KLASYCYZM AWANGARDOWY W POLSCE

1. Nurt awangardowy – lata 70te XVIII w – pochodzenie:



eksperymenty z bryłą, rozplanowaniem i powierzchną budowli



odpowiednik francuskiej architektury rewolucyjnej – idee oświeceniowe



eksperymenty na bazie architektury świata antycznego w oderwaniu od baroku



rola wydawnictw ilustrowanych:
– Marie-Josepf Peyre „Oeuvres d’Architecture” 1765 – bogate źródło inspiracji,
swobodne i twórcze naśladowanie antyku, podręcznik kompozycji ukazujący możliwośd
zestawiania prostych brył geometrycznych
– Gianbattista Piranesi - Invenzioni caprici di carceri 1750, 1760, Vedute di Roma od
1746, Antichita romane 1756

2. Przedstawiciele – charakterystyka środowiska artystycznego.
3. Dwa nurty awangardowego klasycyzmu [wg T. Jaroszewskiego]:

harmonijne zostawienie brył

kontrastowe zostawienie brył

Szymon Bogumił Zug

PROJEKTY 2 PAWILONÓW 1774
KOŚCIÓŁ EWANGEKICKI W WARSZAWIE 1777-81

Jan Chrystian Kamsetzer

PROJEKT KAPLICY GROBOWEJ PONIATOWSKICH 1784
FASADA KOŚCIOŁA ŚW. DOROTY W PETRYKOZACH 1791-95

Jakub Kubicki

PROJEKT DOMU PANI KRAKOWSKIEJ W ŁAZIENKACH 1783

Efraim Szreger

KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA W SKIERNIEWICACH 1780-81

Wawrzyniec Gucewicz

PROJEKT RATUSZA W WILNIE 1786-97

Tomas de Thomon

PROJEKT PAWILONU OGRODOWEGO lata 90-te

Szymon Bogumił Zug

ŚWIĄTYNIA DIANY W ARKADII 1783

4. Podsumowanie – nurt awangardowy:



nowa, twórcza postawa architektów – eksperymentowanie z prostymi bryłami
geometrycznymi – przenikanie się i łączenie



pojawia się u początku lat 70-tych i stopniowo jego znaczenie wzrasta, nigdy jednak nie
dominuje, trwa do kooca 2 poł XVIII wieku



„Nurt awangardowy należy bowiem rozpatrywad nie tyle w kategoriach stylu, ale jako
wyraz odmiennej postawy twórców”



„awangardowy” ze względu na odmiennośd od dominującej w tych czasach barokowo-
klasycznej architektury, nie ze względu na „utopijnośd” charakteryzującą projekty
francuskie – projekty dostosowane do możliwości i potrzeb krajowych



dążenie do maksymalnej ekspresji bryły przy zastosowaniu jak najmniejszej ilości
środków wyrazu



opozycja do baroku: surowośd harmonijnych kompozycji, dekoracja zredukowana do
minimum, rustyka i boniowanie, przede wszystkim porządek dorycki



tendencja do umniejszania, a nawet niwelowania roli porządków architektonicznych



rezygnacja z osiowych założeo i dążenie do funkcjonalności



dwa główne nurty: harmonijny i kontrastowy

T. S. Jaroszewski, Nurt awangardowy architektury polskiej doby Oświecenia, Rocznik Historii

Sztuki, t. VIII, s. 249-197.

Nurt architektury polskiej kooca XVIII wieku, potocznie zwany jest awangardowym, ze

względu na odrębny, niezależny od obowiązującej konwencji wyraz plastyczny dzieł. U postaw tego
nurtu na ziemiach polskich leżą podejmowane przez niektórych artystów eksperymenty z bryłą,
rozplanowaniem i powierzchną budowli, mające na celu znalezienie nowej ekspresji dzieła
architektury.

