Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

1. Znaczenie terminu społeczeństwo
2. Typy społeczeństw

2.1. Społeczeństwo tradycyjne
2.2. Społeczeństwo przemysłowe

2.3. Społeczeństwo poprzemysłowe (zwane ponowoczesnym lub pokapitalistycznym)
2.4. Społeczeństwo informacyjne

3. Budowa społeczeństwa globalnego — wybrane elementy

3.1. Struktura społeczna
3.2. Mikrostruktury i makrostruktury społeczne

3.3. Zbiorowości społeczne

3.3.1. Zbiór społeczny

3.3.2. Kategorie społeczne
3.3.3. Kręgi społeczne

3.3.4. Grupy społeczne
3.3.5. Pojęcie więzi społecznej

3.3.6. Wewnętrzna organizacja grupy
3.3.7. Typy grup społecznych

3.3.7.1. Grupy pierwotne i wtórne

3.3.7.2. Grupy swoje i obce
3.3.7.3. Grupy odniesienia

3.3.7.4. Celowe grupy formalne

3.3.8. Społeczność lokalna

3.3.9. Zbiorowość terytorialna

4. Zróżnicowanie i nierówności społeczne

4.1. Klasa społeczna
4.2. Warstwy społeczne

4.3. Bogactwo
4.4. Władza
4.5. Prestiż

4.6. Wykształcenie
4.7. Zdrowie i sprawność fizyczna

4.8. Ruchliwość społeczna
4.9. Underclass i marginalizacja społeczna

4.9.1. Bezrobocie
4.9.2. Bieda

Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa

1

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

1. Znaczenie terminu społeczeństwo

Piotr Sztompka wskazuje na wielowymiarowość bytu, jakim jest społeczeństwo. Wyróżnia
7 odmiennych, ale jednak komplementarnych perspektyw postrzegania społeczeństwa,
wskazując na różne rozumienia tego terminu (Sztompka, 2002).

Pierwsze skojarzenie, które przychodzi na myśl, kiedy mówimy o społeczeństwie
— najbardziej chyba powszechne i konkretne — to zbiorowość ludzi w ramach pewnego
państwa, np. społeczeństwo polskie czy społeczeństwo francuskie. Państwo jest bowiem
współcześnie najpowszechniejszą formą, w ramach której toczy się życie zbiorowości
ludzkich. Dla naukowego, a nie potocznego myślenia socjologicznego społeczeństwo to
jednak nie konkretna zbiorowość, lecz raczej swoisty rodzaj rzeczywistości, która
manifestuje się w najrozmaitszy sposób w zbiorowościach najrozmaitszej skali i wielkości.
Społeczeństwo państwowe czy narodowe to tylko jedna z odmian społeczeństwa. Bo
społeczeństwo to także zbiorowości mniejsze od państwa: rodzina i krewni, wspólnota
lokalna i sąsiedzi, krąg przyjaciół i klub towarzyski, sekta i parafia, stowarzyszenie
i partia polityczna, klasa i warstwa społeczna, grupa etniczna i mniejszość narodowa,
szkoła i uniwersytet. Społeczeństwo to również zbiorowości większe od państwa:
korporacje międzynarodowe, wielkie Kościoły, cywilizacje, federacje, wspólnoty
regionalne, kontynentalne czy wreszcie społeczeństwo globalne. Cała gama tych
zbiorowości różnej skali, od kilkuosobowych do kilkumiliardowych, to dla socjologa
odmiany społeczeństwa.

Mamy więc do czynienia z wymiarem demograficznym społeczeństwa, g d z i e
s p o ł e c z e ń s t w o t o t y l e , c o p o p u l a c j a , w i e l o ś ć , z b i ó r j e d n o s t e k .

Druga sugestia myślenia potocznego to utożsamienie społeczeństwa ze zbiorowością
ludzi, wielością konkretnych osób. To narzuca się niemal nieodparcie: społeczeństwo to
nic innego jak ludzie. Rodzina to ojciec, matka, dzieci, uniwersytet to profesorowie,
asystenci i studenci, firma to dyrektorzy i pracownicy, Kościół to księża i wierni, Polska to
Polacy. Oczywiście, to wszystko prawda, ale prawda tylko cząstkowa. Uwaga skupia się
tylko na jednym aspekcie społeczeństwa, wielości jednostek, albo inaczej — populacji.

Socjologia zauważa, że aby móc mówić o społeczeństwie, pomiędzy poszczególnymi
jednostkami występować muszą jakieś powiązania, zależności, relacje łączące
pojedynczych ludzi w pewną całość. Twórcy socjologii — August Comte i Herbert Spencer
— posługiwali się tutaj analogią do organizmu. Tak jak organizm biologiczny to nie prosta

2

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

suma komórek, tkanek, organów, lecz spoista i wspólnie funkcjonująca całość, tak samo
społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, lecz zintegrowany i funkcjonujący organizm
społeczny. W dzisiejszej socjologii echem tej perspektywy jest kategoria grup
społecznych, od najmniejszych, np. rodziny, do największych, np. narodu.

Mówić tu możemy o wymiarze grupowym, gdzie s p o ł e c z e ń s t w o t o z ł o ż o n e
z j e d n o s t e k z i n t e g r o w a n e c a ł o ś c i , j u ż n i e l u ź n e z b i o r y , l e c z s p o i s t e
z b i o r o w o ś c i .

W XX wieku w miejsce terminu organizm wprowadzono pojęcie systemu społecznego,
w którym uczestniczą nie tyle konkretne jednostki, osoby, ile raczej pewne wyróżnialne
pozycje społeczne lub związane z tymi pozycjami role. System społeczny to np. szpital,
a więc powiązany zespół pozycji (statusów), takich jak ordynator, lekarze, pielęgniarki,
rehabilitanci, technicy rentgenowscy, pacjenci, gdzie wszyscy wykonują jakieś przypisane
do ich pozycji i wzajemnie uzupełniające się role.

Trzeci aspekt postrzegania społeczeństwa nazwano systemowym — w tym ujęciu
s p o ł e c z e ń s t w o t o p o w i ą z a n y u k ł a d p o z y c j i ( s t a t u s ó w ) i t y p o w y c h d l a
n i c h r ó l .

Dalszy krok na drodze do określenia pojęcia społeczeństwo polegał na wyodrębnieniu
z całości systemu samej sieci relacji i powiązań międzyludzkich. Zauważono, że można
szukać prawidłowości powiązań i relacji niezależnie od tego, kogo one wiążą, jakie osoby
czy jakie pozycje, i niezależnie od tego, w jakich zbiorowościach się przejawiają. Socjolog
ma tu skupiać uwagę na czystych „formach społecznych”, na strukturze relacji.

Czwarty wymiar nazwano strukturalnym — s p o ł e c z e ń s t w o t o s a m a s i e ć r e l a c j i
m i ę d z y l u d z k i c h , a w i ę c j u ż n i e o b i e k t ó w , l e c z f o r m i s c h e m a t ó w
o d n o s z e n i a s i ę d o s i e b i e l u d z i .

