szarej występuje kanał środkowy, który jest pozostałością embrionalnej

cewy nerwowej, ku górze przechodzi w kanał środkowy rdzenia przedłużonego a ten w
komorę czwartą mózgowia. Twory widoczne na przekrojach poprzecznych jako rogi są
w rzeczywistości długimi pionowymi listwami istoty szarej zwanymi słupami.

Istota szara rdzenia kręgowego podobnie jak mózgowie składa się z ciał komórek

nerwowych, włókien bezrdzennych, włókien rdzennych oraz z gleju i tkanki łącznej.

Wyróżnia się 3 główne typy komórek nerwowych rdzenia kręgowego: korzeniowe,

sznurowe, wewnętrzne. Układają się w jądra istoty szarej.

Zasadniczym składnikiem istoty białej są włókna nerwowe. Biegną one podłużnie.

Ich grubość jest bardzo różna. Włókna łączą się w istocie białej w szereg niewyraźnie
odgraniczonych od siebie dróg nerwowych. W rdzeniu można wyróżnić:

−

drogi własne rdzenia kręgowego,

−

drogi rdzeniowo – mózgowe,

−

drogi mózgowo – rdzeniowe.

Ośrodki rdzenia kręgowego

−

ośrodek ruchów przepony (III –IV segment szyjny),

−

ośrodki ruchowe kończyn górnych (V –VIII segment szyjny i I piersiowy),

−

ośrodki ruchów mięśni klatki piersiowej, grzbietu i brzucha (część piersiowa),

−

ośrodki ruchowe kończyn dolnych (zgrubienie lędźwiowe),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

−

ośrodki autonomiczne;

−−−−

odruchów źrenicy (VIII segment szyjny, I –II piersiowy),

−−−−

odruchy mikcji, defekacji, ejakulacji, erekcji (segment krzyżowy),

−−−−

ośrodki naczynioruchowe i wydzielnicze dla gruczołów potowych skóry (segment
piersiowy i górny lędźwiowy).

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego

Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema łącznotkankowymi błonami, które

nazywamy oponami. Opona zewnętrzna jest mocna, gruba i odporna i nosi nazwę opony
twardej. Od okostnej oddziela ją jama nadtwardówkowa. Opona środkowa, czyli opona
pajęcza lub pajęczynówka leży do wewnątrz od opony twardej, oddzielona od niej włosowatą
szczeliną – jamą podtwardówkowa. Od opony miękkiej pajęczynówkę dzieli jama
podpajęczynówkowa.

Opona wewnętrzna, czyli opona miękka jako cienka błonka ściśle powleka mózgowie

i rdzeń kręgowy.

Opony mózgowia tworzą zbiornik zawierający płyn mózgowo-rdzeniowy. Płyn

mózgowo-rdzeniowy służy jako ochrona dla ośrodkowego układu nerwowego, pełni funkcje
odżywcze
i usuwa produkty metabolizmu neuronalnego, zapewnia komórkom nerwowym stałe,
chemiczne środowisko.

Układ nerwowy obwodowy

Do obwodowego układu nerwowego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe

i układ autonomiczny współczulny i przywspółczulny.

Nerwy czaszkowe

Tabela 4. Nerwy czaszkowe – rodzaj włókien, zakres unerwienia, czynność
Miano nerwu

Kolejność

Unerwienie

ruchowe

Unerwienie

czuciowe

Unerwienie

przywspółczulne

Czynność

Nerw węchowy

narząd węchu

przewodzenie
wrażeń
węchowych

Nerw
wzrokowy

narząd wzroku

przewodzenie
wrażeń
wzrokowych

Nerw
okoruchowy

III

mm.
zewnątrzgałkowe,
oprócz mm.
skośnego górnego
i prostego
bocznego

m. rzęskowy,
m. zwieracz źrenicy

ruchy gałki
ocznej,
akomodacja,
ś

rednica źrenicy

Nerw
bloczkowy

m. skośny górny
gałki ocznej

ruchy gałki
ocznej

Nerw
trójdzielny

mm. życiowe,
m. napinacz błony
bębenkowej,
niektóre mm.
nadgnykowe

kóra głowy,

błony śluzowej
jamy ustnej
i nosowej,
opona twarda,
błona
bębenkowa

ruchy żuchwy,
odbiór wrażeń
słuchowych,
odbiór czucia ze
skóry

Nerw
odwodzący

m. prosty boczny
gałki ocznej

ruchy gałki
ocznej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Nerw twarzowy

VII

mm. wyrazowe,
m.strzemiączkowy
, m. dźwigacz
podniebienia

ucho
zewnętrzne
i środkowe,
smakowo 2/3
przednie
języka

gruczoł łzowy,
ś

linianka

podjęzykowa
i podżuchwowa

wyraz twarzy,
odbiór wrażeń
słuchowych,
wydzielanie łez
i śliny

Nerw
przedsionkowo-
ś

limakowy

VIII

narząd słuchu,
narząd
równowagi

słuch,
równowaga

Nerw
językowo-
gardłowy

mm. gardła
i podniebienia

błona śluzowa
gardzieli,
smakowo 1/3
tylna języka

linianka przyuszna

smak,
wydzielanie
ś

liny, połykanie

Nerw błędny

mm. gardła
i podniebienia,
mm. krtani

błona śluzowa
gardła i krtani,
ucho
zewnętrzne

narządy szyi, klatki
piersiowej, jamy
brzusznej

fonacja,
połykanie,
czynność
narządów

Nerw
dodatkowy

m. czworoboczny,
m. mostkowo-
obojczykowo-
sutkowy

ruchy głowy
i barku

Nerw
podjęzykowy

XII

mm. języka

ruchy języka

Nerwy rdzeniowe

Nerwy łączące się z rdzeniem kręgowym nazywają się nerwami rdzeniowymi. Jest ich

zwykle 31 par.

Dzieli się je topograficznie, w zależności od okolicy ciała, podobnie jak kręgi

w kręgosłupie, na:

−

nerwy szyjne; 8 par (C1-C8),

−

nerwy piersiowe; 12 par (Th1-Th12),

−

nerwy lędźwiowe; 5 par (L1-L5),

−

nerwy krzyżowe; 5 par (S1-S5),

−

nerwy guziczne; zwykle 1 para (Co1).
Od liczby par nerwów guzicznych zależy ogólna liczba nerwów rdzeniowych. Każdy

nerw rdzeniowy zaopatruje własny wycinek (segment ciała), w zakresie miotomu, sklerotomu
i dermatomu, np. nerwy pochodzące z C1-C4 unerwiają głowę, nerwy pochodzące z C3-C5
przeponę, nerwy z C5-Th1 kończynę górną, nerwy z Th1-Th12 tułów, a nerwy z L1-S2
kończynę dolną.

W każdym nerwie można wyróżnić następujące składowe: korzeń przedni (brzuszny lub

ruchowy) i korzeń tylny (grzbietowy lub czuciowy) nerwu rdzeniowego oraz pozostający
w łączności z tym ostatnim, zwój rdzeniowy, pień nerwu rdzeniowego oraz gałęzie, na które
ten pień się dzieli.

Korzeniem nerwu rdzeniowego nazywamy część tego nerwu przebiegająca w obrębie

kanału kręgowego. Zwoje rdzeniowe znajdują się blisko otworów międzykręgowych.

Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych tworzą sploty nerwowe powstałe w następstwie

licznych zespoleń pomiędzy nimi. Wyróżnia się następujące sploty i gałęzie nie tworzące
splotów: splot szyjny, splot ramienny, nerwy piersiowe, splot lędźwiowo-krzyżowy.

Układ nerwowy autonomiczny

Układ nerwowy autonomiczny jest częścią układu nerwowego wyodrębnioną ze względu

na odmienną budowę i czynność, składającą się z zespołu ośrodków nerwowych, z dróg
nerwowych odśrodkowych oraz nerwów i gałęzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Układ autonomiczny czuwa nad czynnością narządów, zapewniając organizmowi

równowagę wewnętrzną (homeostasis).

Układ autonomiczny charakteryzuje się:

−

nierównomiernym (niemetamerycznym) rozmieszczeniem ośrodków w mózgowiu
i w rdzeniu kręgowym,

−

występowaniem w przebiegu włókien nerwowych odśrodkowych zwojów nerwowych,
dzielących te włókna na włókna przed i zazwojowe,

−

odmienną budową nerwów wchodzących w jego skład (włókna szare Remaka),

−

powolnym przebiegiem impulsów nerwowych (około 0,5 m/s),

−

wydzielaniem w synapsach efektorycznych nie tylko acetylocholiny, lecz również
noradrenaliny,

−

efektorami, którymi są mięsnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły.

Część współczulna układu autonomicznego

Część współczulna zbudowana jest z części ośrodkowej, z pni współczulnych i z nerwów

współczulnych.

Część ośrodkowa stanowi skupienie istoty szarej w rdzeniu kręgowym, tworząc słupy

pośrednio-boczne prawy i lewy przebiegające w rogach bocznych rdzenia kręgowego, od C8
do L3, stąd używana przez niektórych autorów nazwa: część piersiowo – lędźwiowa.

Tu znajdują się ciała komórek nerwowych dające początek przedzwojowym włóknom

współczulnym, opuszczającym rdzeń i kanał kręgowy wraz z korzeniami przednimi nerwów
rdzeniowych. Włókna przedzwojowe kończą się w większości przypadków w zwojach pnia
współczulnego.

Pnie współczulne prawy i lewy przebiegają po bocznej powierzchni trzonów kręgowych

do przodu od wyrostków poprzecznych, na głowach żeber od podstawy czaszki do kości
guzicznej, gdzie obydwa pnie łączą się ze sobą zwojem nieparzystym. Każdy z pni
współczulnych składa się z szeregu zwojów pnia współczulnego, bardzo zmiennych w liczbie,
wielkości i kształcie. Ogólna ich liczba mieści się w przedziale 21 – 25 zwojów, każdy z nich
może zawierać do 100 000 komórek nerwowych, wielkość zwoju najczęściej odpowiada
wymiarom od kilku do kilkunastu milimetrów. Zwoje pnia współczulnego połączone są
między sobą gałęziami międzyzwojowymi. Natomiast włókna nerwowe łączące pnie
współczulne obu stron noszą miano gałęzi poprzecznych.

W zależności od miejsca położenia wyróżnia się zwoje: szyjne, piersiowe, lędźwiowe

i krzyżowe pni współczulnych.

Od poszczególnych zwojów pni współczulnych odchodzą nerwy i gałęzie współczulne.
Część współczulna układu autonomicznego cechuje się tym, że wytwarza samodzielne

nerwy, mające własne miana oraz, że włókna przedzwojowe są krótsze od włókien
zazwojowych, a w synapsach efektorycznych wytwarzana jest adrenalina.

Część przywspółczulna układu autonomicznego

Włókna nerwowe układu przywspółczulnego opuszczają ośrodkowy układ nerwowy

w obrębie czaszki i odcinka krzyżowego rdzenia kręgowego.

Część mózgowiowa składa się z przywspółczulnych jąder niektórych nerwów

czaszkowych, przywspółczulnych włókien nerwowych wchodzących w skład tych nerwów
i przywspółczulnych zwojów położonych w narządach lub jamach ciała.

Cztery nerwy czaszkowe zawierają włókna przywspółczulne: okoruchowy, twarzowy,

językowo-gardłowy, błędny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Część rdzeniową reprezentuje jądro pośrednio – przyśrodkowe znajdujące się w słupach

(rogach) bocznych rdzenia kręgowego na wysokości S1 – S3, tu rozpoczynają się włókna
przedzwojowe wchodzące w skład nerwów rdzeniowych.

Włókna przywspółczulne cechują się tym, że w zasadzie nie tworzą samodzielnych

nerwów, ich włókna przedzwojowe są dłuższe od zazwojowych, a w synapsach
efektorycznych wydzielana jest acetylocholina.

Czynność układu autonomicznego jest bardzo złożona i wbrew pozorom stosunkowo

mało poznana. Wiadomo, że są narządy lub części narządów, które nie mają w ogóle
unerwienia autonomicznego, jak np. kora gruczołów nadnerczowych lub gruczoły potowe
apokrynowe. Niektóre narządy zaopatrywane są tylko przez jedną z części układu
autonomicznego.

Między obu częściami, współczulną i przywspółczulną, występuje antagonizm

czynnościowy bezpośredni lub pośredni.

Część współczulna układu autonomicznego kieruje procesami dysymilacyjnymi,

wywołuje podwyższenie poziomu adrenaliny we krwi, ma wpływ na zachowanie się
organizmu w sytuacjach stresowych. W zakończeniach efektorycznych części współczulnej
znajdują się włókna adrenergiczne powodujące powstawanie w tkankach takich hormonów
jak adrenalina i noradrenalina. Działają one głownie na przemianę węglowodanów,
zwiększają podstawową przemianę materii i ciepłotę ciała.

Część przywspółczulna układu autonomicznego kieruje procesami asymilacyjnymi, jej

pobudzenie powoduje spadek podstawowej przemiany materii i zmniejszenie ciepłoty ciała.
W zakończeniach efektorycznych części przywspółczulnej znajdują się włókna
cholinergiczne, powodujące powstawanie acetylocholiny.

Czynność układ piramidowego i pozapiramidowego.

Ośrodki kontrolujące ruchy dowolne i postawę ciała znajdują się w korze mózgowej,

jądrach kresomózgowia i móżdżku. W koordynacji czynności tych ośrodków z czynnością
rdzenia kręgowego pośredniczy również twór siatkowaty pnia mózgu.

Ośrodki układu piramidowego znajdują się w korze mózgowej. Są to ośrodki kierujące

wykonywaniem ruchów złożonych przez całe grupy mięśniowe. Efektorami są mięśnie
poprzecznie prążkowane. Poszczególne części kory mózgu odpowiadają poszczególnym
grupom mięśniowym (człowieczek ruchowy). Ośrodki korowe połączone są z efektorami
drogami nerwowymi (droga korowo-jądrowa, droga korowo-rdzeniowa).

Zasadniczą funkcją układu pozapiramidowego jest współdziałanie w wyzwalaniu ruchów

dowolnych i regulowanie napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych. Może działać tylko
przy ścisłej współpracy z układem piramidowym.

Naczynia ośrodkowego układu nerwowego

Krew dochodzi do mózgowia przez dwie parzyste tętnice: tętnicę kręgową i tętnicę

szyjną wewnętrzną. Krew z naczyń włosowatych mózgowia odpływa do drobnych naczyń
ż

ylnych, które z kolei uchodzą do dużych żył leżących w oponie miękkiej oraz w jamie

podpajęczynówkowej. śyły mózgu tworzą dwa układy: głęboki i powierzchowny.

