plik

STOMATOLOGIA KLINICZNA

Implanto

protetyka

2008, tom IX, nr 4 (33)

www.implantoprotetyka.eu

AnnA SzySzkowSkA, PAweł krAwczyk

Materiały stosowane do odbudowy ubytków kostnych

w stomatologii – praca poglądowa

Materiales used to regeneration bones cavities in stomatology. A review article

StreSzczenIe

Praca  zawiera  charakterystykę  materiałów  stosowanych
do  odbudowy  ubytków  kostnych  dostępnych  na  rynku.
Ich  udział  w  mechanizmach  wyzwalających  regenerację
kości zależy między innymi od rodzaju użytego materiału.
Przedstawiono  przykłady  doświadczeń  klinicznych,  obra-
zujące  zastosowanie  najnowszych  rozwiązań  z  użyciem
materiałów  kościozastępczych  i  komórek  macierzystych
w sterowanej regeneracji tkanek.

Summary

The  study  contains  characteristics  of  materiales  used  to
reconstruct bones cavities which are available on the mar-
ket. Participation  in processes which release bones rege-
neration    depends  on  a  kind  of  used  material. There  are
presented examples of clinical experiments which illustrate
usage of the most recent solutions based on bone substi-
tutes materiale and stem cells in guided tissue regeneration
(GTR).

Zakład Chirurgii Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Kierownik: dr hab. n. med. Anna Szyszkowska

SłowA KLUCZowe

Key wordS

materiały kościozastępcze,

bone substitutes materiales,

komórki macierzyste

stem cells

Wszczep  kostny  lub  materiały  kościozastępcze  służą  do
odbudowy  utraconej  wcześniej  kości  szczęk  i  struktur
przyzębia.  Implantacje  zębów,  podnoszenie  dna  zatoki
szczękowej (sinus-lift), leczenie furkacji i kieszeni kostnych
należą  do  zabiegów  wykonywanych  w  dzisiejszej  chirurgii
stomatologicznej  i  periodontologicznej,  w  których  zasto-
sowanie  materiałów  kościozastępczych  w  zależności  od
rodzaju  użytego  materiału,  pozwala  uzyskać  zadowalające
efekty kliniczne.
Również  w  pozabiegowych  ubytkach  kostnych  o  średnicy
0,5–1 cm, w których kość nie regeneruje się w centrum ubytku
nawet po upływie 8 tygodni, poszukuje się matrycy na której
powierzchni może dojść do odkładania się kości i wypełnienia
całego ubytku.
Materiały zawierające żywe komórki zwane są przeszczepami,
natomiast materiały kościozastępcze nie zawierające żywych
komórek  wszczepami. W  praktyce  stomatologicznej  stosu-
je się różnorodne materiały kostne i kościozastępcze, które
w zależności od źródła pochodzenia i budowy dzieli się na:

Przeszczepy kostne
Kość autogenna: kiedy dawca i biorca są identyczni pod wzglę-
dem genetycznym. Zarówno z biologicznego i immunologicz-
nego, a także prawnego punktu widzenia najkorzystniejsze jest

stosowanie kości autogennej [1, 2, 3]. Użycie kości autogennej
wymaga jednak zawsze wykonania dodatkowego zabiegu ope-
racyjnego. Kość do przeszczepu może być pobrana wewnątrz
lub zewnątrzustnie. Zewnątrzustnie wióry kostne pobierane
są z talerza kości biodrowej lub rzadziej z kości długich.  Więk-
szość  autorów  wskazuje  okolicę  trójkąta  zatrzonowcowego
jako główny obszar do pozyskiwania kości. Powodem jest nie
tylko stosunkowo łatwa dostępność oraz objętość masy kost-
nej, jak również dlatego, że kość korowa zawiera więcej białek
morfogenetycznych  niż  kość  gąbczasta  [4]. W  obrębie  jamy
ustnej kość pobierana jest również z bródki oraz guza szczęki.
Badania kliniczne wykazały znaczny przyrost przyczepu łącz-
notkankowego  i  odbudowę  kości  po  operacjach  płatowych
z dodatkowym użyciem kości autogennej [1, 5].

