1

Ks. Mirosław Łanoszka

Charyzmatyczni przywódcy Izraela (Księga Sędziów)

Prowadzący: Kolejny okres w historii Izraela opisuje Księga Sędziów. Skąd taka nazwa?

Wykładowca: Nazwa Księgi Sędziów pochodzi od jej bohaterów, nazywanych sędziami. Okres ich
działalności w Izraelu trwał około dwustu lat: od wejścia Izraelitów do Kanaanu (XIII w. przed Chr.)
aż do ustanowienia w Izraelu monarchii, czyli do XI wieku przed Chr. Sędziowie byli zazwyczaj
przywódcami, którzy często stawali na czele oddziałów zbrojnych. Ludzie pełniący urząd sędziego byli
wybierani przez Boga. Biblijny sędzia to człowiek, który ma za zadanie wyzwalać plemiona izraelskie
z różnych niebezpieczeństw, jakie groziły im ze strony sąsiednich ludów, usiłujących przejąć władzę w
Kanaanie. Autorytet tych sędziów wypływał z faktu, że sam Bóg wybrał ich do tej roli i powierzył im
ten urząd. Ta wielka misja, do której byli powoływani przez Boga sędziowie, aby przynosić ocalenie i
sprawiedliwość dla swoich rodaków, sprawiała, że nazywano ich również wybawcami.

Prowadzący: Ilu było biblijnych sędziów i skąd znamy ich historie?

Wykładowca: Zanim Księga Sędziów uzyskała znaną nam ostateczną wersję, przeszła długi i złożony
proces formacyjny. Na początku tego procesu znajdowały się starożytne opowiadania o bohaterach
izraelskich pokoleń. Historie te powstawały w czasach bliskich opisywanym w Księdze Sędziów wyda-
rzeniom, dlatego dobrze odzwierciedlają sytuację religijną, społeczną i polityczną tego okresu. Opo-
wiadania o tych bohaterach były przekazywane ustnie w izraelskich rodzinach, a następnie zostały ze-
brane i spisane na początku XI wieku przed Chr. Te najstarsze historie dotyczą tak zwanych sędziów
większych: Ehuda, Debory, Baraka, Gedeona, Jeftego i Samsona. Większość z tych opowiadań dotyczy
bohaterów związanych z izraelskimi pokoleniami osiedlonymi w północnym Kanaanie. Jednak po
upadku Królestwa północnego (Izraela) w 722 roku przed Chr., tradycje te przywieziono do Królestwa
południowego (Judy). Zgromadzone w zbiorach opowiadania zredagowano zgodnie z religijnym prze-
słaniem Księgi Powtórzonego Prawa i ułożono według teologicznego schematu: grzech – kara – poku-
ta – wyzwolenie. W ten sposób ukazano wspólny tym wszystkim opowiadaniom religijny temat, a
mianowicie, że ocalenie Izraela od wszystkich jego wrogów zostało przyniesione przez jego charyzma-
tycznych przywódców, zwanych sędziami, których na ten urząd powołał sam Bóg. Kolejna redakcja
Księgi Sędziów, dokonana już po zniszczeniu Jerozolimy w 587 roku przed Chr., umieściła dodatkowe
informacje dotyczące sędziów mniejszych: Toli, Jaira, Ibsana, Elona i Abdona. Jednak o tych sędziach
wiemy niewiele. Prawdopodobnie byli oni urzędnikami zajmującymi się sprawami cywilnymi po-
szczególnych plemion.

Prowadzący: Jaki obraz historii Izraela wyłania się z Księgi Sędziów?

Wykładowca: Księga Sędziów ukazuje sytuację społeczno-polityczną plemion izraelskich w okresie
poprzedzającym ustanowienie monarchii. Chociaż przedstawione wydarzenia tego czasu mają charak-
ter pojedynczych epizodów, ukazanych często w barwny i przenośny sposób według ustalonego przez
autora schematu chronologicznego, to jednak dostarczają cennych informacji na temat tego tajemni-
czego okresu historii Izraela. Poszczególne plemiona izraelskie walczą ze swoimi wrogami pojedyn-
czo, a zawierane między sobą sojusze wobec wspólnego nieprzyjaciela mają jedynie charakter krótko-
trwały. Niebezpieczeństwa zewnętrzne płynące ze strony sąsiednich narodów, a także wewnętrzna ry-
walizacja pomiędzy poszczególnymi plemionami sprawiały, że pojawiały się tendencje do ustanowie-
nia jednej centralnej władzy nad wszystkimi izraelskimi pokoleniami. Taką pierwszą próbą ustanowie-
nia monarchii, przekazaną przez Księgę Sędziów, była tragiczna historia bratobójcy, samozwańczego
króla Abimeleka, który w rzeczywistości nigdy nie założył własnego królestwa (Sdz 8-9). W tym okre-
sie na płaszczyźnie religijnej można zauważyć brak scentralizowanych form kultu religijnego. Każdy