Czynność ośrodkowego układu nerwowego człowieka związana jest z trzema procesami,

którymi są: odbieranie bodźców ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego organizmu,
reagowanie na bodźce i ich zapamiętywanie.

Odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie, nosi nazwę czynności odruchowej.

Czynność odruchowa jest podstawowym przejawem funkcji ośrodkowego układu
nerwowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Odruch

Jest to odpowiedź efektora wywołana przez bodziec działający na receptor i wyzwolona

za pośrednictwem układu nerwowego. Droga, jaką przebywa impuls nerwowy od receptora
do efektora, nazywa się łukiem odruchowym. Składa się on z:

−

receptora – narządu odbierającego,

−

aferentnego, czyli dośrodkowego włókna nerwowego,

−

ośrodka nerwowego,

−

eferentnego, czyli odśrodkowego włókna nerwowego,

−

efektora – narządu wykonawczego.
W zależności od liczby neuronów w ośrodkach nerwowych przewodzących impuls

nerwowy od receptora do efektora odruchy dzielą się na proste (rdzeniowe) i złożone.

Dzięki

wrodzonym

połączeniom

nerwowym

występują

odruchy

wrodzone

(bezwarunkowe).

W życiu osobniczym powstają również nowe połączenia między różnymi ośrodkami.

Dzięki temu powstają nowe odruchy, które są odruchami nabytymi (warunkowymi).

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak zbudowana jest komórka nerwowa?

Jak dzieli się układ nerwowy według podziału topograficznego i czynnościowego?

Z czego składa się układ nerwowy ośrodkowy?

Jakie części rozróżniamy w mózgowiu?

Jaka budowę i znaczenie ma mózg?

Co wchodzi w skład pnia mózgu?

Jaką budowę i znaczenie mają poszczególne części pnia mózgu?

Jak zbudowany jest rdzeń przedłużony i jakie ośrodki są w nim zlokalizowane?

Jaką budowę i znaczenie ma móżdżek?

10.

Jaką budowę ma rdzeń kręgowy?

11.

Jakie ośrodku zlokalizowane są w rdzeniu kręgowym?

12.

Jakie błony pokrywają mózgowie i rdzeń kręgowy?

13.

Jaką rolę pełnią nerwy czaszkowe i rdzeniowe i jaki jest ich przebieg?

14.

Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu autonomiczny?

15.

Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu somatycznego?

16.

Co to jest odruch i jakie są rodzaje odruchów?

4.7.2.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i czynność mózgu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając mózgowie, skorzystać z tablic
i modelu

mózgowia

znajdującego

się

pracowni

anatomicznej,

programu

komputerowego „Ciało człowieka”,

odnaleźć w materiałach dydaktycznym informacje na temat budowy i czynności mózgu,

oznaczyć na schemacie poszczególne płaty mózgu,

zaznaczyć na schemacie ważniejsze korowe ośrodki podstawowych funkcji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę mózgowia,

−

model mózgowia,

−

schemat mózgowia,

−

program komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność rdzenia kręgowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające rdzeń kręgowy, skorzystać
z tablic i modelu rdzenia kręgowego znajdującego się w pracowni anatomicznej,

odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności rdzenia
kręgowego,

oznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego segmenty rdzenia i zapisać liczbę nerwów
rdzeniowych opuszczających każdy segment,

zaznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego lokalizację rdzeniowych ośrodków
ruchowych i autonomicznych,

zaznaczyć na schemacie przekroju poprzecznego rdzenia kręgowego, istotę szarą i istotę
białą, sznury i słupy rdzenia kręgowego oraz miejsca wyjścia korzenie brzusznych
i grzbietowych nerwów rdzeniowych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice i modele rdzenia kręgowego,

−

schemat budowy zewnętrznej rdzenia kręgowego,

−

schemat budowy wewnętrznej rdzenia kręgowego,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj czynność nerwów czaszkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające nerwy czaszkowe, skorzystać
z tablic przedstawiających nerwy czaszkowe,

odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat nerwów czaszkowych,

wypisać wszystkie nerwy czaszkowe,

przyporządkować poszczególnym nerwom czaszkowym narządy, które są przez nie
unerwiane i czynności na które wpływają.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice nerwów czaszkowych,

−

schemat nerwów czaszkowych,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić budowę komórki nerwowej?

dokonać podziału układu nerwowego ?

przedstawić skład układu nerwowego ośrodkowego?

rozróżnić części mózgowia?

scharakteryzować budowę i czynność mózgu?

scharakteryzować budowę i znaczenie pnia mózgu?

scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia przedłużonego?

scharakteryzować budowę i znaczenie móżdżku?

scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia kręgowego?

10)

przedstawić budowę i znaczenie opon mózgowo-rdzeniowych?

11)

wyjaśnić rolę nerwów czaszkowych i rdzeniowych?

12)

określić części ciała zaopatrywane przez nerwy czaszkowe
i rdzeniowe?

13)

scharakteryzować układ autonomiczny?

14)

przedstawić budowę i znaczenie układu somatycznego?

15)

wyjaśnić istotę czynności odruchowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.8. Budowa i czynność układu wydzielania wewnętrznego

4.8.1.

Materiał nauczania

Układ wydzielania wewnętrznego lub układ dokrewny jest systemem, który reguluje

czynności różnych tkanek i narządów za pośrednictwem substancji chemicznych
wydzielanych do krwi, (hormonów) przez gruczoły wydzielania wewnętrznego.

Gruczoły wewnątrzwydzielnicze nie mają przewodów wyprowadzających, a ich

wydzielina przedostaje się do krwi albo płynu tkankowego, a z nimi do komórek. Hormony
oddziałują na komórki docelowe (komórki, których czynność zmieniana jest przez hormony)
wiążąc się z ich swoistymi receptorami. Gruczoły dokrewne występują jako:

−

oddzielne narządy zwarte, których funkcja polega na wydzielaniu wewnętrznym
(przysadka, szyszynka, tarczyca, nadnercza, przytarczyce),

−

gruczoły

amfikrynowe,

tj.

zespoły

komórek

endokrynowych

gruczołach

zewnątrzwydzielniczych (egzokrynowych) lub innych narządach (trzustka, jajniki, jądra),

−

pojedyncze komórki endokrynowe, rozsiane w różnych narządach, np. w przewodzie
pokarmowym.