Piąty krok w kierunku abstrakcyjnego pojmowania społeczeństwa wykonano wtedy, gdy
spostrzeżono, że ludzie należą do zbiorowości, uczestniczą w systemach społecznych,
wchodzą w strukturalne zależności i relacje z innymi ludźmi w jeden tylko sposób: przez
aktywność, przez to, co robią i to, co mówią. Należymy do grupy przyjaciół tylko o tyle,
o ile się spotykamy, odnosimy do siebie życzliwie i z zaufaniem, jesteśmy lojalni
i mówimy dobrze o przyjaciołach wobec osób trzecich. Należymy do drużyny piłkarskiej
tylko o tyle, o ile gramy w piłkę, przychodzimy na treningi, bierzemy udział w meczach.
Niemiecki socjolog Max Weber skierował uwagę na działania ludzkie jako podstawowe

3

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

tworzywo, z którego powstają wszelkie zjawiska społeczne i wszelkie całości społeczne.
Społeczeństwo z tej perspektywy to złożony konglomerat ludzkich działań i ich
konsekwencji. W socjologii XX wieku, a zwłaszcza w jej nurcie amerykańskim, akcent na
działanie jako istotę świata społecznego jest do dzisiaj dominujący.

Piąty wymiar społeczeństwa nazwano aktywistycznym (czy interakcjonistycznym)
— w tym ujęciu s p o ł e c z e ń s t w o t o k o n g l o m e r a t w z a j e m n i e
z o r i e n t o w a n y c h d z i a ł a ń j e d n o s t e k.

Max Weber oraz Emil Durkheim wskazali, że w każdym ludzkim działaniu zawarty jest
pewien sens i znaczenie, a co więcej — znaczenie to ma charakter „faktu społecznego”
narzucanego ludziom z zewnątrz jako coś obowiązującego i wiążącego — przez
środowisko, w którym się urodzili, wychowali i w którym żyją. Umiemy grać w futbol, ale
nie w krykieta, bo urodziliśmy się nad Wisłą, a nie nad Tamizą. Witamy się, podając rękę,
a nie pocierając nosami, nie jesteśmy bowiem Eskimosami. Jemy widelcem i nożem,
a nie pałeczkami, bo nie żyjemy w Chinach.

Dzisiaj do opisania tego zbioru znaczeń, symboli, wzorów, reguł, norm, wartości itp.,
które kierują ludzkimi działaniami, decydują o ich indywidualnej tożsamości, określają ich
uczestnictwo w zbiorowościach, wyznaczają relacje, jakie nawiązują z innymi ludźmi
— używamy pojęcia kultury. Najnowsza socjologia przywiązuje ogromną wagę do
kulturowych aspektów społeczeństwa.

Szósty wymiar społeczeństwa nazwano kulturalistycznym — tutaj s p o ł e c z e ń s t w o
t o m a t r y c a p o d z i e l a n y c h p r z e z z b i o r o w o ś ć z n a c z e ń , s y m b o l i i r e g u ł
o d c i s k a j ą c y c h p i ę t n o n a l u d z k i c h d z i a ł a n i a c h .

Siódme ujęcie rzeczywistości społecznej polega na porzuceniu wizji społeczeństwa jako
trwałego, statycznego obiektu. Pod koniec XX wieku odrzucono ostatecznie wszelkie idee
bytów społecznych — organizmów lub systemów — o trwałych strukturach, wskazując, że
wszystko, co istnieje w społeczeństwie to zdarzenia społeczne: płynne, nieustannie
zmienne, kulturowo ukształtowane działania ludzkie, odniesione do działań innych ludzi.
Zamiast o istnieniu społeczeństwa, zaczęto mówić o „stawaniu się” społeczeństwa.

Siódmy wymiar nazwano zdarzeniowym — według niego s p o ł e c z e ń s t w o t o
n i e u s t a n n i e z m i e n n e , p ł y n n e p o l e , p e ł n e z d a r z e ń s p o ł e c z n y c h .

4

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

2. Typy społeczeństw

Przedmiot socjologii — społeczeństwo — może być też analizowane z innego punktu
widzenia: jako rzeczywistość podlegająca zmianom i rozwojowi, a więc ewolucji.
Uwzględniając szerokie postrzegania świata społecznego: historyczne, antropologiczne
i socjologiczne, wyodrębniono cztery podstawowe typy społeczeństw: tradycyjne,
przemysłowe, poprzemysłowe i informacyjne (Szacka, 2003: 100–104).

Kategoria „społeczeństwo tradycyjne” zbiera tu w jeden rozbudowany typ różne formy
organizacji życia społecznego występujące przed rewolucją przemysłową w europejskim
kręgu kulturowym. Jest przede wszystkim domeną analiz antropologów społecznych
i kulturowych. Dla socjologii bardziej istotne są analizy społeczeństwa przemysłowego
i następujących po nim dalszych form.

Charakterystyka wyróżnionych tu typów społeczeństw uwzględnia charakter podziału
pracy, rodzaj wzajemnych powiązań między ludźmi, zróżnicowanie społeczne, kształt
podstawowych struktur życia społecznego (np. rodziny), formy władzy, a także
znajomość pisma i innych technik komunikacji międzyludzkiej.

2.1. Społeczeństwo tradycyjne

Oparte jest na rolnictwie i dominuje w nim gospodarka naturalna. Człowiek jest
postrzegany jako cząstka zbiorowości, a nie jako autonomiczna jednostka. Komunikacja
i przekazywanie informacji odbywa się głównie drogą ustną. Pismo jest znane, ale
umiejętność czytania i pisania posiadają nieliczni.

Ludność skupiona jest głównie na terenach wiejskich, miast jest mało. Charakter
społeczności wiejskiej decyduje o obliczu całego społeczeństwa, bo podstawowe części
składowe to rodzina i sąsiedztwo. Społeczność wiejska jest zamknięta, jej członkowie
— mało ruchliwi przestrzennie, silnie odczuwają swą odrębność, mają poczucie
wspólnoty. Regułą jest pomoc sąsiedzka, wymiana usług i współpraca. Społeczność
wiejska jest zachowawcza, dużą role odgrywa silna, nieformalna kontrola społeczna.

Charakterystyka społeczeństwa tradycyjnego jest zwykle przez socjologię traktowana
jako ogólne pojęcie, służące przede wszystkim jako tło dla charakterystyki społeczeństwa
przemysłowego.

5

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

2.2. Społeczeństwo przemysłowe

Jego istotą jest gospodarka rynkowa oraz masowe wytwarzanie dóbr materialnych przy
użyciu maszyn, poza gospodarstwem domowym. Jednostki produkcyjne są
wyspecjalizowane w wytwarzaniu dóbr jednego rodzaju, co utrwala podział pracy.
Upowszechnia się dążenie do zysku jako motywacja działań gospodarczych. Pieniądz
staje się wyznacznikiem miejsca człowieka w społeczeństwie.

Rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój miast, zwiększa się ruchliwość przestrzenna
i społeczna ludności. Pojawiają się społeczności nowego typu: celowo konstruowane,
oparte na normach prawnych i ogarniające jedynie część życia i aktywności jednostek.
Umacnia się i rozrasta władza centralna państwa, ma miejsce wzrost kontroli formalnej
(poprzez instytucje, np. policję, sądy itd.).