2

w tym czasie mógł założyć własne sanktuarium, a ojciec rodziny mógł sprawować funkcje kapłańskie
lub ustanowić jakiegoś kapłana.

Prowadzący: Na co najbardziej w tych czasach byli narażeni Izraelici?

Wykładowca: Po śmierci Jozuego poszczególne plemiona zajmowały wyznaczone przez niego tereny,
w których mogły się osiedlać. Jednak zdobycie tych terenów w całości nie było łatwym zadaniem,
prowadząc niejednokrotnie do rywalizacji pomiędzy poszczególnymi pokoleniami. Trudno było w tej
sytuacji utrzymać jedność wszystkich izraelskich klanów, a także kierować nimi na wzór wielkich wo-
dzów z przeszłości. Cała ta sytuacja powodowała, że Izraelici byli narażeni na kontrataki ze strony cią-
gle niepokonanych Kananejczyków (Sdz 4-5), grasujących Madianitów (Sdz 6-8), sąsiednich Moabi-
tów (Sdz 3,12-30) i Ammonitów (Sdz 10-11), a wreszcie na tłumnie napływających Filistynów (Sdz
13-16). Jednak dużo większe niebezpieczeństwo dla plemion izraelskich stanowiły tradycyjne wierze-
nia kananejskie. Izraelici zajmując ziemię Kanaan w coraz większym stopniu pracowali na roli. Naród
wybrany szybko zapominał o wielkich dziełach Boga, który wyprowadził go z niewoli i wprowadził do
Ziemi Obiecanej. Izraelici zastanawiają się: kto teraz zapewni urodzaj w ziemi Kanaan i kto da im
ziarno, wino i oliwę? Kananejczycy przekonują ich, że to wszystko jest zależne od praktykowania kul-
tu płodności, od oddawania czci kananejskim bóstwom Baalowi i jego małżonce Aszerze (Asztarcie).
Księga Sędziów mówi, że uleganie bałwochwalczym kultom pogańskich bóstw płodności i urodzaju
było ze strony Izraela grzechem niewierności wobec Boga. Konsekwencją tego było popadnięcie w
niewolę obcego narodu, który uciskał Izraelitów. Wówczas naród wybrany przypominał sobie o Bogu i
wołał do Niego o pomoc. W odpowiedzi na ten krzyk o ratunek, Bóg powoływał sędziego, przez któ-
rego przynosił Izraelitom ocalenie. Księga Sędziów ukazuje swoich bohaterów w sposób pełny, rów-
nież jako ludzi nie pozbawionych różnych ułomności, jednak to, co stanowi o sile sędziów pochodzi z
ich niezachwianej wiary w Boga i z całkowitego posłuszeństwa Jego woli.

Prowadzący: Czy tak odległa historia niesie jakiś przekaz dla współczesnych chrześcijan?

Wykładowca: Oczywiście. Ówcześni Izraelici, chociaż nieustannie narażeni na pokusę przyjmowania
wierzeń pogańskich, starają się zachować wierność jedynemu Bogu. Kiedy stają w obliczu różnych
zagrożeń szukają pomocy u Boga, który posyła im charyzmatycznych przywódców - sędziów. Księga
Sędziów bardzo dobrze pokazuje nam, że chociaż niewierność człowieka pociąga za sobą konsekwen-
cje w postaci kary, to jednak nad ludzką słabością dominuje Boża cierpliwość i miłosierna miłość.
Także niektóre przykłady z życia sędziów, zwłaszcza dobrze znana nam barwna historia Samsona,
przekonują nas, że nigdy nie jest za późno na powrót do Boga, który nigdy nie zapomina o swoich wy-
branych.