Tabela 5. Gruczoły wydzielania wewnętrznego

Gruczoł wydzielania

wewnętrznego

Hormony

Wpływ hormonów na organizm

Kortykoliberyna

Pobudzanie wydzielania kortykotropiny
(ACTH)

Tyreoliberyna

Pobudzanie wydzielania hormonu
tyreotropowego (TSH)

Somatostatyna

Hamowanie wydzielania hormonu
wzrostu (GH)

Somatoliberyna

Pobudzanie wydzielania hormonu
wzrostu (GH)

Wazopresyna (uwalniana tylnego
płata przysadki)

Wzrost wchłaniania zwrotnego wody
w kanalikach nerkowych

Podwzgórze

Oxytocyna (uwalniana tylnego
płata przysadki)

Kurczenie się przewodów mlecznych,
wzmaga skurcze macicy w czasie
porodu,

Somatotropina (hormon wzrostu,
STH)

Pobudza wzrost i rozmnażanie się
komórek

Adrenokortykotropina
(kortykotropina, ACTH)

Pobudza wydzielanie hormonów kory
nadnerczy

Tyreotropina (TSH)

Pobudza wydzielanie hormonów
tarczycy

Hormon luteinizujący
(luteotropowy, lutropina, LH)

U kobiet pobudza owulację,
wytwarzanie ciałka żółtego oraz
produkowanie i uwalnianie
progesteronu. U mężczyzny stymuluje
wydzielanie androgenów (testosteronu)
przez komórki śródmiąższowe jąder

Folikulostymulina (folitropina,
FSH)

W jajnikach powoduje dojrzewanie
pęcherzyków jajnikowych oraz
produkowanie i uwalnianie przez nie
estrogenów. W jądrach pobudza
spermatogenezę.

Przysadka mózgowa

−

przedni płat

Prolaktyna (PRL)

Pobudza wytwarzanie i wydzielanie
mleka przez gruczoł mleczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Melanotropina

(hormon

melanotropowy, MSH)

Pobudza syntezę i odkładanie się
barwnika melaniny w komórkach
skóry.

Przysadka mózgowa:

−

tylny płat

Wazopresyna

Oksytocyna

Szyszynka

Melatonina i wazotocyna

Działają hamująco na rozwój gonad.
Regulują okołodobowe i sezonowe
rytmy biologiczne.

Tarczyca

Tyroksyna i trójodotyronina

Wpływają na metabolizm białek,
tłuszczów, węglowodanów, soli
mineralnych i wody w organizmie.

Gruczoły przytarczyczne

Parathormon

Wpływa na metabolizm wapnia w
organizmie

Trzustka

Insulina

Glukagon

Obniża poziom glukozy we krwi.
Podwyższa zawartość glukozy we krwi

Nadnercza:

−

kora

Glikokortykoidy (kortyzon,
kortykosteron)

Mineralokortykoidy (aldosteron)
Androgeny (testosteron).

Działają na metabolizm
węglowodanów, białek i tłuszczów.
Zwiększają resorpcję zwrotną w
kanalikach nerek.
Działają na syntezę białek.

Nadnercza:

−

rdzeń

Adrenalina
Noradrenalina

Działa na komórki mięśni gładkich w
ś

cianach

naczyń

krwionośnych,

przewodzie pokarmowym i oskrzelach.

Jajniki

Estrogeny

Progesteron

Wpływają na wykształcenie
drugorzędowych cech płciowych,
regulują cykl miesiączkowy.
Przygotowuje błonę śluzowa macicy do
przyjęcia zarodka, przygotowuje
gruczoły sutkowe do wydzielania
mleka.

Jądra

Androgeny - testosteron

Pobudza spermatogenezę, wpływa na
wykształcenie drugorzędowych cech
płciowych.

4.8.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

Które gruczoły i z jakiego powodu nazywamy gruczołami dokrewnymi?

Gdzie położone są poszczególne gruczoły dokrewne?

Jaką rolę pełni podwzgórze w wydzielaniu dokrewnym?

Jaką rolę pełni przysadka mózgowa w układzie wewnątrzwydzielniczym?

Jak zbudowana jest tarczyca i jaką rolę odgrywa?

Jaka rolę odgrywają przytarczyce?

Jak zbudowane są nadnercza i jakie funkcje pełnią?

Jaka rolę w układzie wewnątrzwydzielniczym odgrywa trzustka?

na czym polega czynność wewnątrzwydzielnicza jajników i jąder?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.8.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj czynność wewnątrzwydzielniczą przysadki mózgowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności
przysadki mózgowej,

wypisać części przysadki mózgowej,

przyporządkować każdej części przysadki hormony które są tam produkowane,

określić wpływ poszczególnych hormonów na funkcjonowanie organizmu człowieka,

wykonać zadanie w formie „mapy myśli”.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność wewnątrzwydzielniczą tarczycy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności
tarczycy,

opisać lokalizacje gruczołu, budowę ogólną i hormony produkowane przez gruczoł,

określić wpływ poszczególnych hormonów na funkcjonowanie organizmu człowieka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.8.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

nazwać poszczególne gruczoły dokrewne?

wyjaśnić istotę wydzielania wewnętrznego?

wskazać lokalizacje poszczególnych gruczołów?

wyjaśnić rolę podwzgórza w czynności hormonalnej?

wyjaśnić rolę przysadki mózgowej w czynności hormonalnej?

przedstawić budowę i rolę tarczycy?

wyjaśnić rolę przytarczyc?

opisać budowę nadnerczy i ich czynność?

wyjaśnić rolę trzustki w układzie wewnątrzwydzielniczym?

10)

wyjaśnić na czym polega czynność hormonalna jajników i jąder?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.9. Budowa i czynność układu moczowo-płciowego

4.9.1.

Materiał nauczania

Narządy płciowe służą do zachowania gatunku. Są także miejscem produkcji hormonów

płciowych. Dzielą się na narządy płciowe męskie i żeńskie.

ś

eńskie narządy płciowe

Narządy płciowe żeńskie służą do wytwarzania komórek jajowych oraz zapewniają

warunki do zapłodnienia jaja, rozwoju zarodka i płodu oraz jego wydalenia. Pełnią również
funkcje wewnątrzwydzielniczą produkując hormony płciowe estrogeny. Do narządów
płciowych żeńskich należą: jajniki, jajowody, macica, pochwa, srom niewieści i łechtaczka.
Dzielą się na narządy zewnętrzne i wewnętrzne.

W skład zewnętrznych narządów płciowych żeńskich wchodzi: wzgórek łonowy, wargi

sromowe większe, przedsionek pochwy, wargi sromowe mniejsze, łechtaczka, gruczoły
przedsionkowe większe (gruczoły Bartholina), błona dziewicza. Wewnętrzne narządy płciowe
znajdują się w tzw. miednicy mniejszej, stanowią je: pochwa, macica, jajowody, jajniki.

Jajniki

Ich kształt przypomina migdały. Wielkość jajników zmienia się wraz z wiekiem kobiety,

zależy również od fazy cyklu miesiączkowego. Jajnik umocowany jest do ścian miednicy
i sąsiednich narządów za pomocą więzadeł. Głównymi częściami jajnika są kora i rdzeń.

W tej pierwszej znajduje się około 200 tys. pęcherzyków pierwotnych zawierających

komórki jajowe. Struktury te wzrastają, tworząc najpierw pęcherzyki wtórne, a później
dojrzewające (zwane pęcherzykami Graafa). Pęknięty pęcherzyk Graafa uwalnia komórkę
jajową. Moment takiego pęknięcia nazywamy jajeczkowaniem (owulacją). Jest to kluczowa
faza tzw. cyklu jajnikowego. W jego pierwszej połowie pęcherzyk przez 14 dni dojrzewa pod
wpływem wydzielanych przez przysadkę hormonów (FSH i LH). Około 14 dnia następuje
wspomniane jajeczkowanie. Druga połowa cyklu (kolejne 14 dni) to faza ciałka żółtego
(lutealna). Jeśli komórka jajowa zostanie zapłodniona, to powstałe z pękniętego pęcherzyka
Graafa ciałko żółte produkuje progesteron przygotowujący macicę na przyjęcie zarodka. Jeśli
nie dojdzie do zapłodnienia, to ciałko żółte zanika.