Materiały kościozastępcze
Wszczepy allogenne pozyskiwane są ze struktur kości ludz-

kich, a więc dawca i biorca  różnią się pod względem gene-
tycznym, jednak należą do tego samego gatunku. Istnieją dwie
podstawowe formy kości allogennej: zmineralizowana – FDBA
(freeze driad bone allograft) i zdemineralizowana – DFDBA
(decalcified freeze driad bone allograft). Kość zdemineralizo-
wana ma tę zaletę, że w wyniku usunięcia składników mine-
ralnych  zostaje  odkryta  organiczna  macierz  kostna  (włókna
kolagenowe) oraz dlatego, że tzw. białka macierzy (np. białka
morfogenetyczne kości) mogą łatwo dyfundować do miejsca
implantacji i działać osteoindukcyjnie [6].
Wszczepy ksenogenne stanowią materiał kostny pozyskiwany
od zwierząt, dawca i biorca są różni gatunkowo. Produkty Bio-
Oss, Endobone pochodzą od krów i są dostępne komercyjnie
w postaci odbiałczonej – DBBM (deproteinized bovine bone
mineral).Tego  typu  materiały  mają  jedynie  właściwości  oste-
okondukcyjne [7].
Wszczepy alloplastyczne są produktami wytworzonymi synte-

tycznie lub pochodzą z naturalnych źródeł organicznych (np.
z korali, z alg), względne nieorganicznych (hydroksyapatyt, or-
tofosforan trójwapniowy, szkło bioaktywne).
Dzięki zastosowaniu przeszczepów i materiałów wszczepo-
wych nowotworzenie kości uzyskuje się na drodze zróżnico-

wanych mechanizmów.
Osteogeneza: przeszczepy zawierają żywe osteoblasty, które
wrastają w miejscu biorczym i stymulują wzrost nowej kości.

Osteoindukcja: zawarte w materiałach wszczepowych białka (BMPs
– bone morphogenic protein – białka morfogenetyczne kości)
indukują w łożysku różnicowanie się komórek mezenchymalnych
do osteoblastów, co ostatecznie prowadzi do odbudowy kości.

- - - - -

STOMATOLOGIA KLINICZNA

Implanto

protetyka

2008, tom IX, nr 4 (33)

Spośród około 15 czynników indukcyjnych BMPs do regene-
racji ubytków kostnych stosuje się BMP-2 i BMP-7. Ich efekt
osseoindukcyjny  został  potwierdzony  licznymi  badaniami  la-
boratoryjnymi i obserwacjami klinicznymi. Czynniki te mogą
być  dostarczane  do  ubytku  zarówno  w  postaci  materiału
DFDBA (demineralized freeze driad allogenic bone – zdemi-
neralizowana  liofilizowana  macierz  kości),  jak  również  przy
użyciu przenośników, m.in. kolagenu typu I, hydroksyapatytu,
fosforanu wapnia, polimerów [8].
Osteokondukcja: przeszczepy i wszczepy służą jako nieaktyw-
ne  rusztowanie,  względnie  pomost  dla  obecnych  w  ubytku
dojrzewających komórek kostych.
Wśród materiałów osteokondukcyjnych rozróżnia się mate-
riały  alloplastyczne  i  heterogenne  pochodzenia  zwierzęcego.
Najbardziej  popularnymi  wśród  materiałów  alloplastycznych
są materiały ceramiczne. Materiały alloplastyczne dzielą się na
biozgodne, nie wywołujące szkodliwych reakcji w organizmie
(np.  tlenek  glinu)  oraz  materiały  bioaktywne  (wspomagające
biologiczne procesy odbudowy kości) naturalne i syntetyczne
zawierające fosforan wapnia (np. hydroksyapatyt).
O  zdolnościach  osteokonduktywnych  decyduje  w  głównej