Ks. Piotr Łabuda

Ewangelie synoptyczne. Skąd taka nazwa?

Prowadzący: Czytając Ewangelię Marka, Mateusza i Łukasza można dojść do wniosku, że ich autorzy
powtarzają te same epizody i wypowiedzi. Jak można to wytłumaczyć?

Wykładowca: Rzeczywiście pierwsze trzy ewangelie wydają się w wielu miejscach powtarzać. Często
widać identyczne słownictwo. Jednak uważny czytelnik szybko może dostrzec także i poważne różnice.

Ciekawym jest, że najkrótsza Ewangelia – Ewangelia według św. Marka, która zawiera 661 wersetów
zawiera się prawie w całości (630 wersetów) w Ewangelii Mateusza, która ma łącznie wszystkich 1068

3

wersetów. Natomiast Ewangelia Łukasza, która ma łącznie 1149 wersetów, przejmuje prawie 2/3 ma-
teriału Markowego.

Te podobieństwa między Ewangeliami Marka Mateusza i Łukasza nazywamy tradycją potrójną. Po-
nadto Ewangelia Mateusza i Łukasza wykazują w pewnych swoich fragmentach podobieństwa wzglę-
dem siebie. Podobieństwa te odnoszą się również co do kolejności poszczególnych perykop a nawet co
do słownictwa. Mówimy tu o tzw. tradycji podwójnej.

Wszystkie te podobieństwa, ale i liczne modyfikacje, można wyraźniej dostrzec, jeśli zestawi się w
trzy równoległe kolumny Ewangelie według św. Marka, św. Mateusza i św. Łukasza. Stąd też powsta-
ło określenie tych trzech dzieł – Ewangelie synoptyczne. Nazwa ta pochodzi od słowa greckiego
synopsis = spojrzenie obejmujące całość, spojrzenie całościowe lub od przymiotnika synoptikos =
obejmujący jednym spojrzeniem, jednym rzutem oka

1

.

Dostrzegalne zjawisko zbieżności i pokrewieństwa pierwszych trzech Ewangelii, a równocześnie
znaczne różnice i rozbieżności określa się mianem faktu synoptycznego. Natomiast sposoby wyjaśnie-
nia tej zgody nazywa się kwestią synoptyczną czy też problemem synoptycznym.

Prowadzący: Skąd pochodzą te podobieństwa i różnice zauważalne w trzech pierwszych Ewangeliach?

Wykładowca: Każdy, kto czytając Ewangelie zauważy te podobieństwa, a czasami i różnice, zapewne
zadaje sobie to pytanie. Ale widząc podobieństwa, zależności między poszczególnymi fragmentami
Ewangelii, rodzą się kolejne pytania: Jak je wytłumaczyć? Ponadto jak doszło do tych zgodności i to
tak w układzie materiału jak i w samych sformułowaniach? Być może ewangeliści znali swoje dzieła?
A może korzystali ze wspólnych tekstów źródłowych?

Spójrzmy najpierw na różnice. Różnice bowiem między poszczególnymi Ewangeliami są łatwiejsze do
wyjaśnienia. Ewangelista bowiem pisząc nie myślał tylko o kopiowaniu źródeł. Jak powiedzieliśmy
ostatnio, każdy z nich był nie tylko prawdziwym historykiem Wydarzenia Jezusa, ale także i prawdzi-
wym teologiem. Stąd też istnieją pewne teksty, które widzimy, iż są bardzo podobne do siebie, a jed-
nak różnią się względem siebie.

Są jednak i takie fragmenty w Ewangeliach, które są bez mała w pełni jakby wzajemnie skopiowane.
Chcąc wyjaśnić te zależności, powstało bardzo wiele różnych hipotez. Są one bardziej lub mniej moż-
liwe. Niektóre z nich są proste w swojej budowie, są jednak i takie, które w powstawaniu poszczegól-
nych tekstów zakładają niezwykle duży stopień komplikacji.

Prowadzący: Czy możemy zatem pokazać, choć kilka – może tych prostszych – prób odpowiedzi na
pytanie: dlaczego są tak niezwykłe podobieństwa między trzema pierwszymi Ewangeliami?

Wykładowca: Zaproponowane rozwiązania można podzielić na grupy.