Jajowody

Zgodnie ze swoją nazwą transportują jajo do macicy. Pierwszą częścią jajowodu jest

lejek, obejmujący jajnik tzw. strzępkami jajowodu. Wychwycone przez strzępki jajo wędruje
do bańki jajowodu. To tutaj następuje zwykle zapłodnienie. Zapłodnione jajo (zygota)
wędruje następnie przez ujście maciczne jajowodu do macicy.

Macica

W przeciwieństwie do jajnika i jajowodu jest narządem nieparzystym. Leży w miednicy

między pęcherzem moczowym a odbytnicą. Ma wygląd spłaszczonej gruszki. Górną,
rozszerzoną część macicy stanowi jej trzon, zwężający się ku dołowi w szyjkę. Nad trzonem
położne jest dno macicy. Szyjka objęta jest od dołu przez pochwę. Macica zawieszona jest
w miednicy za pomocą więzadeł utrzymujących ją w stałym położeniu (w niewielkim
pochyleniu i zgięciu ku przodowi).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

ciana macicy i jajowodów składa się z trzech głównych warstw: błony surowiczej (na

zewnętrz), mięśniowej (w środku) i śluzowej (wewnątrz). Błona śluzowa ulega okresowemu
złuszczaniu, które zsynchronizowane jest z cyklem jajnikowym. Cykl ten trwa zwykle 28 dni.
Po złuszczeniu błony objawiającym się jako miesiączka, następuje faza wzrostu i odbudowy.
Po jajeczkowaniu (w środku cyklu) następuje faza wydzielnicza, w trakcie której błona
ś

luzowa przygotowuje się na przyjęcia zapłodnionego jaja. Jeśli to nie następuje, to cały cykl

powtarza się od nowa.

Szyjka macicy

Przechodzi od dołu w pochwę.

Pochwa

Ma kształt spłaszczonego cylindra, w którym wyróżniamy ścianę przednią i tylną.

Ważnym elementem budowy pochwy są jej sklepienia: przednie i tylne. Ujście pochwy
zamknięte jest u dziewic prawie całkowicie błoną dziewiczą.

Srom

Narządy płciowe zewnętrzne nazywane są u kobiety zbiorczą nazwą - sromem. Szparę

sromu zamykają wargi sromowe większe, po rozchyleniu, których widzimy wargi sromowe
mniejsze. Ku przodowi od nich leży łechtaczka.

Wargi sromowe mniejsze przykrywają ujście cewki moczowej i ujście pochwy. Objęta

przez nie przestrzeń nazywana jest przedsionkiem pochwy. Jej ściany zwilżone są wydzieliną
produkowaną w gruczołach przedsionkowych większych.

Męskie narządy płciowe

Jądra

U mężczyzn narządem wytwarzającym komórki płciowe jest jądro. Oba jądra

umieszczone są w worku mosznowym, będącym uwypukleniem ściany brzucha. Lewe jądro
leży nieco niżej niż prawe. Jądro ma kształt spłaszczonej elipsoidy. W jądrze możemy
wyróżnić tzw. zrąb i miąższ. Ten pierwszy stanowi „rusztowanie" dla charakterystycznych
dla miąższu jądra płacików i składających się na nie cewek nasiennych. Zasadniczą funkcją
jądra jest wytwarzanie plemników. Ich droga zaczyna się w cewkach nasiennych krętych
(kilka z nich składa się na jeden płacik), a później przez cewki nasienne proste wędrują do
sieci jądra. Proces wytwarzania plemników zwany jest spermatogenezą. Komórki płciowe -
będące obok komórek podporowych głównym składnikiem ściany cewek krętych - dzielą się
i dojrzewają. Cały proces zaczyna się od tzw. spermatogonii, przechodzi przez etap
spermatocytów I i II rzędu, a kończy się na spermatydach i ostatecznie plemnikach. Tutaj
materiał genetyczny zawarty w 46 chromosomach (23 pary) dzieli się na pół. Plemnik
i komórka jajowa mają, więc po 23 chromosomy. Dzięki temu po połączeniu w zygotę liczba
z powrotem wraca do 46 sztuk. Dojrzałe plemniki mają około 60 mikrometrów długości,
a w przeciętnej objętości ejakulacie mieści się ich aż 200 do 300 milionów. Składają się
z główki, szyjki oraz witki, która zapewnia im dużą ruchomość. Oprócz plemników jądro
produkuje również androgeny (głównie testosteron) - męskie hormony płciowe
odpowiedzialne za wzrost i rozwój zewnętrznych narządów płciowych, owłosienia typu
męskiego, obniżonego tonu głosu i innych wtórnych cech płciowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Najądrze

Następnym po sieci jądra etapem na drodze plemników jest najądrze. W najądrzu

plemniki dojrzewają, zatrzymując się na pewien czas. Następnie plemniki przedostają się do
nasieniowodu.

Nasieniowody

Zgodnie z nazwą główną funkcją tego długiego przewodu (50-60 cm) jest dalszy transport

męskich komórek płciowych.

Pęcherzyki nasienne

Jednym z narządów wydzielających składniki nasienia są pęcherzyki nasienne. Ich

wydzielina jest bogata w enzymy, fruktozę oraz kwas cytrynowy i witaminę C. Ujścia
pęcherzyka nasiennego wnikają do nasieniowodu w miejscu zwanym jego bańką. Tutaj, po
połączeniu się z przewodami wyprowadzającymi pęcherzyków nasieniowód zmienia nazwę
na przewód wytryskowy, który uchodzi na małym wzniesieniu błony śluzowej cewki
moczowej, zwanym wzgórkiem nasiennym.

Cewka moczowa

Rozpoczyna się od dna pęcherza moczowego, a kończy się po około 15-20 cm ujściem

zewnętrznym. Wyróżniamy część sterczową, błoniastą i gąbczastą. Cewka moczowa jest
końcową, wspólną drogą układu moczowego i rozrodczego.

Gruczoł krokowy

Nazywany jest również gruczołem sterczowym, albo prostatą. Swoim kształtem,

wielkością i konsystencją przypomina kasztan. Podobnie jak jądro, gruczoł sterczowy ma
budowę miąższową. Na miąższ składa się 30 do 50 gruczołów cewkowo-pęcherzykowych
wraz z odpowiednimi przewodami wyprowadzającymi. Stercz produkuje około 1/3 objętości
nasienia. Jego wydzielina zawiera różne składniki, które są niezbędne do prawidłowego
funkcjonowania plemników. Innym gruczołem produkującym elementy nasienia są gruczoły
opuszkowo-cewkowe, znajdujące się przy nasadzie prącia.

Prącie

Znajduje się ku przodowi od spojenia łonowego. Składa się z nasady, części środkowej:

−−−−

trzonu oraz z części końcowej - żołędzi. Narząd ten tworzą dwa walcowate twory - ciała
jamiste przedzielone ciałem gąbczastym.. W środku prącia znajduje się otaczające cewkę
moczową ciało gąbczaste. Końcowa część prącia - żołądź, jest pokryta fałdem skóry,

−−−−

napletkiem, przykrywającym ujście zewnętrzne cewki moczowej. Do zewnętrznych
narządów płciowych (prącia, cewki moczowej, gruczołów opuszkowo-cewkowych,
gruczołu sterczowego) należy także moszna.