W eksperymentach tych możemy niejednokrotnie zauważyd tendencje do ograniczania roli

porządków architektonicznych, a nawet całkowitej ich eliminacji. Zdano sobie wreszcie sprawę, że
podczas projektowania można obyd się bez porządków antycznych. Z drugiej jednak strony, starannie
studiowano i na nowo odkrywano antyk np. porządek dorycki w greckiej formie – co siłą rzeczy
narzuciło proporcje surowe i ciężkie. Ugruntowało się również przekonanie, że powierzchnię bryły
można przedstawid gładką, bez żadnych ozdób, bądź pokryd ją masywnym boniowaniem. Subtelna
gra gładkiej elewacji lub jej gwałtowne kontrasty stały się przedmiotem nieraz żmudnych studiów.

Eksperymenty te rozpoczęły się w Polsce w połowie lat siedemdziesiątych XVIII w i były

skutkiem podobnych poczynao we Francji – niektóre powstałe dzieła są bardzo bliskie
architekturze „rewolucjonistów”.

Wszyscy architekci działający w Polsce w tym czasie zdawają się pozostawad pod wielkim

wpływem popularnego w XVIII wieku dzieła Marie-Josepfa Peyre „Oeuvres d’Architecture” 1765, w
którym zamieścił swoje projekty oparte o ruiny starożytnego Rzymu. Chociaż z tych budowli
pozostało jedynie kilka fragmentów, twierdził, że to wystarczy do wyrobienia sobie wysokiego zdania
o architekturze tych czasów. Chwalił zresztą nie tylko piękno architektury, geniusz jej twórców ale
również wygodne rozplanowanie budowli. Suma sumarum dochodzi do wnioski, że architekturę
antyku, chod jest wspaniała, można prześcignąd. Aby to jednak nastąpiło, należy jej najpierw
dorównad poprzez naśladownictwo. Ryciny zamieszczone w jego wydawnictwie dobitnie jednak
świadczą, ze nie mam na myśli naśladowania dosłownego, ale swobodne i twórcze. Wśród
projektowanych przez Peyra projektów rzucają się w oczy przede wszystkim te monumentalne
niemal abstrakcyjne w swojej wielkości. Jednakże z znacznie większym zrozumieniem spotkały się w
środowisku polskim projekty mniejsze, dostosowane skalą do naszych możliwości.

Mówiąc o wydawnictwach ważnych dla kształtowania się architektury klasycyzmu nie

sposób pominąd oczywiście Piranessiego i jego sugestywnej wizji świata antycznego, na którą żaden
artysta kooca XVIII wieku i później, nie mógł pozostad obojętnym.

Jak wspomniałam wcześniej, eksperymenty z bryłą rozpoczęły się w Polsce u progu lat

siedemdziesiątych XVIII i w czasach stanisławowskich opierały się o architekturę antyczną a w
oderwaniu od tradycji baroku.

Nurt awangardowy nie ma jednak w Polsce jednolitego charakteru. Z jednej strony dążono

do stworzenia harmonijnej kompozycji, złożonej z zestawu najprostszych brył, z drugiej
podejmowano próby odważnych zestawieo różnorodnych brył na zasadzie kontrastowego dodawania
ich do siebie.

Szymon Bogumił Zug [1733-1807] i Jan Chrystian Kamsetzer [1753-1795] są najczęściej

wymieniani jako pionierzy szeroko pojętej nowoczesności w architekturze polskiej przełomu stuleci.
Do tych nazwisk należy dodad jako ważnych twórców Efraima Szregera [1727-1783], Wawrzyoca
Gucewicza [1753-1798] i Jakuba Kubickiego [1727-1783]. Są to wszystko architekci o francuskiej
orientacji stylistycznej, powiązani z Francją poprzez podróże, studia lub fachowe wydawnictwa. W
tym właśnie gronie rozpoczęto poszukiwania nowego wyrazu artystycznego. Rzecz znamienna, że
mamy to do czynienia z dwoma pokoleniami: Szreger i Zug, starsi i niezaprzeczalnie niezwykle
wrażliwi na nowe tendencje w architekturze, stali się prekursorami kierunku awangardowego,
wywierając swą postawą artystyczną wpływ na Kamsetzera i Kubickiego. Tomas de Thomon, nie jest
może czołowym przedstawicielem sztuki Polskiej działał jednak na terenie kraju pod mecenatem
księżnej Lubomirskiej i szczególnie jedno jego dzieło jest ważne z punktu tych rozważao.