- Hipotezy wskazujące na tradycję ustną

Pierwsza grupa badaczy wskazuje, że przed powstaniem Ewangelii istniała jedynie tradycja ustna, któ-
ra potem została przez poszczególnych ewangelistów po prostu spisana. Stąd też i podobieństwa. Na-
tomiast różnice między Ewangeliami synoptycznymi wynikają z dostosowania tej ustnej tradycji do
potrzeb różnych wspólnot. O ile początkowo hipoteza ta miała wielu zwolenników, to obecnie bardzo
rzadko jest akceptowana, chociaż przyjmuje się, że tradycja ustna miała bardzo silny wpływ na po-
wstawanie, jak i dobór materiału ewangelicznego. Poszczególni autorzy z całą pewnością dysponowali

1

Stąd też do celów badawczych używa się synops. W języku polskim dostępne są, m.in. W jęz. polskim: Synopsa laciń-

sko-polska czterech Ewangelii, E.

D

Ą

BROWSKI

, Poznań 1955 (przekład ewangelii z Wg); Synopsa polska czterech Ewan-

gelii, red. K.

R

OMANIUK

, Wrocław 1987 (przekład ewangelii własny); Synopsa czterech Ewangelii w nowym przekładzie

polskim, red. M.

W

OJCIECHOWSKI

, Warszawa 1997.

4

ź

ródłami pisanym, choć zapewne redagując swoje dzieła opierali się także na tradycji. Wydaje się, iż

właśnie to korzystanie z różnych ustnych przekazów miało wpływ i powodowało pewne na różnice.

Prowadzący: Rzeczywiście pierwsza hipoteza wydaje się dość prostą. Druga?

- Hipoteza wzajemnej zależności synoptyków.

Zwolenników tej teorii zastanawiały podobieństwa Ewangelii synoptycznych tak co do treści, jak i co
do układu materiału. Według badaczy i zwolenników tej teorii późniejsi Ewangeliści – pisarze korzy-
stali z pism tych, którzy wcześniej redagowali swe dzieła. To wyjaśnienie podobieństw przez wzajem-
ną zależność literacką wydawało się być dość prawdopodobnym, stąd też przez długi czas ta teoria
miała wielu zwolenników.

Mt –> Mk –> Łk

Mk –> Mt –> Łk

Mt

Mk

Łk

Z czasem dostrzeżono jednak wiele trudności tej hipotezy. Przede wszystkim bowiem pomijano etap
ustny w formowaniu się Ewangelii; nie tłumaczyła ona różnic występujących między pokrewnymi tek-
stami, czy wreszcie – zakładając wzajemną zależność tekstów – nie dawała zadawalającej odpowiedzi
na pytania o dużą zgodności między synoptykami.

Prowadzący: Trzecia możliwość?

Wykładowca: Istniała również teoria nazywana hipotezą dokumentów pisanych. Według niej próbo-
wano rozwiązać fakt synoptyczny odwołując się do jednego lub wielu dokumentów istniejących przed
powstaniem Ewangelii. Według zwolenników tej teorii mogły także istnieć inne drugorzędne źródła
pisane.

Możemy mówić o kilku opracowaniach w ramach tej teorii:

- Jeden dokument pisany jako wspólne źródło dla wszystkich synoptyków. Według zwolenników tej
teorii u podstaw Ewangelii synoptycznych znajdowała się tzw. Ewangelia pierwotna. Pismem tym mo-
gła być np. pierwotna Ewangelia aramejska, np. tekst aramejski Ewangelii św. Mateusza, którego
greckim przekładem i poszerzeniem byłaby aktualna księga kanoniczna.

- Teoria dwóch źródeł. Według niej u podstaw powstania Ewangelii były dwa dokumenty pisane.
Ewangelie św. Mateusza i św. Łukasza były od siebie niezależne. Miały jednak swoje wspólne źródło,
którym była Ewangelia według św. Marka oraz drugie źródło pisane, tzw. Q (od niemieckiego Quelle
= źródło), które obejmowało przede wszystkim mowy Jezusa. Według tej teorii najstarszą ewangelią
jest ewangelia Marka będąca zarazem jednym z dwóch źródeł dla Mateusza i Łukasza. Tym drugim
ź

ródłem, według wielu współczesnych badaczy był wczesnochrześcijański dokument nazywany do-

kumentem Q – Ewangelią Galilejską, która nie dochowała się w oryginale, a tylko w formie przepra-
cowanej w Ewangeliach Mateusza i Łukasz.