Jednostka zaczyna być autonomiczna, wzrasta rola wykształcenia, dążenia do osiągnięć
osobistych. Pojawiają się środki masowego przekazu, a w wyniku ich oddziaływania
wytwarza się kultura masowa. Cechy charakterystyczne społeczeństwa przemysłowego to
także: racjonalność, sekularyzacja i indywidualizm.

2.3. Społeczeństwo poprzemysłowe

(zwane ponowoczesnym lub pokapitalistycznym)

Wytworzenie się nowych cech społeczeństw jest wynikiem zmian zachodzących od końca
lat 60. XX w. Podstawowa cecha to przesunięcie większości aktywności gospodarczej ze
sfery produkcji dóbr materialnych do sfery usług, zmiana organizacji pracy, struktury
zatrudnienia, pojawienie się nowych technologii. Proces pracy w znacznie większym
stopniu zaczął polegać na relacjach z innymi ludźmi niż na przetwarzaniu surowców.

2.4. Społeczeństwo informacyjne

To takie społeczeństwo, w którym produkcja towarów i usług w znacznej mierze zależy
od przekazywania informacji. Społeczeństwo uprzemysłowione umożliwiało produkowanie
znacznych ilości dóbr materialnych, natomiast w społeczeństwie informacyjnym szybkie
komputery i rozwój technik telekomunikacyjnych umożliwiają wytwarzanie,
przekształcanie i przekazywanie znacznej liczby informacji.

6

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Konsekwencje powstania i rozwoju społeczeństwa informacyjnego są wielorakie:
powstaje zmiana składu zawodowego, pojawia się płynność rynku pracy, zagrożenie dla
stabilizacji zatrudnienia — mówi się o powstaniu społeczeństwo ryzyka. Następuje
intensyfikacja procesu globalizacji na skutek rozwoju technik informatycznych.

7

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

3. Budowa społeczeństwa globalnego — wybrane elementy

W obrębie każdego społeczeństwa (globalnego, czyli ogólnego) wyróżniamy trzy części
składowe: obiektywne warunki bytu danego społeczeństwa (zwane „podłożem”),
strukturę społeczną oraz kulturę danego społeczeństwa. Każde konkretne społeczeństwo
rozwija się na określonym obszarze geograficznym, który określa środowisko ekologiczne
danego kraju. Położenie geograficzne przesądza nie tylko o klimacie, faunie i florze czy
strukturze geofizycznej ziemi, ale także o wyposażeniu w bogactwa naturalne
— wpływając w ten sposób pośrednio na charakter gospodarki narodowej danego
społeczeństwa. Podłoże społeczeństwa obejmuje też warunki ekonomiczne — tj. stan
rozwoju gospodarczego, osiągnięty poziom techniki wytwarzania dóbr materialnych
i usług, wielkość dochodu społecznego — wpływając na charakter struktury społecznej.

Na fundamencie przyrodniczo-ekonomicznym danego społeczeństwa kształtuje się jego
struktura społeczna. Struktura społeczna obejmuje wszystkie rodzaje zbiorowości, grup
społecznych i społeczności oraz ich instytucje (np. rodziny i szersze kręgi krewniacze,
społeczności lokalne — wsie, miasta, grupy regionalne, grupy zawodowe, klasy i warstwy
społeczne, wielkie związki i zrzeszenia, instytucje polityczne, administracyjne, kulturalne,
religijne itd.). Pozostają one w różnego rodzaju powiązaniach i zależnościach. Żadne
jednak wyliczenie nie jest w stanie odtworzyć bogactwa owych elementów składowych
struktury społeczeństwa globalnego. Stąd różne próby systematyzacji tych elementów
czy części składowych.

Struktura społeczna, czyli ta wielość zbiorowości, grup społecznych i ich instytucji,
wzajemnie sobie przyporządkowanych, jest ponadto „spięta” klamrami wspólnych
kompleksów kultury. Terminem kompleksy kultury określa się pewne wspólne,
akceptowane wartości i wynikające z nich normy oraz wzory zachowań.

Tak przedstawia się budowa społeczeństwa ogólnego. Bardziej szczegółowej analizie
poddajmy teraz jeden z elementów — strukturę społeczną.

3.1. Struktura społeczna

Analizując życie społeczne w sensie najogólniejszym, oderwanym od któregokolwiek ze
szczegółowych podejść czy aspektów, a także w oderwaniu od konkretnego typu
społeczeństwa, należy skoncentrować uwagę na wskazaniu samej formy organizacji

8

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

społeczeństwa. Nie bierzemy tu pod uwagę ani konkretnych jednostek, ani ról przez nich
spełnianych czy zajmowanych pozycji społecznych, ani konkretnych zbiorowości. W takim
wyabstrahowanym ujęciu termin struktura społeczna oznacza p e w i e n u k ł a d
s t o s u n k ó w s p o ł e c z n y c h i z a l e ż n o ś c i , w y s t ę p u j ą c y c h w s p o ł e c z e ń s t w i e
— n i e z a l e ż n i e o d t e g o , m i ę d z y k i m w y s t ę p u j ą i c z e g o d o t y c z ą .

3.2. Mikrostruktury i makrostruktury społeczne

Socjologowie posługują się nierzadko dychotomiczną wizją struktury społeczeństw,
wyróżniając mikrostruktury (małe struktury społeczne) i makrostruktury (wielkie
struktury społeczne).

Należy jednak odróżniać proste — bliskie potocznemu myśleniu — pojmowanie terminów
mikrostruktury i makrostruktury jako małych i dużych liczebnie form życia społecznego.
Takie rozumienie jest oczywiście niewystarczające, bo w takim wypadku chodziłoby po
prostu o małe lub wielkie zbiorowości i grupy społeczne (np. rodzina, grupa przyjaciół czy
mały oddział wojskowy to mikrostruktury, a partia polityczna, klasa społeczna, naród
— to makrostruktury). A więc nie kryterium wielkości obiektów społecznych jest
podstawą tych wyróżnień.

Współczesna socjologia definiuje mikrostruktury jako s i e ć p o w i ą z a ń m i ę d z y
e l e m e n t a r n y m i s k ł a d n i k a m i ż y c i a s p o ł e c z n e g o , czyli takimi, które z punktu
widzenia socjologii są traktowane jako ostateczne i dalej niepodzielne, nierozkładalne.

Elementarnymi składnikami życia społecznego z punktu widzenia socjologii są jednostki
ludzkie. W tym znaczeniu wspomniana wyżej rodzina czy grupa przyjaciół będą — rzecz
jasna — mikrostrukturami, bo podstawowym i ostatecznym elementem tych struktur są
osoby i jednostki ludzkie, łączone określoną więzią, wspólnymi wartościami, podejmujące
wspólne działania. Przy tej okazji należy zrobić pewne zastrzeżenie. Jednostka
— człowiek stanowi najmniejszy, podstawowy element struktur dla socjologii, bo inne
dyscypliny naukowe (np. biologia, medycyna, fizyka itd.) traktują człowieka jako bardzo
złożony, skomplikowany układ (złożoną strukturę), a podstawowymi elementami może
być dla nich np. komórka czy atom.