Tak więc mamy dwa nurty klasycyzmu awangardowego w Polsce, jego przedstawicieli i

dzieła.

NURT HARMONIJNY
Metoda kompozycji polegająca na łączeniu szeregu elementów równoznacznych, które

zróżnicowane są poprzez umiejętne ożywianie powierzchni kontrastową fakturą i odważne,
kontrastowe zestawianie z sobą brył geometrycznych, zawsze jednak tak, by tworzyły harmonijną
całośd.

Tendencje do tworzenia harmonijnych kompozycji z najprostszych brył można zilustrowad

wieloma przykładami. Doskonale obrazują to projekty dwóch, niewielkich pawilonów
przygotowanych przez Szymona Bogumiła Zuga. Nie znamy ani miejsca przeznaczenia, ani osoby,
która zamówiła ich przygotowanie.

Pierwszy założony jest na planie kwadratu, z wpisanym krzyżem greckim i umieszczonym w

centrum okrągłym pomieszczeniem. Sale środkową nakrywa płaska kopuła na wysokim tamburze.
Zug wypróbował tu chyba najbardziej powszechny we francuskiej architekturze awangardowej
kontrastowe połączenie dwóch brył – sześcianu i walca. Powstało dzięki temu dzieło proste w
środkach wyrazu i uderzające przede wszystkim ekspresją geometrycznej struktury.

Drugi skomponowany został odmiennie. Do kwadratowej części środkowej mieszczącej sale

z kolumnadą na planie koła, dołączone są cztery symetryczne aneksy. Sale środkową nakrywa
spłaszczona kopuła.

Regularnośd konstrukcji obu projektów jest niemal absolutną, daleką reminiscencją Willi

Rotonda. Obydwa projekty łączy jeszcze jedno: opracowanie lica fasady zróżnicowanie ze względu na
elementy składowe bryły, tak by uwydatnid strukturę bryły. Geometryczna struktura bryły wysuwa się
na pierwszy plan.

Pomysł przebicia ścian centralnego budynku przez aneksy wykorzysta Zug w może

najznakomitszym swoim projekcie – kościele ewangelicko-augsburskim w Warszawie. Projekt
sporządzono w kilku wersjach, spośród których wybrano ten jeden. Kościół założony na planie koła z
czterema aneksami na osiach, z których jedna jest czterokolumnowym portykiem, dwie to klatki
schodowe wiodące na empory, a ostatnia zawiera sale spotkao kolegium kościelnego. Rotundę
wieoczy potężna kopuła z latarenką w formie jooskiej świątyni. Poszczególne składniki bryły są jakby
autonomiczne, ale jednocześnie istnieją na równych prawach. I tutaj również niezwykle starannie
opracowano powierzchnię. Rotunda w połowie wysokości przedzielona jest karbowanym pasem
zgodnie z wewnętrznym podziałem na kondygnacje. To zróżnicowanie dodatkowo podkreślone jest
inną ponad i pod pasem użytą fakturą. Dolną częśd pokrywa rustyka, górną dekoracje w formie
równoległych pasów. Pionowy kierunek kompozycyjny fasady wyznaczają regularnie powtarzające się
wnęki okienne: prostokątne na dole i kwadratowe ponad nimi. Ten pionowy podział zapewnia całej
kompozycji równowagę. Na szczególną uwagę zasługuje również portyk kolumnowy. Jest to bodaj
pierwszy dorycki portyk na ziemiach polskich.

Podsumowując, Zug wyłamuje się tym projektem z barokowego myślenia. Tworzy dzieło

całkowicie nowoczesne, daje początek zupełnie nowej epoce w polskiej architekturze. Jest to
pierwsze u nas zrealizowane dzieło, tak silnie uderzające ekspresją wynikającą z zestawienia
najprostszych brył geometrycznych.