mierze  struktura  powierzchni  materiału. W  przypadku  gład-
kiej powierzchni wszczepu, podczas kontrakcji skrzepu może
dojść do odczepienia się włókien fibryny i młodej tkanki łącz-
nej wraz z obecnymi preosteoblastami. W wyniku utraty kon-
taktu z powierzchnią, osteoblasty tworzą nową kość w pewnej
odległości od wszczepu podążając w kierunku dośrodkowym.
Inny schemat tworzenia kości następuje w przypadku szorst-
kiej powierzchni wszczepu. Taka powierzchnia  ma właści-
wości  ostokondukcyjne  ponieważ  ma  większą  powierzchnię
kontaktu  wszczep-kość  i  umożliwia  retencję  włókien  fibry-
nowych, co w konsekwencji pozwala na tworzenie się kości
bezpośrednio na powierzchni wszczepu.
Regeneracja utraconych tkanek nie zależy jedynie od stosowa-
nych materiałów, lecz także od anatomii ubytku i unaczynienia
łożyska biorczego.
Materiał kostny lub kościozastępczy zanim będzie mógł być ru-
tynowo stosowany w stomatologii, wymaga oceny jego przy-
datności w porównaniu z samą operacją płatową w randomi-
zowanych badaniach klinicznych u ludzi, w czasie obserwacji
nie krótszym niż 6 miesięcy, a najlepiej rocznym. Na podstawie
wytycznych według Luthke-Hermollego,  materiały kościoza-
stępcze muszą dodatkowo spełniać następujące warunki [9]:

nie mogą być kancerogenne i nie mogą przenosić infekcji,

–

nie mogą wywoływać martwicy tkanek uwarunkowanej

–

przez toksyczność komórkową,
nie mogą wyzwalać reakcji na ciało obce,

–

muszą posiadać zdolność resorpcyjną i substytucyjną ko-

–

ści w określonym czasie,
musi istnieć synchronizacja zakresu resorpcji lub degrada-

–

cji z odbudową kości,
muszą stymulować regenerację tkanek przyzębia,

–

nie może być różnic w działaniu przy porównaniu implan-

–

tacji krótkoterminowej i odległej,
muszą poddawać się sterylizacji,

–

ich wytwarzanie nie może być zbyt kosztowne,

–

muszą się łatwo i długo przechowywać,

–

ich użycie kliniczne powinno być jak najprostsze.

–
Dopuszcza  się  degradację  względnie  resorpcję  materiałów
kościozastępczych  w  wyniku  procesu  hydrolitycznego  oraz
w  następstwie  fagocytozy  przez  wielojądrzaste  komórki

olbrzymie. Ideałem byłaby taka synchronizacja całkowitej re-
sorpcji  materiałów  wypełniających  z  jednoczasowym  nowo-
tworzeniem  tkanek,  aby  zakończenie  całkowitej  regeneracji
pokrywało się z początkiem resorpcji użytego materiału kost-
nego lub kościozastępczego. Niektóre materiały (np. hydrok-
syapatyt, odbiałczona kość wołowa) resorbują się  tylko czę-
ściowo i pozostają w nowo utworzonej kości jako związane
z nią czynnościowo ciało obce.
W  różnych  pracach  badawczych  analizowano  właściwości

powierzchniowe  i  wielkość  cząsteczki  materiałów  kościoza-
stępczych.  Porowatość  powierzchni  zewnętrznej  (wielkość
porów 100–150 mikrometrów) jest istotna dla wrastania na-
czyń  krwionośnych  i  komórek  kostnych  [10].  Udział  porów
w  całej  objętości  określany  jest  procentowo  i  w  przypad-
ku  materiałów  kościozastępczych  wynosi  z  reguły  30–60%.
W osteointegracji materiału kościozastępczego istotne znacze-
nie ma również przestrzeń pomiędzy cząsteczkami i zależy ona
od morfologii, kształtu (sferyczny lub wielokątny) oraz wielkości
cząsteczek.  Badania  kliniczne  wykazują,  że  cząsteczki  powyżej
100 mikrometrów tworzą wystarczającą przestrzeń dla wrasta-
jących naczyń krwionośnych i komórek kostnych [11].
Możliwości kliniczne materiałów  kościozastępczych sprawiają,
że znajdują one zastosowanie w różnych dyscyplinach stoma-
tologicznych:

Regeneracja przyzębia:

kieszonki kostne,

–

otwarte furkacje II stopnia w zębach trzonowych żuchwy.