Makrostruktura natomiast to s i e ć p o w i ą z a ń m i ę d z y z ł o ż o n y m i o b i e k t a m
i s p o ł e c z n y m i , a więc takimi, które same są wyposażone w strukturę. W tym sensie
wspomniane wyżej partia polityczna czy naród, a także inne wielkie grupy będą

9

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

makrostrukturami — nie tylko ze względu na swą liczebność, wielkość, ale właśnie ze
względu na wewnętrzną złożoność swoich elementów składowych i złożoność sposobów
powiązań między nimi.

Należy pamiętać, iż podział rzeczywistości społecznej na mikro- i makrostruktury jest
umowny, jest pewnym zabiegiem metodologicznym, konstruktem myślowym
dokonywanym ze względu na rozległość problematyki socjologicznej i zgromadzonej
wiedzy, konieczność skoncentrowania badań naukowych wokół określonych dziedzin
zjawisk społecznych czy w celu lepszej systematyzacji i zrozumienia bardzo złożonego
tworu, jakim jest życie społeczne. Nauka o rzeczywistości społecznej może stosować
podziały, ale sama rzeczywistość społeczna jest niepodzielna, nie jest oczywiście
dychotomiczna.

Makrostruktury istnieją i funkcjonują poprzez średnie i małe struktury społeczne, a te
ostatnie z kolei istnieją w wielkich strukturach. Przyjmując makrostrukturalne czy
mikrostrukturalne ujęcie, stosujemy jedynie jeden albo drugi punkt wyjścia
prowadzonych analiz i koncentrujemy się na badaniu bądź prezentowaniu wiedzy
o określonych fragmentach życia społecznego. Bowiem socjologiczne ujmowanie
i wyjaśnianie rzeczywistości społecznej polega na traktowaniu każdego zjawiska
społecznego w całym jego kontekście społecznym.

3.3. Zbiorowości społeczne

Jednym z zadań socjologii jest analiza, opis i kwalifikacja różnych form trwałych skupień
ludzi. Poniżej zostały wymienione zbiorowości społeczne, które w pierwszym rzędzie stają
się przedmiotem analiz.

3.3.1. Zbiór społeczny

Jest to ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez obserwatora
zewnętrznego (badacza), bez względu na to, czy ludzie ci uświadamiają sobie posiadanie
tej cechy. Jest to cecha wyraźnie obserwowalna. Możemy więc wyróżnić np. zbiór
brunetów — mieszkańców miasta X albo np. zbiór osób o wzroście powyżej 180 cm
należących do studentów danej szkoły. Zbiory powyższe wyróżniono na podstawie cech
somatycznych i są one jedynie konstrukcją myślową badacza, a nie funkcjonującymi
zbiorowościami.

10

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

3.3.2. Kategorie społeczne

Zbiory można też wyróżniać na podstawie innych cech ważnych społecznie, takich jak
np. wiek, płeć, pochodzenie społeczne, miejsce zamieszkania itp. Cechy te także zwykle
nie grupują ludzi w jakąś całość społeczną, ale mogą już stanowić podstawę do
kreowania realnie funkcjonujących grup społecznych. Zbiory wyróżniane na podstawie
cech ważnych dla życia społecznego nazywamy kategoriami społecznymi.

3.3.3. Kręgi społeczne

Kolejną, nieco bardziej złożoną, formą organizacji społecznej jednostek są kręgi
społeczne — niewielkie zbiorowości, oparte na stycznościach, o słabej więzi
instytucjonalnej, nieposiadające wyraźnej zasady odrębności.

Kręgi złożone są z niewielkiej liczby osób, nie posiadają stałego ośrodka skupienia
stanowiącego ich własność, stąd elementami składowymi są tylko osoby, a elementy
materialne, trwałe symbole i wartości prawie nie występują. Podstawą więzi są
styczności osobiste, bezpośrednie.

Skład członkowski jest płynny, ponieważ nie ma wyraźnej zasady odrębności, nie ma
więc także sformalizowanego członkostwa. Od grupy społecznej nieformalnej krąg różni
się płynnym składem i nieokreślonością członkostwa.

Wyróżniamy 3 rodzaje kręgów:
1) kręgi stycznościowe,
2) kręgi koleżeńskie,
3) kręgi przyjacielskie.

Krąg stycznościowy
Przykładem jest pewna liczba osób spotykających się regularnie w pociągu czy
w autobusie w czasie dojazdu do pracy. Występująca między nimi styczność
przestrzenna, systematycznie powtarzana, prowadzi do styczności społecznych, do
rozmów, wymiany poglądów, przekazywania informacji o wydarzeniach życia publicznego
czy lokalnego, do wymiany komentarzy i opinii. Styczności te mają jednak miejsce na
marginesie innych celów i nie są celem samym w sobie. Służą jednak jako okazja do
powstania siatki wzajemnych oddziaływań, a nieraz i trwalszych stosunków.

Krąg stycznościowy nie ma żadnej sformalizowanej organizacji, jednakże zawsze wśród
jego członków jest ktoś cieszący się największym autorytetem, kierujący rozmowami,
dyskusjami, nadający im kierunek i formułujący ostateczne wnioski.

11

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Krąg koleżeński
Powstaje w miejscu pracy, w szkole, w ramach innych grup, społeczności lokalnych, gdy
pewna liczba osób utrzymuje między sobą częste kontakty, ich wzajemne oddziaływania
są częstsze, spotykają się dla wspólnego spotkania, a nie okazyjnie. Kręgi takie powstają
na tle zaspokajania wspólnie pewnych potrzeb czy dążeń. Więź jest tu bardziej zwarta,
krąg sprawuje pewien zakres kontroli nad postępowaniem członków, podstawowym
stosunkiem jest koleżeństwo traktowane jako układ obowiązków i powinności.

Przynależność do kręgu jest sprawą nieformalnej akceptacji, podobnie jak jego
opuszczenie. Krąg może dać komuś odczuć, że jest niepożądany, może dać komuś
odczuć, że byłby chętnie akceptowany, ale nie ma tu formalnego członkostwa, nie ma
wyraźnie określonej zasady odrębności, gdyż skład kręgu jest płynny.

Krąg przyjacielski
Jest najbliżej grupy społecznej nieformalnej. Skupia pary przyjaciół na zasadzie:
„przyjaciele moich przyjaciół są także moimi przyjaciółmi”. Między parami przyjaciół
zachodzą trwałe stosunki społeczne, jednakże krąg ten nie posiada trwałej więzi opartej
na instytucjach ani wyraźnej zasady odrębności, wynikającej z wyraźnie określonych
zadań czy celów. Krąg łatwo może się przekształcić w grupę nieformalną, wykonującą
wspólnie jakieś zadanie czy realizującą jakiś cel i wtedy określającą, kto do niej należy
i na jakich zasadach. Trzeba jednak odgraniczyć te dwa stadia rozwoju: powstanie kręgu
przyjacielskiego i jego przekształcenie się w grupę nieformalną, ale posiadającą już
wewnętrzną organizację.