Jakub Kubicki sporządził najpóźniej w 1773 r rysunki przedstawiające projekt domu Izabeli z

Poniatowskich Branickiej, zwaną Panią Krakowską. Kubicki na pewno sporządził rysunki, a czy jest
autorem samej koncepcji – nie zostało rozstrzygnięte. Dom miał składad się z dwóch prostopadłych
skrzydeł, na których narożu znajdowad miał się od ogrodu okrągły salon poprzedzony jooskim
portykiem. Przed domem od frontu projektowano dwa ukośnie ustawione pawilony mające zawierad
kuchnię i stajnię.

Architektura Domu Pani Krakowskiej skomponowana została na zasadzie sprzeczności i

kontrastu. Podwyższonej partii środkowej, potraktowanej ozdobnie, acz niezwykle oszczędnie
przeciwstawiono zupełnie gładkie ściany skrzydeł, przeprute jedynie prostokątnymi oknami. W sumie
uzyskano efekt niemal zupełnej prostoty, nieczęstej w nasze architekturze lat 80-tych, za to mogący
stanąd do porównania z projektami Ledoux. Wnętrza zaprojektowano w systemie korytarzowym, a
autor świadomie zerwał z tradycyjną osią główną przechodzącą przez środek obiektu, na rzecz
wygody i funkcjonalności.

Inny przykład, Kaplica grobowa rodziny Poniatowskich miała stanąd w warszawskich

Łazienkach. Król pragnął budowli oszczędnej w środkach, lecz nadzwyczaj starannie opracowanej.
Kamsetzer przedstawił w 1784 roku trzy warianty budowli, z których żaden nie został zrealizowany.

Wszystkie projekty to założenia centralne, opierające się o podstawowe bryły

geometryczne. Projekt pierwszy to walec w centrum przekryty kopułą z trzema symetrycznymi
aneksami mieszczącymi klatki schodowe oraz zakrystię. Wnętrze dwuprzestrzenne wydzielone
wewnętrzną galerią opartą na 6 kolumnach. Widad tu wyraźnie oddziaływanie kościoła ewangelicko-
augsburskiego Zuga, z tym, że ramiona walca nie przebijają go, ale wnikają w niego. Wariant drugi to
kaplica na planie prostokąta z portykiem „in antis” silnie wysuniętym ku przodowi i wydatnym
aneksem po stronie przeciwnej. Elewacje boczne urozmaicone płytkimi ryzalitami. Sześcian bryły
pokrywa boniowanie, które kontrastuje z delikatnym jooskim portykiem i jooskim pilastrami.
Wnętrze okrągłe, dekorowane przyściennymi kolumnami. Projekt trzeci różni się od poprzednich
diametralnie. Prostopadłościan nakryty kolebką, elewacje zupełnie gładkie, zwieoczone arkadowym
gzymsem, ponad którym od zachodu i wschodu umieszczono termalne okno. Projekt uderza wprost
całkowitą oszczędnością środków wyrazu i nie znajduje analogii w architekturze polskiej lat 80-tych.

Podsumowując: projekty te oddziałują spokojem, powściągliwością, sposobem opracowania

powierzchni i stosunkiem do porządku architektonicznego, którego rola została znacząco
zniwelowana. Ze wszystkich trzech wariantów, w ostatnim najsilniej widad oddziaływanie
architektury rewolucjonistów francuskich, zwłaszcza Ledoux.

Zaproponowany przez Kamsetzera kształt świątyni w Petrykozach nie odbiega od

tradycyjnych założeo. Jednonawowy, prostokątny kościółek, z węższych, również prostokątnym
prezbiterium i dwoma pomieszczeniami za nim nie budził zastrzeżeo zleceniodawcy. Nowatorstwo
natomiast wykazała autor podczas projektowania fasady i to nią będziemy się zajmowad.