–

Regeneracja wyrostka zębodołowego:
– implantologia:

– ubytki w obrębie wyrostka zębodołowego (przed im-

plantacją lub jednocześnie z implantacją),

– podnoszenie dna zatoki szczękowej,
– regeneracja kości po periimplantitis,

– chirurgia stomatologiczna i szczękowa:

– duże poekstrakcyjne ubytki kostne w miejscach plano-

wanych implantacji,

– ubytki kości po usuniętych zębach zatrzymanych,
– ubytki kości po cystektomii (gdy średnica torbieli jest

większa od 1 cm),

– endodoncja: po resekcjach szczytów korzeni z dużymi

ubytkami kości.

Sterowana regeneracja kości, polegająca na ukierunkowanym
jej tworzeniu w miejscu ubytku tkanki kostnej była przedmio-
tem  wielu  badań  klinicznych. W  piśmiennictwie  opisywano
metody  zastosowania  materiału  kościozastępczego  z  resor-
bowalnymi łącznikami. Badania kliniczne prowadzone w latach
1999–2001  w  Zakładzie  Chirurgii  Stomatologicznej  IS  AM
w  Warszawie  przedstawiały  zastosowanie  resorbowalnego
materiału naturalnego Bio-Oss oraz błon zaporowych Bio-Gi-
de do leczenia ubytków kostnych szczęk [12].
Materiał kościozastępczy aplikowano w chorobach przyzębia
(pionowe  ubytki),  po  zabiegach  wyłuszczenia  dużych  torbie-

li zapalnych oraz torbieli zawiązkowych i przyzębnych, po
dłutowaniu zębów zatrzymanych oraz podczas wszczepiania
implantów.
Ocenę wyników leczenia przeprowadzono na podstawie ba-
dania klinicznego i radiologicznego.
Wyraźnym i najszybciej zauważalnym przez pacjentów z cho-
robami przyzębia wynikiem leczenia była poprawa stabilności

- - - - -

STOMATOLOGIA KLINICZNA

Implanto

protetyka

2008, tom IX, nr 4 (33)

www.implantoprotetyka.eu

zębów. U tych pacjentów po leczeniu stwierdzono I stopień
ruchomości  zębów  według  klasyfikacji  Entina  (przed  lecze-
niem II stopień ruchomości). Na zdjęciach wewnątrzustnych
zębowych, zaobserwowano znaczne zmniejszenie głębokości
kieszeni kostnych u wszystkich chorych oraz wypełnienie be-
leczkami kostnymi ubytku kostnego. Konwencjonalne zdjęcia
rentgenowskie wykazały odbudowę tkanki kostnej i były po-
twierdzeniem  przyjętej  opinii  powolnej  resorpcji  materiału
Bio-Oss oraz osteokondukcyjnego jego działania.
Zadowalające  wyniki  terapeutyczne  uzyskano  stosując
Bio-Oss i błonę Bio-Gide w zabiegach implantacji wszczepów.
Według  Nicola  to  połączenie  redukuje  ubytek  kości  wokół
wszczepu w 92% oraz skraca czas osteointegracji [12].
Hydroksyapatyt jest materiałem alloplastycznym, nad którym
prowadzono badania kliniczne i doświadczalne, mające na celu
weryfikację jego przydatności w procesach regeneracji kości.
Hydroksyapatyt  jest  głównym  nieorganicznym  składnikiem
kości.  Syntetyczne  materiały  zbudowane  z  hydroksyapatytu
zostały zaakceptowane w stomatologii w latach 80 ubiegłego
stulecia [13]. Można wyróżnić dwie jego postacie: zbitą i poro-
watą o wielkości porów 190–230 mikrometrów (np. Interpo-