Znaczenie tych trzech rodzajów kręgów społecznych w życiu szerszych zbiorowości,
takich jak np. zakład pracy, społeczność lokalna, uczelnia itp., polega na wpływie, jaki
wywierają one na postępowanie swoich członków. Zasadnicza funkcja kręgów
społecznych polega na wymianie poglądów, komentarzy, argumentów, dyskusji i na
formułowaniu opinii. Można powiedzieć, że k r ę g i s ą z b i o r o w o ś c i a m i l u d z i
d y s k u t u j ą c y c h . Nie działają, nie podejmują decyzji, nie posiadają żadnego aparatu
wykonawczego, ale w nich ustalają się opinie i przekonania, poglądy na sprawy
zachodzące w szerszych zbiorowościach, poglądy i oceny wydarzeń politycznych, oceny
estetyczne (np. poglądy na wartość książek, filmów, sztuk teatralnych itd.), sympatie
sportowe itp.

Kształtują opinie lub dostarczają jednostkom materiału do wyrobienia sobie poglądu na
dyskutowane zagadnienia. Stąd kręgi odgrywają ważną rolę w życiu intelektualnym,

12

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

artystycznym, politycznym. Zwłaszcza w politycznym, gdyż nie są one organizacjami
celowymi, ich działalność nie podlega żadnym przepisom o stowarzyszeniach, nie mogą
być objęte zakazami, gdyż nie można ludziom zakazać spotykania się, są trudne do
kontroli i represji.

Każdy krąg ma zawsze w swoim centrum wybitniejszą indywidualność — wokół której się
skupia — spełniającą rolę przywódcy, który w sposób mniej lub bardziej wyraźny
podsumowuje wyniki dyskusji, formułuje opinie, jego punkt widzenia waży najwięcej
w dyskusjach.

3.3.4. Grupy społeczne

Są to zbiory ludzi, którzy w dążeniu do realizacji wspólnych wartości związani są więzią
społeczną i wytworzyli wewnętrzną organizację (Turowski, 1993: 78).

Grupę społeczną konstytuują 4 elementy składowe:
 zbiór osób,
 wspólne wartości grupy (inaczej: ośrodek grupowy),
 więź społeczna,
 wewnętrzna organizacja grupy.

Zbiór osób to określona liczba członków grupy — minimum 3 osoby, zaś górna granica
liczebności grupy zależy od jej charakteru i celów działania. Grupa zwykle określa dla
swoich członków w z ó r f i z y c z n y uczestnika grupy (mogą to być różne cechy,
np. wzrost czy waga dla niektórych drużyn sportowych, płeć, wiek, ale niekiedy też
pewne cechy zewnętrzne, np. strój — mundur, uniform, czy inne specjalne oznaki
członka grupy, np. broda dla członków zakonów męskich). Wzór fizyczny pełni z jednej
strony rolę identyfikowania się członków z własną grupą, a z drugiej strony — rolę
odróżniania się od członków innych grup.

Oprócz tego, grupa wymaga zwykle od swoich członków określonych c e c h
o s o b o w o ś c i o w y c h (moralnych), jakie powinni przejawiać w swym postępowaniu.
Zarówno wzór fizyczny, jak i osobowościowy powinny być respektowane przez członków
grupy. Naruszenie wzoru moralnego (np. odrzucenie ideologii grupy) spotyka się
z surowszą represją niż naruszenie wzoru fizycznego, bowiem w pierwszym przypadku
zagrożone zostają podstawy istnienia grupy (Turowski, 1993: 79–82).

13

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Wspólne wartości grupy to wartości, dla których grupa powstaje i dla których realizacji
istnieje. W socjologii wyróżnia się dwa podstawowe ujęcia — sposoby wyjaśnienia, czym
są wartości wspólnogrupowe:
 wartości wspólnogrupowe rozumiane jako zadania grupy — w takim rozumieniu

grupa społeczna powstaje, skupia ludzi i istnieje w celu realizacji pewnych zadań,
jakie jej członkowie stawiają przed sobą. Zadania są bowiem pożądanymi stanami
rzeczy, jakie chcą oni osiągnąć. Zadania mogą być określone jako konkretne,
sprecyzowane, powiemy — „sprawy do załatwienia” (np. zebranie określonej sumy
pieniędzy na zakup sprzętu). Mogą być też jednak rozumiane jako długofalowy cel,
czyli dążenie do osiągnięcia dobra wspólnego (np. w grupach wsparcia);

 wartości wspólnogrupowe rozumiane jako funkcje grupy — grupa społeczna

określana jest poprzez swoje funkcje dla innych systemów społecznych lub dla swoich
członków. Jeśli rozpatrujemy sytuację, w której dana grupa społeczna działa na rzecz
innej grupy (czy innych grup), to mówimy wówczas o funkcjach zewnętrznych
grupy. Natomiast jeśli jest to grupa, która działa na rzecz własnych członków
— zaspokajając ich potrzeby — wówczas mówimy o funkcjach wewnętrznych
grupy.

Jednak pełnej oceny działania danej grupy, czyli tego, co chce ona osiągnąć i jakie są
faktyczne rezultaty jej działania, możemy dokonać przy nieco szerszej analizie funkcji
grupy. Zatem poza funkcjami zewnętrznymi i wewnętrznymi możemy rozpatrywać
funkcje jawne i ukryte:
 funkcje jawne — czyli manifestowane — są one oczywiste, rozpoznawalne dla

członków grupy lub członków systemu zewnętrznego,

 funkcje ukryte — nierozpoznawalne, nieujawnione dla członków grupy czy szerszego

układu społecznego.

Grupa może także spełniać funkcje niezamierzone czy nawet uboczne w stosunku do
otwarcie i świadomie deklarowanych lub zaprogramowanych. Rozpoznanie ich jest także
ważne, bo w ujęciu społecznym realne jest to, co ostatecznie grupa osiąga, a więc skutki
i rzeczywiste rezultaty jej działań (Turowski, 1993: 84).

3.3.5. Pojęcie więzi społecznej

Pojęcie więzi społecznej jest w socjologii rozumiane w sposób niejednolity. Niekiedy
interpretuje się je bardzo szeroko — jako wszystko to, co spaja zbiorowości ludzkie. Tak
np. definiuje Jan Szczepański: „Więź społeczna to zorganizowany system stosunków,

14

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

instytucji i środków kontroli społecznej skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy
składowe w całość zdolną do trwania i rozwoju” (Szczepański, 1970: 239).

Definicja ta podkreśla rolę obiektywnych czynników, stanowiących spoidło dla grupy.
Więź społeczna jest w tym ujęciu tożsama z procesem organizacji grupy, a powinna
dotyczyć tylko i wyłącznie grupy już zaistniałej. Dlatego ten punkt widzenia jest często
krytykowany przez innych socjologów.