Moszna

Jest ona uwypukleniem przedniej ściany jamy brzusznej. Przykrywa tzw. powrózki

nasienne, w których znajdują się nasieniowody, liczne naczynia krwionośne, limfatyczne oraz
nerwy.

Układ moczowy

Do narządów układu moczowego należą: nerki, miedniczki nerkowe, moczowody,

pęcherz moczowy i cewka moczowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Nerki

Nerki są narządem parzystym położonym w przestrzeni zaotrzewnowej na tylnej ścianie

jamy brzusznej, w okolicy lędźwiowej. Nerka prawa leży nieco niżej niż nerka lewa. W nerce
wyróżnia się: powierzchnie tylną, powierzchnię przednią, biegun górny, biegun dolny, brzeg
boczny i brzeg przyśrodkowy. Brzeg przyśrodkowy ma zagłębienie zwane wnęką nerki, przez
którą przechodzi moczowód, naczynia i nerwy. Powierzchnia nerki jest pokryta błoną
łącznotkankową, zwaną torebką włóknistą, którą otacza z zewnątrz torebka tłuszczowa. Nerka
jest zbudowana z części zewnętrznej zwanej kora nerki i wewnętrznej rdzenia nerki. Kora
tworzy słupy nerkowe. Słupy nerkowe wnikają pomiędzy piramidy nerkowe, z których
zbudowany jest rdzeń. Piramidy nerkowe swoimi podstawami skierowane są do powierzchni
nerki, natomiast ich wierzchołki, zwane brodawkami nerkowymi zwrócone są w kierunku
zatoki nerkowej. W głębi nerki znajduje się zatoka nerkowa z kielichami mniejszymi
i większymi oraz miedniczka nerkową.

Jednostką morfologiczno-czynnościową nerki jest nefron. Nefron składa się z ciałka

nerkowego i kanalików nerkowych. Ciałko nerkowe położone jest w korze nerki, składa się
z kłębuszka i torebki kłębuszka.

Wyróżnia się czynność nerek zewnątrzwydzielniczą i wewnątrzwydzielniczą.

Czynność zewnątrzwydzielnicza nerek związana jest z tworzeniem się moczu. W tworzeniu
moczu udział biorą nefrony. Powstawanie moczu wiąże się z trzema procesami
fizjologicznymi: filtracją, resorpcją i sekrecją.

Miedniczka nerkowa jest łącznotkankowym zbiornikiem znajdującym się we wnęce nerki.

Tworzy się z kielichów nerkowych większych.

Moczowód

Moczowód jest przewodem długości około 33 cm, łączącym miedniczkę nerkową

z pęcherzem moczowym. Wyróżnia się w nim część brzuszną i część miedniczną.
W przebiegu moczowodu wyróżnia się trzy zwężenia: górne, środkowe i dolne.

Pęcherz moczowy

Pęcherz moczowy jest nieparzystym zbiornikiem moczu spływającego porcjami

z moczowodu. Położony jest w miednicy mniejszej za spojeniem łonowym. Można w nim
wyróżnić: szczyt pęcherza, trzon pęcherz i dno pęcherza. Pojemność pęcherz moczowego
wynosi około 700 ml.

Cewka moczowa

Cewka moczowa ma odmienną budowę u kobiet i u mężczyzn. Cewka moczowa męska

odprowadza mocz i nasienie. Rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej
a kończy na żołędzi prącia ujściem zewnętrznym. Dzieli się na część sterczową, błoniastą
i gąbczastą.

Cewka moczowa żeńska jest krótka, uchodzi do przedsionka pochwy.

Mocz wydostający się z przewodów brodawkowych gromadzi się w kielichach

nerkowych i miedniczce nerkowej. Moczowodem przemieszcza się do pęcherza moczowego.
Oddawanie moczu następuje na drodze odruchowej za pośrednictwem ośrodka oddawania
moczu zlokalizowanego w części krzyżowej rdzenia kręgowego. Na skutek zwiększonego
ciśnienia w pęcherzu moczowym i rozkurczu zwieraczy cewki moczowej mocz zostaje
wydalony na zewnątrz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie narządy tworzą układ rozrodczy żeński i męski?

Jaka jest rola tych układów?

Jak zbudowane są narządy płciowe żeńskie?

Jak przebiega cykl jajnikowy i miesiączkowy?

Jak zbudowane są narządy płciowe męskie?

Na czym polega czynność jąder?

Jakie narządy należą do układu moczowego?

Jaką budowę mają nerki?

Co to jest nefron?

10.

Jak wytwarzany jest mocz?

11.

Co to jest moczowód i gdzie się znajduje?

12.

Jak zbudowany jest pęcherz moczowy i jaką funkcje pełni?

13.

Jaką budowę ma cewka moczowa męska i żeńska?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i czynność narządów płciowych żeńskich wewnętrznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu rozrodczego
ż

eńskiego, skorzystać z tablic układu rozrodczego znajdujących się w pracowni

anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności układu
rozrodczego żeńskiego,

posłużyć się schematem narządów płciowych żeńskich wewnętrznych,

zaznaczyć na schemacie narządy tworzące układ.

opisać budowę jajnika, jajowodu, macicy,

wyjaśnić jak przebiega cykl jajnikowy i cykl miesiączkowy i jaki jest związek między
tymi procesami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę układu rozrodczego żeńskiego,

−

schemat budowy narządów płciowych żeńskich wewnętrznych,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Ćwiczenie 2

Porównaj położenie i budowę gonady męskiej i żeńskiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu rozrodczego
ż

eńskiego i męskiego, skorzystać z tablic układu rozrodczego znajdujących się

w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności układu
rozrodczego żeńskiego i męskiego,

posłużyć się schematem narządów płciowych żeńskich i męskich,

zaznaczyć na schemacie narządów płciowych jajniki i jądra,

wyjaśnić budowę i czynność jajnika i jądra,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę układu rozrodczego żeńskiego i męski,

−

schematy budowy narządów płciowych żeńskich i męskich,

−

Poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj budowę makroskopową nerek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę nerki, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu nerki, programu
komputerowego „Ciało człowieka”

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy nerek,

posłużyć się schematem nerki,

zaznaczyć na schemacie nerki: korę nerki, rdzeń nerki, kielichy nerkowe i miedniczkę
nerkową,

wskazać na schemacie lub modelu nerki słupy nerkowe i piramidy nerkowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę nerek,

−

model nerki,

−

schemat budowy nerki,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Ćwiczenie 4

Przeanalizuj budowę mikroskopową nerek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę nefronu, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu nerki, programu
komputerowego „Ciało człowieka”,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy nerek,

posłużyć się schematem nefronu,

zaznaczyć na schemacie nefronu: ciałko nerkowe, kłębuszek nerkowy, kanaliki nerkowe,

określić jakie procesy związane z wytwarzaniem moczy zachodzą w ciałku nerkowym
a jakie w kanalikach nerkowych,

uzupełnić kartę badania moczu (wpis fizjologiczny skład moczu).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę nerek,

−

model nerki,

−

schemat budowy nerki,

−

wynik badania moczu,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.9.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić narządy tworzące układ rozrodczy żeński i męski?

wyjaśnić rolę tych układów?

scharakteryzować budowę narządów płciowych żeńskich?

wyjaśnić przebieg cyklu jajnikowego i miesiączkowego?

scharakteryzować narządy płciowe męskie?

wyjaśnić na czym polega czynność jądra?

nazwać narządy należące do układu moczowego?

przedstawić budowę makroskopowa nerki?

przedstawić budowę nefronu?