5

Pewną modyfikacją tej teorii dwóch źródeł jest uwzględnienie materiałów własnych Łukasza i Mate-
usza, z których zapewne korzystali oni przy spisywaniu swoich dzieł. Z tego powodu niektórzy mówią
o hipotezie trzech, czy nawet czterech źródeł.

Prowadzący: Ta ostatnia hipoteza wydaje się być najczęściej przyjmowaną, prawda?

Tak, znamienita większość badaczy przyjmuje jako właściwą hipotezę dokumentów pisanych – teorię
dwóch źródeł. Opiera się ona na dwóch podstawowych tezach: Pierwszeństwie Ewangelii Marka (a nie
Mateusza, jak chce św. Augustyn i Griesbach

2

), oraz na istnieniu źródła Q.

Ks. Michał Bednarz

Na Słowo Boże trzeba się otworzyć

Prowadzący: Co jest we mnie potrzebne, aby Słowo Boże mnie przemieniło?

Wykładowca: Od pierwszych wieków chrześcijaństwa Ojcowie Kościoła przywiązywali bardzo dużą
wagę do pewnego nastawienia wewnętrznego, czyli pewnych dyspozycji moralnych, które sprawiają,
ż

e człowiek staje się zdolny do przyjęcia słowa Bożego zawartego na kartach Biblii. Jest ich wiele, ale

wśród nich na pierwszym miejscu wymieniają zawsze wyciszenie i spokój oraz otwartość a także czy-
stość serca i umysłu.

Prowadzący: Dlaczego konieczne jest wyciszenie w trakcie czytania Pisma Świętego?

Wykładowca: Najpierw konieczne jest wyciszenie i spokój. Nie można, będąc rozbieganym i zaafero-
wanym wieloma sprawami codziennymi, natychmiast przejść do czytania Pisma Świętego. Czytaniu
Biblii winien towarzyszyć klimat pewnego wewnętrznego wyciszenia i spokoju, czyli atmosfera prze-
ciwna pośpiechowi, określanemu potocznie zagonieniem. Tylko w takim klimacie możliwe jest do-
strzeżenie tego, co jest w Biblii. Jest to konieczne z wielu powodów. Bóg bowiem przemawiał wpraw-
dzie niekiedy wśród gromów, jak np. na Synaju, gdy objawił się Mojżeszowi i narodowi wybranemu,
ale częściej przemawiał w ciszy. Na górze Horeb, udręczony i zniechęcony prorok Eliasz, „spotkał”
Boga nie w gwałtownej i silnej wichurze, rozrywającej góry i łamiącej skały, nie w trzęsieniu ziemi ani
w ogniu, lecz w szmerze delikatnego powiewu wiatru (1 Krl 19,11-13). Ale łagodny szmer i powiew
można usłyszeć jedynie wtedy, gdy jest się wewnętrznie do tego usposobionym.

Jest ponadto inny powód, aby się wyciszyć, gdy zaczynamy czytać Pismo Święte. W tym wypadku
trzeba to uczynić przede wszystkim dlatego, że wymaga tego autorytet mówiącego. Kto chce zrozu-
mieć przemawiającego Boga, musi skoncentrować się na tekście, pogrążyć się w nim zupełnie i na ja-
kiś czas odwrócić myśli od innych zajęć. Tylko w ten sposób można skierować uwagę, myśl i rozbie-
ganą wyobraźnię od spraw codziennych ku temu, co mówi do nas Bóg.

Prowadzący: Dlaczego potrzebna jest otwartość serca, gdy czytamy Biblię?