Inne określenia więzi społecznej — nie negując całkiem znaczenia czynników
obiektywnych — wskazują jednak na pierwszorzędną rolę czynników subiektywnych,
a więc podkreślają wymiar świadomości członków grupy w tworzeniu więzi w grupie.

Stąd też najczęściej przyjmuje się tzw. dwuaspektowe rozumienie więzi społecznej
jako czynnika konstytuującego grupę:
1) aspekt psychospołeczny — więź społeczna jest określana jako świadomość

grupowa, poczucie łączności, poczucie solidarności członków grupy. Innymi słowy
— określana jest jako identyfikacja (utożsamienie się) jednostki (jednostek) z daną
grupą. Takie podejście w socjologii prezentowało wielu badaczy, w socjologii polskiej
m.in. Stanisław Ossowski;

2) aspekt strukturalny więzi społecznej — więź społeczna jest tu rozumiana jako

zespół stosunków społecznych wiążących jednostki w grupę.

Oba ujęcia — psychospołeczne i strukturalne — nie są ujęciami alternatywnymi, lecz
wręcz przeciwnie — ujęciami uzupełniającymi się. Są to po prostu różne strony tego
samego zjawiska. Rzeczywistość społeczna ma bowiem dwoisty charakter: obiektywno-
subiektywny. Obiektywną płaszczyzną więzi społecznej są związki zachodzące między
ludźmi, np. związki krwi, pochodzenia, języka, kultury itp. Subiektywną płaszczyzną więzi
społecznej są stany świadomości, np. poczucie szczególnej łączności z niektórymi ludźmi,
poczucie zależności wobec niektórych osób oraz manifestowanie tych stanów
świadomości w postawach, zachowaniach, działaniach (Turowski, 1993: 85–93).

3.3.6. Wewnętrzna organizacja grupy

Elementy składające się na grupę społeczną tworzą system, czyli układ zamknięty,
wydzielony z całości rzeczywistości społecznej, choć oczywiście jednocześnie
funkcjonujący w tej rzeczywistości poprzez realizację zadań grupy wobec szerszego
społeczeństwa. Ten układ zamknięty musi jednak posiadać wewnętrzną organizację.

15

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Wewnętrzna organizacja grupy to system pozycji i ról społecznych oraz instytucji
grupowych podporządkowanych instytucji władzy grupowej.

Wyjaśniając powyższą definicję, zaczniemy od ustalenia znaczenia pozycji społecznych
członków grupy oraz podziału ról między nimi.

Amerykański socjolog Ralph Linton określa pozycję społeczną jednostki w grupie jako
zakres uprawnień uznanych społecznie, czyli uznanych przez otoczenie, jako
przysługujących danej jednostce oraz obowiązków oczekiwanych czy wymaganych przez
otoczenie od danej jednostki (Turowski, 1993: 94–95).

Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. W nowoczesnym
społeczeństwie każdy człowiek należy do wielu zbiorowości, w każdej z nich zajmuje
jakąś pozycję. W rodzinie może zajmować pozycję ojca bądź dziecka, w szkole
— nauczyciela, ucznia, woźnego, w szpitalu — lekarza, pielęgniarki, pacjenta, salowej.
Każdy człowiek zajmuje jednocześnie bądź kolejno w swoim życiu wiele pozycji — tyle,
do ilu zbiorowości należy. Może być ojcem, lekarzem, członkiem związku zawodowego,
a następnie posłem na Sejm. Jakkolwiek wiele pozycji zajmowałby jednak dany osobnik,
nigdy w toku swojego życia nie jest w stanie wyczerpać wszystkich możliwości
stwarzanych przez dane społeczeństwo.

Istnieją dwa zasadnicze rodzaje pozycji: przypisane i osiągane.
Pozycje przypisane to takie, na których zajmowanie człowiek nie ma żadnego wpływu,
które są mu wyznaczone bez udziału jego woli wraz z urodzeniem i od których w zasadzie
nie ma ucieczki.

Pozycje osiągane to takie, które sam zdobywa, a także takie, które wprawdzie mogą
być mu narzucone (np. pozycja więźnia lub poborowego wcielonego do wojska), ale na
których zajęcie ma jakiś wpływ (np. nie byłby więźniem, gdyby nie popełnił przestępstwa,
nie poszedłby do wojska, gdyby zaczął studiować).

W każdym społeczeństwie istnieją oba rodzaje pozycji, jednak w społeczeństwach
różnego typu rozmaicie przedstawiają się ich proporcje. W nowoczesnych europejskich
społeczeństwach przemysłowych niewiele jest pozycji przypisanych, a te, które są,
wyznacza głównie biologia. Takimi przypisanymi pozycjami są pozycje kobiety,
mężczyzny, dziecka, starca. W podzielonych na stany społeczeństwach feudalnych czy
w społeczeństwach kastowych było znacznie więcej pozycji przypisanych. Przypisane były
pozycje chłopa, mieszczanina, szlachcica czy też członków poszczególnych kast.

16

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Pojęcie pozycji społecznej wiąże się ściśle z pojęciem roli społecznej. Rolę społeczną
określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób:
1) rola społeczna to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją,
2) rola społeczna to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji.

W przypadku obu określeń roli rozumie się ją jako wyznacznik sposobu zachowywania się
osoby, która zajmuje daną pozycję, jest jej elementem dynamicznym.

Przy określaniu czyjejś roli społecznej chodzi nie tylko o faktycznie wykonywane
czynności, ale też o pewne wyobrażenia zachowań, czyli wzory czynności związane
z daną rolą (rola ojca w rodzinie obejmuje nie tylko zachowania i czynności przez niego
aktualnie spełniane, ale też wyobrażenia o jego zachowaniach jako ojcu w jakichś
potencjalnych, późniejszych, jeszcze niedokonanych sytuacjach, np. wyobrażenia, jak
powinien zachowywać się jako ojciec dorastających dzieci czy dzieci odchodzących
z domu w dorosłe życie itd.).

W roli społecznej można wyróżnić trzy elementy: zachowania nakazane, zachowania
zakazane, margines swobody. W przypadku roli matki zachowania nakazane to
zapewnienie dziecku opieki i warunków rozwoju, zachowania zakazane — katowanie
i głodzenie dziecka, margines swobody — to zakres i stopień okazywania uczuć
(np. całowanie na dobranoc lub nie itd.). Poszczególne role różnią się szerokością
marginesu swobody. Scenariusz jednych pozycji jest sztywniej określony i pozostawia
mniej miejsca na improwizację niż w przypadku innych ról. Z pewnością rola oficera
w wojsku ma mniejszy margines swobody niż rola studenta.

Z pozycją społeczną wiąże się często pojęcie prestiżu, czyli stopnia uznania dla danej
jednostki. Z obserwacji życia wiemy, iż ludzie zajmujący w grupie takie same pozycje
mogą cieszyć się innym zakresem społecznego uznania, czyli prestiżu. Prestiż w zasadzie
powinien wynikać z zajmowanej pozycji czy pełnionej roli społecznej, ale bardzo często
wynika on z cech osobistych, z jakości wykonywanej przez jednostkę roli.