10)

wyjaśnić na czym polega proces wytwarzania moczu?

11)

opisać budowę i funkcje dróg moczowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.10. Budowa i czynność narządów zmysłów

4.10.1.

Materiał nauczania

Narządy zmysłów są strukturami, które rejestrują sygnały płynące z zewnątrz do

organizmu lub sygnały wewnętrzne. Mają za zadanie informowanie organizmu, co dzieje się
w jego dalszym i bliższym otoczeniu, na powierzchni ciała i w jego wnętrzu.

Wyspecjalizowane komórki zmysłowe, nerwowe oraz zakończenia włókien nerwowych,

które mogą odbierać bodźce nazywają się receptorami. Receptory można podzielić
w zależności od ich położenia:

−

eksteroceptory – położone w powłoce wspólnej, odbierają czucie powierzchowne dotyku,
ucisku, bólu, temperatury. Zaliczamy do nich łąkotki dotykowe, ciałka dotyku,
zakończenia bólowe nerwów skóry, ciałka zmysłowe i kolby końcowe. Do czucie
eksteroceptywnego zaliczany jest także smak,

−

proprioceptory – położone w mięśniach, ścięgnach, w powięziach, w torebkach
stawowych, w okostnej, odbierające czucie głębokie np. ciężar przedmiotów, ich
elastyczność i twardość. Zaliczamy di nich ciałka blaszkowate oraz wrzecionka nerwowo-
mięśniowe,

−

interoceptory – położone w jamach i narządach ciała, odbierające czucie bólu i zmiany
w środowisku wewnętrznym, jak np. wypełnienie narządów przewodu pokarmowego,
skład chemiczny krwi,

−

teleceptory – odbierające wrażenia zewnętrzne na odległość. Zaliczamy tu narząd
powonienia, narząd wzroku i narząd przedsionkowo-ślimakowy (narządy zmysłów).

Narząd powonienia stanowią komórki nerwowo-zmysłowe występujące w okolicy

węchowej błony śluzowej nosa.

Narząd smaku stanowią kubki smakowe położone na grzbiecie języka, w brodawkach

okolonych, grzybowatych i liściastych.

Narząd wzroku składa się z gałki ocznej i narządów dodatkowych oka. Gałka oczna

spoczywa w oczodole. Ściany gałki ocznej zbudowane są z: rogówki, twardówki, błony
naczyniowej (tęczówka, ciało rzęskowe, naczyniówka), siatkówki. Narządy dodatkowe gałki
ocznej to: aparat ruchowy (mięśnie gałki ocznej), aparat ochronny (ciało tłuszczowe
oczodołu, brwi, powieki, spojówka i narząd łzowy).

Narząd przedsionkowo ślimakowy jest narządem zmysłowym położonym w kości

skroniowej, służącym do odbioru dźwięków i do określania położenia głowy i jego zmian.
Dzieli się na ucho zewnętrzne, środkowe i ucho wewnętrzne.

W skład ucha zewnętrznego wchodzą: małżowina uszna, przewód słuchowy zewnętrzny.

Ucho zewnętrzne od środkowego oddziela błona bębenkowa. Ucho środkowe składa się
z jamy bębenkowej, jamy sutkowej i trąbki słuchowej. Jama bębenkowa zawiera kosteczki
słuchowe, jest wysłana błoną śluzowa i wypełniona powietrzem. Ucho wewnętrzne zwane
błędnikiem, dzieli się na błędnik kostny (składa się z przedsionka, kanałów półkolistych
i ślimaka) i błędnik błoniasty leżący wewnątrz błędnika kostnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Powłoka wspólna

Do powłoki wspólnej zalicza się skórę i twory nabłonkowe skóry.

Skóra jest narządem pokrywającym i osłaniającym ciało człowieka.
Główne funkcje skóry to:

−

czynność percepcyjna ciepła, bólu, dotyku, odbieranie wrażeń dotykowych (narząd
czucia),

−

regulowanie ciepłoty ciała - termoregulacja (w sposób bierny - wypromieniowywanie,
i w sposób czynny - wydalanie potu),

−

resorpcja,

−

wymiana gazowa,

−

ochrona tkanek i organów wewnętrznych przed czynnikami mechanicznymi, fizycznymi,
chemicznymi i biologicznymi (bakteryjnymi, grzybiczymi, wirusowymi itd.),
promieniowaniem świetlnym,

−

wydzielanie różnych substancji,

−

regulowanie gospodarki wodno-elektrolitowej,

−

zapewnienie niezmiennych warunków dla środowiska wewnętrznego organizmu
(homeostaza),

−

przetwarzanie (metabolizowanie) cukrów, białek, tłuszczy i witamin,

−

uczestnictwo w immunostymulacji i w melanogenezie (czynność barwnikotwórcza).

−

wyrażanie stanów emocjonalnych (funkcja ekspresyjna).
Powierzchnia skóry u dorosłego człowieka nie przekracza dwóch metrów kwadratowych,

grubość zaś zależnie od okolicy ciała wynosi od 0,5 do 5 mm.

Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej.

Naskórek

Jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, którego powierzchowne warstwy ulegają

rogowaceniu.

Skóra właściwa

Zbudowana jest z elastycznej, mocnej tkanki łącznej

W skórze właściwej można wyróżnić

dwie warstwy: - warstwa brodawkowata - zewnętrzna strefa skóry właściwej, warstwa
siateczkowata - strefa wewnętrzna skóry właściwej.

W skórze właściwej znajdują się naczynia krwionośne i limfatyczne, włókna nerwowe,

receptory oraz rozmaite przydatki skóry: gruczoły potowe (ekrynowe i apokrynowe), gruczoły
łojowe, paznokcie i włosy. Skóra właściwa, ku powierzchni, wykształca brodawki, które
tworzą tak zwane listewki skórne.

Krew doprowadzona zostaje do skóry tętniczkami, które przechodzą w naczynia

włosowate, a odprowadzona ze skóry - żyłami. Krew oraz limfa dostarczają komórkom skóry
tlen i substancje odżywcze, a odbierają, CO², oraz związki szkodliwe lub zbędne, powstałe
w trakcie przemian wewnątrzkomórkowych.

Tkanka podskórna

Jest niejednolita w różnych częściach ciała i wyróżnia się tkankę podskórną z przewagą

struktur włóknistych (tkanka podskórna zbita) lub luźnych struktur (tkanka podskórna luźna -
np. tkanka tłuszczowa).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.10.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaka jest rola skóry?

Jaką budowę ma skóra?

Jaka rolę pełnią narządy zmysłów?

Co nazywamy receptorem? Jakie są grupy receptorów?