re 200). Pory są połączone ze sobą w sposób przypominający
układ beleczek naturalnej kości gąbczastej [13]. Zbita postać
hydroksyapatytu (np. Celcitite, Durapatite) daje odbudowę ko-
ści jedynie wokół cząstek materiału i nie resorbuje się. Postać
porowata pozwala na tworzenie się kości wewnątrz wszczepu,
tzn. między porami i może ulegać resorpcji opóźnionej [13].
Z tych właśnie powodów stosuje się zwykle hydroksyapatyt
porowaty.
Badania przeprowadzone na świnkach morskich z zastosowa-
niem  krakowskiej  bioceramiki  hydroksyapatytowej  (Ha-Bio-
cer) dostarczyły interesujących wniosków [14]. Celem pracy
była  ocena  wpływu  granulatu  hydroksyaptytu  Ha-Biocer  na
gojenie  ubytków  żuchwy  świnek  morskich.  Badania  oparto
na ocenie klinicznej, histopatologcznej i radiologicznej w 6, 8,
20, 24, 32, 40 i 52 tygodniu doświadczenia. W początkowych
okresach doświadczenia obserwowano tkankę łączną pomię-
dzy hydroksyapatytem a kością. Zjawisko to jest tłumaczone
przez niektórych autorów reakcją świadczącą o zabezpiecze-
niu przez hydroksyapatyt powierzchni dla późniejszego przy-
ciągania osteoblastów. Również spostrzeżenia innych autorów
potwierdzają, że hydroksyapatyty nie stymulują wzrostu kości.
Dzięki porowatej budowie niejako „kierują” procesem oste-
ogenezy, zapewniając dużą stabilność odtwarzanym tkankom.
Już w 6 tygodniu doświadczenia wokół wszczepionego hydrok-
syapatytu obserwowano gdzieniegdzie dojrzałe beleczki kost-
ne. Jednak dopiero po 40 tygodniach granule hydroksyapatytu
były otoczone całkowicie uwapnioną tkanką kostną. Obserwa-
cje te potwierdzają badania również innych autorów, którzy
uważają,  że  porowate  wszczepy  hydroksyapatytu  wypełniają
się  kością  w  80%  w  ciągu  24  tygodni.  Natomiast  pomiędzy
24 a 48 tygodniem dochodzi do zakończenia procesu gojenia
i nie jest możliwe oddzielenie materiału implantacyjnego od
kości. W tym okresie następuje przerastanie hydroksyapatytu
tkanką kostną i wytworzenia z nim bezpośrednich połączeń
na wszystkich powierzchniach. Aby doszło do takiego ścisłe-
go połączenia, hydroksyapatyt musi bardzo szczelnie przylegać
do kości [14].
Do  odbudowy  ubytków  kostnych  zastosowano  kompozyt
otrzymany z biodegradowalnego kopolimeru glikolidu z lakty-
dem oraz dodatkiem hydroksyapatytu w warunkach dotkan-

kowej implantacji w badaniach doświadczalnych na królikach
[15]. Polimery bioresorbowalne w czystej postaci wykorzy-
stuje się głównie do naprawy ubytków tkanek miękkich. Pełnią
one rolę nośników leków w procesach ich kontrolowanego
uwalniania się do żywego organizmu, a także jako podłoża ko-
mórkowe w inżynierii tkankowej i genetycznej [16].
Z przeprowadzonych badań doświadczalnych wynika, że ko-
polimer w połączeniu z hydroksyapatytem nie wywołuje
miejscowych, ani ogólnoustrojowych negatywnych odczynów

tkankowych. Materiały te stymulują tkankę do szybszej i bar-
dziej aktywnej regeneracji niż ma to miejsce w procesach na-
turalnych [15].
W dążeniu do przyspieszenia procesu odbudowy ubytków kost-
nych oprócz materiałów kościozastępczych wykorzystuje się ko-
mórki macierzyste oraz czynniki wzrostu izolowane z krwi.
Wykryto dotychczas dwa rodzaje komórek macierzystych:
embrionalne (tzw. prawdziwe komórki macierzyste) i nieem-
brionalne (dorosłe lub rzekome komórki macierzyste)[18].
Do charakterystycznych cech komórek macierzystych należą:
– klonogenność oznacza, iż mogą w wyniku podziałów i róż-

nicowania stworzyć zespół identycznych komórek wcho-
dzących w skład określonej specjalizującej się lub wyspe-
cjalizowanej tkanki;

– samoodnawialność – zdolność do powielania się w razie

potrzeby, zdolność do różnicowania się poza szpikiem;

– dystrybucja w narządach, pozwalająca na regenerację okre-

ślonych tkanek/narządów w określonych warunkach;

– możliwość izolowania – przeszczepianie komórek ma-

cierzystych pochodzących ze szpiku powoduje powstanie
tkanki kostnej i szpiku

– plastyczność – komórki macierzyste mają zdolność prze-

kształcania się we wszystkie rodzaje komórek organizmu.