Prestiż jest jednym z elementów statusu jednostki w grupie, drugim elementem
składowym statusu jest pozycja społeczna jednostki.

S t a t u s j e d n o s t k i t o p r e s t i ż j e d n o s t k i p l u s j e j p o z y c j a s p o ł e c z n a .
W każdej grupie może istnieć wiele pozycji i ról — ich liczba zależna jest od charakteru
grupy i zadań (czy inaczej funkcji) grupy. Każda pozycja zakłada istnienie innych pozycji,

17

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

a tym samym każda rola — istnienia innych ról. Rola kierownika zakłada istnienie ról
podwładnych, rola matki — roli dziecka, rola nauczyciela — ról uczniów.

Jeśli grupa posiada wielu członków i spełnia wiele funkcji, to konieczny jest podział ról dla
wykonywania zadań grupowych i określenie wzajemnych zależności pomiędzy tymi
rolami. W małych grupach czy też w grupach o wąskim zakresie zadań liczba ról i pozycji
jest autonomicznie mniejsza.

Prawidłowe funkcjonowanie grupy społecznej, zwłaszcza w przypadku grup większych,
bardziej sformalizowanych, wymaga pewnej liczby osób, które w sposób jasno określony
i trwały realizują zadania najważniejsze dla istnienia grupy. Mówimy o trzecim
niezbędnym elemencie wewnętrznej organizacji grupy, jakim są instytucje grupowe.

Instytucje grupowe to zespoły ról i stanowisk, obejmujące określone czynności
wyznaczone dla realizacji funkcji grupy oraz zespoły osób sprawujących te czynności przy
użyciu odpowiednich środków i urządzeń.

Przykładem instytucji grupowej jest zarząd jakiegoś stowarzyszenia. Członkowie zarządu
działają na mocy określonego dla każdego stanowiska regulaminu, czasem nawet są
pracownikami etatowymi, czyli działają na podstawie umowy o pracę. Zadaniem pracy
zarządu jest natomiast koordynacja wszystkich działań istotnych dla trwania grupy
i wypełniania jej funkcji.

Instytucje grupowe mogą przybrać formę pojedynczego stanowiska lub formę instytucji
władzy grupowej.

3.3.7. Typy grup społecznych

3.3.7.1. Grupy pierwotne i wtórne

Podział ten został wprowadzony do socjologii przez amerykańskiego socjologa Charlesa
Cooleya w 1902 r.

Grupy pierwotne są małymi grupami, których członkowie mają bliskie, osobiste i trwałe
związki. Z powodu bliskości i trwałości związków, grupy te mają duże znaczenie dla
jednostki. Cooley nazwał je pierwotnymi, ponieważ stanowią podstawę rozwoju
społecznego jednostki. Najlepszym przykładem grupy pierwotnej jest rodzina. Członkowie
takiej grupy spędzają razem dużo czasu, podejmują wspólne działania i dzielą się
doświadczeniami. Związki między nimi są głębokie ze względu na ładunek emocjonalny,

18

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

są to tzw. relacje twarzą w twarz (ang. face-to-face relations). Członkowie grup
pierwotnych najczęściej dużo o sobie wiedzą i dbają o wzajemne dobro.

Grupy wtórne są zazwyczaj większe, a ich trwałość ma charakter okresowy. Powstają
w określonym celu, związki między członkami nie są osobiste. Owe „wtórne związki” nie
zespalają członków grupy tak silnie, jak „związki pierwotne”. Grupy wtórne to zbiorowości
dążące do wykonania specyficznego zadania i niewywierające trwałego wpływu na
tworzące je jednostki. Ładunek emocjonalny członków grupy wtórnej jest ogólnie bardzo
nikły. Interakcje między nimi dotyczą w głównej mierze działań grupowych, a nie
potrzeb, pragnień czy problemów poszczególnych członków. Członkowie grupy wtórnej
nie przejawiają chęci pogłębienia wiedzy na swój temat.

Niektóre grupy wtórne (np. grupy pracownicze), które łączą swoich członków na dłużej,
przejmują cechy grup pierwotnych. Członkowie takich grup dopuszczają bliższe kontakty
osobiste, jadają wspólnie posiłki (np. lunch), organizują wspólne przedsięwzięcia
niezwiązane z pracą (np. zawody sportowe) i spotykają się w rodzinnym gronie.
Zasadniczą różnicą między grupami pierwotnymi a wtórnymi jest stopień zaangażowania
emocjonalnego w grupie jako całości i wobec jej członków oraz utrzymywanie
długotrwałych, głębokich związków między członkami.

3.3.7.2. Grupy swoje i obce

Grupy można podzielić także na grupy swoje (ingroups) i obce (outgroups). Grupę
swoją stanowi zbiorowość, do której jednostka należy i z którą dzieli poczucie
tożsamości i lojalności. Przeciwieństwem grupy swojej jest grupa obca, do której
jednostka nie należy i wobec której nie jest lojalna. Ludzie zazwyczaj są nastawieni
negatywnie, a nawet wrogo w stosunku do grup obcych. „My” to członkowie grupy
swojej, „oni” są członkami grupy obcej.

Wrogość między grupami swoimi a obcymi służy do określenia granic między grupami.
Granice te mogą być geograficzne, wyznaczone na przykład przez granice dzielnicy,
w której działają „lokalne gangi”. Mogą też być kulturowe i wyrażać wrogość między
„miejscowymi” a „imigrantami”.

Grupy swoje i obce zazwyczaj nie utrzymują ze sobą kontaktów. Ich wiedza o sobie
nawzajem jest niewielka, a wrogość często opiera się na stereotypach. Te poglądy
i rzadkie kontakty umacniają obojętność, a nawet jawny antagonizm między grupami
swoimi i obcymi.

19

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

3.3.7.3. Grupy odniesienia

Ludzie nie zawsze są członkami grup, które są dla nich ważne i wpływają na ich działania.
Grupy te — nazywane grupami odniesienia — wykorzystywane są przez jednostki do
formułowania opinii oraz porównywania i oceny własnych zachowań.

Grupy odniesienia spełniają trzy funkcje. Pierwszą z nich jest funkcja normatywna,
która polega na określaniu właściwych form zachowania. Funkcja porównawcza
zapewnia wzór do naśladowania lub standard, według którego osądza się słuszność
oczekiwań wyrażanych przez innych w stosunku do jednostki. Trzecią funkcją spełnianą
przez grupę odniesienia jest funkcja audytoryjna, która polega na ocenie stosowności
zachowań jednostki. Niektóre grupy odniesienia mogą spełniać więcej niż jedną z tych
funkcji. Rodzice na przykład spełniają zazwyczaj wszystkie trzy: uczą dzieci, co wolno, a
czego nie wolno robić (funkcja normatywna), służą jako wzór do naśladowania (funkcja
porównawcza), okazują aprobatę lub dezaprobatę wobec zachowań dziecka (funkcja
audytoryjna). Podobnie jest z przyjaciółmi, którzy często spełniają więcej niż jedną z
funkcji grup odniesienia (Goodman, 2001: 67–69).