Nie zachowały się plansze z koocowym projektem kościoła w Petrykozach, natomiast z

pośrednich możemy wnioskowad, że różnice pomiędzy proponowanym projektem a wykonanym, są
nieznaczne: dodano jedno przęsło nawy i wysunięto ryzalitowo środkową częśd fasady zawierającą
kruchtę.

Koncepcja fasady świadczy o dbałości o każdy szczegół. Co istotne, znowu nie istnieje

projekt przedstawiający całośd tak, jak ją wykonano. Ostateczna wersja zawiera niewielki, jooski
portalik ujmujący wejście główne, oraz dzwonniczką przeprutą termalnym oknem koronującym
fasadę. Całośd zwieoczona krzyżem osadzonym na skomponowanych ze sobą kubicznych bryłach.

Kościół w Petrykozach jest jedynym zrealizowanym przez Kamsetzera projektem sakralnym.

Efektowana fasada uderza monumentalnym spiętrzeniem brył. Jest to jedna z najbardziej udanych
realizacji pod względem formalnym, ale i jak podkreśla Jaroszewski, jednym z najbardziej
radykalnych.

NURT KONTRASTOWY
Tendencja do zestawienia w sposób kontrastowy różnorodnych brył ujawniła się w drugiej

połowie XVIII wieku kilkakrotnie. Zrealizowanych projektów jest znacznie mniej niż projektów nurtu
harmonijnego, byd może wiąże się to z wciąż klasycznym, spójnym i harmonijnym postrzeganiem
piękna. Niemniej jednak powstają projekty śmiałe i nowoczesne, które wytrzymują porównanie z
projektami francuskiej elity. Trzeba jednak podkreślid, że są to projekty „polskiej skali” a więc
planowane z zdecydowaniem mniejszym rozmachem.

Kościół w Skierniewicach projektu Efraima Szregera to jednocześnie mauzoleum fundatora:

prymasa Antoniego Ostrowskiego. Rola architekta nie ograniczyła się tylko do zaprojektowania bryły,
ale i również całego wystroju. Jednak to niespotykana kompozycja bryły jest najciekawsza, gdyż w
owym czasie nie znajduje porównania. Szreger wykorzystał istniejącą gotycką wierzą, którą
przekształcił przez dodanie od zachodu półkolistej przybudówki na schody. Od wschodu dostawiono
trójboczne zamknięte prezbiterium – półkoliste wewnątrz. Wszystkie te elementy skomponowane są
na zasadzie dodawania. Kontrast widad szczególne w widoku bocznym. Odnosimy wrażenie, jakby
cała rotunda składała się z 4 nałożonych na siebie pierścieni, o zróżnicowanej fakturą powierzchni.
Wewnątrz kościół uderza prostotą i oszczędnością dekoracji, co zdradza powiązania artysty z
klasycyzmem francuskim.

W 1786 roku magistrat wileoski zwrócił się do Wawrzyoca Gucewicza z zleceniem

wykonania projektów nowego ratusza. Z trzech przedstawionych projektów król Stanisław August
zdecydował się na ostatni. Jednakże, to jeden odrzuconych projektów najlepiej obrazuje tendencje
do kontrastowego zestawiana brył. Architekt zaproponował ustawienie ratusza w obrysie litery T.
Dłuższe z obu ramion otoczył toskaoską kolumnadą, krótsze zakooczył identycznymi portykami.
Trójkątne frontony ramion budynku nadają mu charakter świątyni greckiej. Do tej poprawnej i
zrównoważonej bryły dostawił na osi, samoistny i autonomiczny w zasadzie element kompozycyjny:
wysmukłą wieżę, której kształt jest transpozycją kolumny Trajana w Rzymie. To zestawienie brył jest
wprost szokujące – nie ma jednak wątpliwości, że kontrast zastosowany jest przez architekta zupełnie
świadomie.