Jednym ze źródeł komórek macierzystych, łatwych do izola-
cji  jest  np.  miazga  zębów  mlecznych.  Już  w  6  tygodniu  życia
płodowego zaczyna kształtować się blaszka zębowa pierwotna
i z biegiem czasu w niej powstają pączki zębowe stanowiące
zawiązki zębów mlecznych [17].
Komórki  zębinotwórcze  oraz  szkliwotwórcze  produkujące
odmienne, mineralizujące się tkanki zęba, powstają w wyniku
namnażania i różnicowania się populacji prekursorów rezydu-
jących w miazdze. Komórki macierzyste obecne są do końca
w miazdze zębów mlecznych. Stwierdzono, iż miazga zębów
stałych jest również źródłem komórek macierzystych zębino-
wych,  przez  to  proces  regeneracji  dotyczy  wyłącznie  zębiny
i polega na wytworzeniu tkanki zębinopodobnej. Szkliwo jest
tkanką nie regenerującą się [18].
Hodowle komórek macierzystych z miazgi zębów mlecznych
to źródło komórek embrionalnych, ale dających się izolować
już  po  porodzie  [19].   We  krwi  krążą  komórki  macierzyste
tkankowo specyficzne oraz komórki biorące udział w proce-
sach regeneracji, odnawiania, odtwarzania. Największe bogac-
two takich komórek znajduje się we krwi pępowinowej, ale
również można je izolować z krwi dorosłego człowieka.
Inżynieria tkankowa pozwalająca na stymulowanie procesów
regeneracyjnych,  augmentacyjnych  kości  opiera  się  na  teorii,
której  głównym  elementem  są  komórki  mogące  pod  wpły-
wem  miejscowego  środowiska  przekształcić  się  w  komórki
produkujące brakujące składniki określonej tkanki.
Coraz  bardziej  popularna  w  chirurgii  stomatologicznej  jest
metoda polegająca na wyodrębnieniu z krwi pacjenta płytko-
wych  czynników  wzrostu,  aby  stymulować  znacznie  szybszą

- - - - -

STOMATOLOGIA KLINICZNA

Implanto

protetyka

2008, tom IX, nr 4 (33)

odbudowę  kości.  Metoda  ta  wymaga  pobrania  krwi  żylnej
w gabinecie stomatologicznym. Następnie w wirówce nastę-
puje oddzielenie erytrocytów i leukocytów od osocza zawie-
rającego płytki, a następnie w drugiej fazie oddzielenie części
bezkomórkowej plazmy od części zawierającej płytki krwi.
Możliwość  izolacji  masy  płytkowej  z  krwi  obwodowej  i  jej
bogactwo  w  czynniki  kościotwórcze,  jest  wykorzystywana
do stymulowania gojenia się ubytków kostnych w zabiegach
z zakresu chirurgii stomatologicznej. Masa płytkowa jest do-
dawana do materiałów używanych w sterowanej regeneracji
tkanek [19].
Podsumowując,  można  stwierdzić,  iż  bogactwo  dostępnych
materiałów  kościozastępczych  wymusza  prowadzenie  badań
doświadczalnych i stosowania tych, które dają najlepsze efek-
ty  kliniczne.  Uważa  się  nadal,  że  najlepszym  i  równocześnie
najtańszym  materiałem  jest  kość  autogenna  pobrana  np.

z gałęzi żuchwy lub talerza biodrowego. Jednak w przypad-
ku rozległych ubytków kostnych ideałem wydaje się materiał
osteoindukcyjny,  względnie  osteokondukcyjny  w  połączeniu
komórkami  macierzystymi  i  czynnikami  wzrostu.  Najlepsze
efekty  w  badaniach  klinicznych  uzyskano  stosując  materiały
kościozastępcze łącznie z błonami zaporowymi.