Gdzie znajdują się receptory odbierające czucie powierzchowne?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i funkcję skóry.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając budowę skóry, skorzystać
z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności skóry,

wypisać funkcje skóry,

wymienić i krótko opisać warstwy skóry,

wyjaśnić co to są twory nabłonkowe skóry i jak są zbudowane.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj rozmieszczenie eksteroreceptorów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat eksteroreceptorów,

wypisać nazwy receptorów odbierających czucie powierzchowne,

przyporządkować poszczególnym receptorom funkcje,

określić rozmieszczenie w skórze poszczególnych receptorów czucia powierzchownego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić rolę skóry?

scharakteryzować budowę skóry?

wyjaśnić rolę narządów zmysłów?

wyjaśnić pojęcie receptor i przedstawić grupy receptorów?

określić położenie receptorów czucia powierzchownego?

określić położenie receptorów smaku i węchu?

przedstawić budowę oka?

przedstawić budowę narządu przedsionkowo-ślimakowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 30 zadań.

Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest
prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X.

W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

10.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−−−−

instrukcja,

−−−−

zestaw zadań testowych,

−−−−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Homeostazą nazywamy

czynnik krzepnięcia krwi.

zaburzenia krzepnięcia krwi

pobieranie substancji odżywczych.

równowaga wewnętrzna organizmu.

Elementem komórki, który zawiera kod genetyczny jest
a)

błona komórkowa.

mitochondria.

lizosomy.

jądro.

Tkanka, która wyściela jamy, naczynia to tkanka
a)

nabłonkowa.

łączną.

siateczkowata.

barwnikowa.

Nabłonek gruczołowy pełni rolę
a)

zmysłową.

wyścielającą.

pokrywającą.

wydzielniczą.

Naskórek zbudowany jest z tkanki
a)

łącznej siateczkowatej

nabłonkowej.

mięśniowej.

tłuszczowej.

Obręcz kończyny górnej tworzą następujące kości
a)

ramienna i łopatka.

łopatka i mostek.

obojczyk i łopatka.

ramienna i obojczyk.

We włóknach mięśni poprzecznie prążkowanych znajdują się białka biorące udział
w skurczu. Są to
a)

adrenalina.

aktyna.

tyroksyna.

melanina.

Głównym mięśniem wdechowym jest mięsień
a)

przepony.

piersiowy większy.

prosty brzucha.

międzyżebrowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Dwunastnica położona jest w jamie brzusznej pomiędzy
a)

oładkiem a jelitem czczym.

jelitem czczym a jelitem krętym.

jelitem krętym a kątnicą.

kątnicą a okrętnicą.

10.

Ciało komórki nerwowej wraz z wypustkami nazywamy
a)

receptorem.

neuronem.

dendrytem.

zwojem nerwowym.

11.

Płyn mózgowo-rdzeniowy znajduje się w przestrzeni
a)

nadtwardówkowej.

podtwardówkowej.

podpajeczynówkowej.

międzymózgowej.

12.

Efektory układu autonomicznego rozmieszczone są w mięśniach
a)

poprzecznie-prążkowanych.

szkieletowych i mięśniach gładkich.

animalnych.

gładkich, naczyniach i gruczołach.

13.

Ośrodek oddechowy położony jest w
a)

rdzeniu kręgowym.

rdzeniu przedłużonym.

podwzgórzu.

korze mózgowej.

14.

Nerw trójdzielny to nerw
a)

rdzeniowy ruchowy.

czaszkowy ruchowo-czuciowy.

czaszkowy ruchowy.

autonomiczny.

15.

Zastawka dwudzielna położona jest pomiędzy
a)

prawym przedsionkiem a prawą komorą.

lewym przedsionkiem a lewa komora.

prawą komora a pniem płucnym.

lewą komora a aortą.

16.

Od łuku aorty odchodzą naczynia
a)

pień ramienno-głowowy, t. podobojczykowa lewa, t. szyjna wspólna lewa.

t. szyjna wspólna lewa, t, podobojczykowa prawa.

pień ramienno-głowowy prawy i lewy, t. podobojczykowa lewa.

tt. wieńcowe prawa i lewa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

17.

Nośnikiem tlenu we krwi są
a)

białka osocza.

krwinki czerwone.

krwinki białe.

krwinki płytkowe.

18.

Węzeł przedsionkowo-komorowy jest elementem układu
a)

autonomicznego.

somatycznego

przewodzącego.

piramidowego.

19.

Wymiana gazowa zachodzącą w płucach polega na
a)

wydalaniu dwutlenku węgla i pobieraniu tlenu.

wydalaniu tlenu i pobieraniu dwutlenku węgla.

wydalaniu tlenu i azotu.

pobieraniu dwutlenku węgla i tlenu.

20.

Płuca otoczone są przez dwie błony łącznotkankowe. Jest to
a)

otrzewna.

omięsna.

opłucna

osierdzie.

21.

Krtań jest narządem zbudowanym z chrząstek. Chrząstką parzystą jest
a)

nagłośnia.

chrząstka pierścieniowata.

chrząstka tarczowata.

chrząstka rożkowata.

22.

Ciałko nerkowe wraz z zespołem kanalików tworzy w nerce strukturę zwaną
a)

kielichem mniejszym.

piramidą nerkowa.

kłębuszkiem nerkowym.

nefronem.

23.

Mocz pierwotny powstaje w wyniku
a)

przesączania krwi do kanalików nerkowych.

resorpcji w kanalikach nerkowych.

przesączania osocza do torebki kłębuszka.

filtracji osocza.

24.

Dojrzewanie komórki jajowej stymulowane jest przez hormony
a)

estrogeny.

progesteron.

Folikulistymulinę.

testosteron.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

25. Mięsień stanowiący połączenie żołądka z dwunastnica nosi nazwę

wpustu.

rozworu.

odźwiernika.

zwieracza.

26. Przewód żółciowy wspólny uchodzi do

jelita czczego.

dwunastnicy.

pęcherzyka żółciowego.

jelita grubego.

27. Kora nadnerczy wydziela hormony

adrenalina, aldosteron.

noradrenalina hydrokortizon.

aldosteron, parathormon.

kortykosteron, aldosteron.

28. Funkcję zmysłową pełni skóra poprzez

mięsień przywłosowy.

gruczoły potowe.

ciałka czuciowe.

gruczoły ekrynowe.

29. Skóra pełni rolę termoregulacyjną dzięki

receptorom.

gruczołom potowym.

gruczołom łojowym.

gruczołom kłębkowym.

30. Włosy są wytworem

skóry właściwej.

tkanki podskórnej.

tkanki gruczołowej.

tkanki nabłonkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ............................................................................................................................

Analizowanie budowy i fizjologii organizmu człowieka

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

LITERATURA

Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 2004

Gołąb B.: Podstawy anatomii człowieka. PZWL, Warszawa 2005

Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 2004

Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 2000

Traczyk W.: Fizjologia człowieka w zarysie. PZWL, Warszawa 2000

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Fizjologia organizmu czlowieka, zak, BHP, Szkoła, Ergonomia
Analizowanie budowy, fizjologii Nieznany
03 Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii
02 Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
Analizowanie zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu człowieka
Charakteryzowanie budowy i czynności organizmu człowieka
Zarys budowy histologicznej organizmu człowieka
03 Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii
3 Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka
Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka
03 Analizowanie funkcjonowania organizmu człowieka
Negatywne skutki działania niektórych substancji chemicznych na organizm człowieka, BHP, Informacje,
03 Charakteryzowanie budowy, czynności oraz zaburzeń organizmu
03 Charakteryzowanie budowy, czynności oraz zaburzeń organizmu
MECHANIZMY FIZJOLOGICZNE REAKCJI ORGANIZMU CZŁOWIEKA NA HIPODYNAMIE
Fizjologiczna flora organizmu człowieka

więcej podobnych podstron