Projekt pawilonu ogrodowego dla księżnej Izabeli Lubomirskiej, przypisywany jest

szwajcarskiemu architektowi Thomasowi de Thomon, który wykonał go najprawdopodobniej w
latach 90-tych. Pawilon miał byd wzniesiony na planie odwróconej litery T. Najważniejszym
pomieszczeniem – i za razem dominantą wysokościową – miał byd owalny salon nakryty kopułą i
otoczony na zewnątrz jooska kolumnadą. Po jego bokach w projekcie widnieją dwa dużo niższe
aneksy z toskaoskimi portykami.

Sylweta pawilonu, szczególnie z boku jest mocno urozmaicona. Mimo to plan budynku jest

ściśle osiowy i regularny. Tym niemniej skomplikowana bryła pawilonu sprawia wrażenie, jakby
skomponowana była z szeregu elementów mogących istnied samodzielnie. Podkreśla to liczba
różnorodnych dachówka kilku wysokościach, które potęgują wrażenie zestawienia całości z kilku
mniejszych budyneczków.

Gdy porównad ze sobą omówione wyżej przykłady ilustrujące tendencje do kontrastowego

zestawiania ze sobą brył, zauważyd daje się tendencja do stopniowego, aczkolwiek postępującego
rozluźnienia kompozycji. O ile więc kościół w Skierniewicach stanowi mimo wszystko kompozycje
dośd zwartą, to w porównaniu z nim koncepcja ratusza wileoskiego, a już na pewno pawilonu
Lubomirskiej jest zdecydowanie addycyjna.

Podsumowanie.

Wszystkie przedstawione przeze mnie przykłady realizacji i projektów architektonicznych są

wyrazem podobnej postawy estetycznej ich twórców. Postawa ta charakteryzuje się podejmowaniem
przez niektórych artystów eksperymentów z bryłą, rozplanowaniem i powierzchną budowli, w celu
znalezienie nowej ekspresji dzieła architektury.

Przedstawione przykłady składają się na dośd wyraźnie widoczny na tle architektury polskiej

kooca XVIII wieku nurt awangardowy, który pojawia się u progu lat 70-tych stopniowo zyskując na
znaczeniu.

Nazwa awangardowy jest trafna nie tylko ze względu na odmienną orientację stylistyczną

przedstawicieli w stosunku do królującego na salonach akademickiego klasycyzmu, ale ze względu na

ich sposób myślenia. Jak twierdzi Jaroszewski: „Nurt awangardowy należy bowiem rozpatrywad nie
tyle w kategoriach stylu, ale jako wyraz odmiennej postawy twórców”. Wszyscy wymienieni dzisiaj
architekci działali na wielu polach, a projekty awangardowe były tylko częścią ich twórczości.

W Polsce nie doszło do powstania zjawisk tak radykalnych jak we Francji z kilku powodów.

Przede wszystkim projekty awangardowe musiały byd dostosowane do możliwości krajowych.
Dlatego też radykalne projekty Ledoux, pomimo że niezwykle interesujące cieszyły się mniejszym
powodzeniem niż rozsądne propozycje Peyra.

Eksperymenty prowadzone przez polskich architektów stały w opozycji do baroku,

maksymalna ekspresja przy jak najskromniejszych środkach formalnych była najważniejszym
założeniem.

Nowy sposób myślenia pociągnął za sobą również inne przemiany: odejście od dekoracji

detalami architektoniczno-rzeźbiarskimi na rzecz fakturalnego zróżnicowania elewacji, redukcja
znaczenia porządków architektonicznych, stosowanie układu korytarzowego, a nie amfiladowego,
charakterystycznego dla pałaców barokowych.

To ostatnie wiąże się najsilniej z chęcią zapewnienia mieszkaocom wygody, poprzez

racjonalne i funkcjonale zaprojektowanie rozkładu wnętrza.

I wreszcie na samym koocu, chod nie najmniej ważna cecha awangardowego nurtu

klasycyzmu polskiego – jego dwubiegunowośd wynikająca z dwóch dróg poszukiwao nowych środków
ekspresji.

Literatura.