PIśMIENNICTWO

Carraro J. J., Sznajder N., Alonso C. A.:

Intraoral cancello-

us bone autografts intreatment of infrabony pockets. J. Clin.
Periodontol. 1976, 3, 1, 104-113.
Froum S., Stahl S. S.:

Human intraosseous healing responses to

the placement of tricalcium phosphate ceramic implants. II. 13
to 18 months. J. Periodontol. 1987, 58, 1, 103 – 114.
Ganeles J., Listgarten M. A., Evian C. I.:

Ultractructure of

durapatite-periodotal tissue interface in human intrabony de-

fects. J. Periodontol. 1986, 57, 2, 133 -142.
Froum S. J., Weinberg M. A., Tarnow D.:

Comparison of bioac-

tive glass syntheticbone graft particles and open debridement

in the treatment of human periodontal defects. J. Periodontol.
1998, 69, 6, 698 – 709.
Renvert S., Garrett S., Shallhorn R. G., Egelberg J.:

Healing

after treatment of periodontal intraosseous defects. III. Effects

of osseous grafting and citric acid conditioning. J. Periodontol.
1985, 12, 4, 441 – 450.
Zhang M., Powers R. M., Wolfinbarger L.:

Effect(s) of the de-

mineralization process on the osteoinductivity of demineralized

bone matrix. J. Periodontol. 1997, 68, 11, 1085 – 1096.
Hammerle C. H., Chiantella G. C., Karring T., Lang N. P.:

The effect of a deproteinized bovine bone mineral on bone

regeneration around titanium dental implants. Clin. Oral Im-
plants Res. 1998, 9, 2, 151 – 161.
Maciejewska I., Nowakowska J., Bereznowski Z.:

Osteointe-

gracja wszczepów zębowych – etapy gojenia kości. Prot. Stom.,
2006, 56, 3, 214 – 219.
Luthkehermolle W:

Biomaterialien fur die Knochenregenera-

tion. In: Wintermantel E., Ha, S. W. (Hrsg.): Medizintechnik mit

biocompatiblen Werkstoffen unu Verfahren. Springer, Berlin-
Heidelberg-New York 2002.
Gauthier O., Bouler J. M., Aguado E., Pilet P., Daculsi

10.

G.: Macroporous biphasic calcium phosphate ceramics:

influence of macropore diameter and macroporosity per-

centage on bone ingrowth. Biomaterials 1998, 19, 2,
133 – 141.

Nasr H. F., Aichelmann-Reidy M. E., Yukna R. A.:

11.

Bone

and bone substitutes. Periodontol. 2000 : 1999, 19, 1,
74- 82.
Ciechowicz K. i wsp.: Zastosowanie materiałów kseno-

12.

genicznych w regeneracji ubytków kostnych w materiale
Zakładu Chirurgii Stomatologicznej IS AM w Warszawie
w latach 1999-2001. Prot. Stom. 2002, 52, 5, 273-278.

Osborn J. F.:

13.

Extension alveoloplastry (II). New surgical proce-

dures for the treatment of alveolar collapse and residual alve-

olar ridge atrophy. Quintessenze 1985, 36, 3, 239 – 247.
Cieślik T. i wsp.:

14.

Ocena gojenia ran kostnych żuchwy wypełnio-

nych krakowską bioceramiką hydroksyapatytową (Ha-Biocer)

u świnek morskich. Czas. Stom. 1997 , 57, 8, 483-487.
Cieślik M. i wsp.:

15.

Obserwacje gojenia ran kostnych żuchwy

królików wypełnionych kopolimerem glikolidu z laktydem

z dodatkiem hydroksyapatytu – badania wstępne. Prz. Med.
Uniw. Rzesz. 2005, 3, 2, 99-102
Kokubo T., Kim H.M., Kawashita M.:

16.

Novel bioactive materials

with different mechanical properties. Biomaterials, 2003, 24,
13, 2161-2170.
Miura M. i wsp.:

17.

Stem cells from human exfoliated deciduous

teeth. Proc. Nation. Acad. Sci., 2003, 100, 10, 5807-5812.
Knychalska – Karwan Z., Drukała J.:

18.

Komórki macierzyste

a jama ustna. Mag. Stom. 2005, 15, 1, 16-18.
Tutak M., Drukała J., Sporniak-Tutak K.:

19.

Tkanki zęba – po-

tencjalne źródło komórek macierzystych. Czas. Stom. 2006, 59,
6, 451-457.

Artykuł nadesłano: 10 maja 2008 r.

Artykuł przyjęto do druku: 20 pażdziernika 2008 r.

Adres do korespondencji:

Anna Szyszkowska

Zakład Chirurgii Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego

w Lublinie

20-081 Lublin, ul. Karmelicka 7

- - - - -