Wykładowca: Inną dyspozycją, czyli nastawieniem koniecznym przy czytaniu Biblii, jest otwartość
serca. Czytamy niekiedy Pismo Święte, ale wydaje się jakieś martwe. Nic do nas nie mówi. Przypo-

2

Św. Augustyn (354-430) objaśniał problem synoptyczny, uznając, że najwcześniejszą ewangelią jest Mt. Marek dokonał

skrótu ewangelii Mateusza, zaś z obydwóch tych ewangelii korzystał Łukasz. Wyjaśnienie św. Augustyna, które równo-
cześnie tłumaczyło kolejność ewangelii w kanonie (najpierw Mt, potem Mk, wreszcie Łk), przyjmowano powszechnie aż
do XVIII w. Wtedy bowiem (dokładnie w 1776 roku) Johann Jakob Griesbach, profesor Uniwersytetu w Jenie, jako
pierwszy opublikował synopsę trzech ewangelii. Wyraził wówczas przekonanie, że najmłodszą spośród ewangelii synop-
tycznych jest ewangelia Marka, która została napisana w oparciu o dwie pozostałe (Mt, Łk).

6

mnijmy sobie opowiadanie o dwóch uczniach zmierzających do Emaus (Łk 24,13-32). Znali dobrze
Stary Testament. Podejmowali wielkie wysiłki, by zrozumieć słowo Boga. Jednak nie docierało do ich
ś

wiadomości, że słowa Starego Testamentu wypełniły się w Jezusie. Słuchali uważnie opowiadania

Nieznajomego w czasie drogi, ale czegoś im wciąż brakowało. Nagle przyszło zrozumienie. Słowa
Jezusa nie tylko ich oświeciły, ale dotknęły także serca. Dlatego z pewnym żalem stwierdzili później.
„Czyż serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał” (Łk 24,32).
Zrozumieli słowa Pisma Świętego dopiero wtedy, gdy we właściwy sposób do nich podeszli, tzn. za-
częli się kierować nie tylko umysłem, ale i sercem. Trzeba, aby Jezus znalazł się także obok nas, tak,
jak w wypadku tych dwóch uczniów na drodze do Emaus. Ale w nas musi być gotowość, aby poddać
się Jego słowu, przyjąć je, zrozumieć i starać się realizować. Nie będzie to możliwe, jeżeli się nie
otworzymy na działanie Boga.

Prowadzący: Co to znaczy, że konieczna jest czystość serca, gdy czytamy Pismo Święte?

Wykładowca: Kolejną dyspozycją, czyli wewnętrznym nastawieniem koniecznym do czytania Biblii,
jest czystość serca. Podkreślają to już pierwsi pisarze chrześcijańscy - Ojcowie Kościoła. Kiedy o tym
wspominają, to słowo czystość rozumieją w tym wypadku bardzo szeroko. Nie chodzi im tylko o to, co
jest związane z szóstym przykazaniem i czystością seksualną. Mają na myśli to, co kryje się w Chry-
stusowym określeniu: „błogosławieni czystego serca” (Mt 5,8). Czystość serca i umysłu oznacza wol-
ność od tego wszystkiego, co oddala człowieka od Bożej miłości i od poczucia Jego obecności. Tym,
co blokuje przystęp słowa Bożego, mogą być różne dobra, które cenimy czy wartości, których nie
chcemy się wyrzec, gdyż uważamy, że mamy prawo z nich korzystać.

W VIII wieku przed Chrystusem prorok Amos, występując w imieniu Boga, groził ludowi wielkim gło-
dem. „Oto nadejdą dni – wyrocznia Pana Boga – gdy ześlę głód na ziemię, nie głód chleba ani pragnie-
nie wody, lecz głód słuchania słów Pańskich. Wtedy błąkać się będą od morza do morza, z północy na
wschód będą krążyli, by znaleźć słowo Pańskie, lecz go nie znajdą” (Am 8,11-12). Te słowa proroka są
wciąż aktualne. Musimy się więc zapytać: czy naprawdę odczuwamy głód słowa Bożego? A może jeste-
ś

my wciąż jeszcze zafascynowani i urzeczeni dobrami materialnymi i nie odczuwamy innego pragnienia,

a zwłaszcza Bożej prawdy, która może nam pozwolić odkryć sens życia. Jeżeli chcemy dobrze czytać
Biblię, trzeba umieć cenić nie tylko dobra materialne, ale i duchowe. Trzeba odkryć i obudzić w sobie
głód słowa Pańskiego. Przemówi do nas tylko wtedy, gdy wewnętrznie nas przeniknie.

Stwórzmy więc w sobie wolną przestrzeń, w której ono zabrzmi.

Pytanie: Kim byli biblijni sędziowie?