3.3.7.4. Celowe grupy formalne

Grupy formalne współcześnie nazywane są organizacjami formalnymi. O ich istocie
decyduje to, że mają organizację sztywno określoną w przepisach i statutach. Są one
bardziej szkieletem organizacyjnym, który wypełniają ludzie, niż zorganizowanym
zbiorem ludzi, jak to jest w przypadku grup pierwotnych.

Niezależnie od różnorodnych postaci, w jakich występują organizacje formalne, mają one
następujące cechy ogólne:
 są powoływane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za pomocą

procedur określonych przez przepisy. Aby powołać do życia przedsiębiorstwo czy
fundację, założyć szkołę czy związek zawodowy, należy spełnić odpowiednie warunki,
dokonać zgłoszeń w takich lub innych urzędach i spełnić wymagania określone
w kodeksach, ustawach i rozporządzeniach;

 mają sformalizowaną strukturę;
 występuje w nich wyraźny, przejrzysty podział pracy, w przeciwieństwie do grup

pierwotnych, w których kontakty między członkami mają charakter
niewyspecjalizowany, a podział pracy jest płynny. W organizacji raz na zawsze
wiadomo, że sprzątaczka ma pastować podłogę, a bibliotekarka wydawać książki
czytelnikom. Wypełniania tych właśnie czynności — a nie żadnych innych — oczekuje
się od każdej z nich;

20

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

 mają wyraźnie wyodrębnione ośrodki władzy — wiadomo, kto komu podlega i w jakim

zakresie;

 istnieje w nich wymiana personelu — zmiana ludzi wypełniających poszczególne

funkcje nie wpływa na zmianę charakteru organizacji;

 w organizacjach formalnych dominują stosunki rzeczowe. Organizacje są zbiorami ról,

a nie zbiorowościami osób.

Wraz z rozwojem współczesnego społeczeństwa przemysłowego i różnicowaniem się
podziału pracy coraz liczniejsze są organizacje formalne, które realizują coraz bardziej
wyspecjalizowane zadania. Współczesny człowiek jest przez nie otoczony ze wszystkich
stron. Podczas kiedy w społeczeństwach tradycyjnych życie człowieka toczyło się wśród
grup pierwotnych, w nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych toczy się wśród
organizacji formalnych.

Każdy z nas ma z nimi do czynienia na każdym kroku — od rana do wieczora. Kiedy
zaczynając dzień, włączamy radio, odkręcamy kran, by wziąć poranny prysznic,
odkręcamy gaz, przygotowując śniadanie, a następnie wsiadamy do tramwaju czy
autobusu, aby udać się do pracy bądź na uczelnię, słuchamy wykładów, załatwiamy
zakupy w supermarkecie, zamawiamy pizzę, oglądamy telewizję, zapalamy światło,
pobieramy pieniądze w banku, wysyłamy list na poczcie, telefonujemy — to przy okazji
każdej z tych czynności mamy do czynienia z jakąś organizacją formalną, powstałą dla
zaspokojenia danej potrzeby (Szacka, 2003: 206).

3.3.8. Społeczność lokalna

W różnych — mniej lub bardziej rozbudowanych definicjach społeczności lokalnej
— występują trzy stałe elementy: t e r y t o r i u m , i n t e r a k c j e s p o ł e c z n e oraz w i ę ź
p s y c h i c z n a wyrażająca się w poczuciu wspólnoty z ludźmi zamieszkującymi to
terytorium, a także w szczególnym stosunku do owego terytorium postrzeganego jako
„nasze miejsce”.

O społeczności lokalnej mówi się jako o „strukturze społeczno-przestrzennej”, którą
tworzą ludzie pozostający wobec siebie w społecznych interakcjach i zależnościach
w obrębie danego obszaru i posiadający jakiś wspólny interes lub poczucie grupowej
i przestrzennej tożsamości jako elementy wspólnych więzi.

Niekiedy do wskazanych trzech podstawowych cech społeczności lokalnych dodaje się
z d o l n o ś ć d o p o d e j m o w a n i a w s p ó l n y c h d z i a ł a ń na rzecz rozwiązywania
nurtujących je problemów. Zdolność ta jest postrzegana jako zależna od wewnętrznej

21

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

spoistości społeczności lokalnych, na której rzecz działają istniejące w nich systemy
powiązań, zależności i instytucji.

Częściami składowymi społeczności lokalnej są głównie grupy pierwotne: rodziny
i sąsiedztwa, relacje zaś między jej członkami mają zazwyczaj charakter stosunków
osobowych.

Najczęściej wskazywanym i bezspornym przykładem takiej społeczności lokalnej jest
zasiedziała, tradycyjna społeczność wiejska, w znacznej mierze należąca już do
przeszłości. Sporne natomiast jest, czy we współczesnych warunkach wielkomiejskich
mogą istnieć społeczności lokalne jako połączone silną więzią wspólnoty. Rozmaite
badania socjologiczne, również polskie, pozwalają sądzić, że jest to możliwe, a w starych
dzielnicach miast nawet powszechne.

3.3.9. Zbiorowość terytorialna

Społeczności lokalne były podstawową formą organizacji życia zbiorowego
w społeczeństwach tradycyjnych. Rozwój nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego,
wraz z towarzyszącymi mu procesami industrializacji, urbanizacji i wzrostem ruchliwości
przestrzennej, powoduje słabnięcie i zanikanie więzi łączących społeczności lokalne.
Społeczności lokalne tracą swój charakter i przekształcają się w zbiorowości terytorialne.

Zbiorowości terytorialne są skupiskiem zatomizowanych jednostek, którego skład
bywa płynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie się więzi społecznej. Jednostki,
z których składa się zbiorowość terytorialna, bytują obok siebie i zaspokajają swoje
potrzeby w obrębie tego samego obszaru geograficznego, ale nie muszą czuć się
i najczęściej nie czują się związane ani z nim, ani ze sobą nawzajem. Znacznie silniejsze
są ich związki z ludźmi spoza układu lokalnego. Poza tym układem znajdują się też ich
grupy odniesienia.

Mają także odmienny niż członkowie społeczności lokalnych stosunek do zamieszkiwanej
przestrzeni. Społeczność zamieszkuje miejsce (miejsce jest doskonale znane,
przyswojone, własne), zbiorowość zaś zaludnia obszar (obszar jawi się jako niczyj
i obcy).

Tak rozumiana zbiorowość terytorialna jest kategorią szerszą niż społeczność lokalna.
Każda społeczność lokalna jest zbiorowością terytorialną, natomiast nie każda zbiorowość
terytorialna jest społecznością lokalną, chociaż każda kryje w sobie możliwość
przekształcenia się w połączoną więzią społeczność (Szacka, 2003: 229–230).

22

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

4. Zróżnicowanie i nierówności społeczne

Zbiorowości ludzkie składają się z jednostek, które różnią się między sobą. Z punktu
widzenia socjologii nie wszystkie różnice między ludźmi zasługują na taką samą uwagę.
Wśród różnic, których źródłem jest biologia, przedmiotem zainteresowania socjologii są
wyłącznie te, które mają konsekwencje społeczne, tzn. wyznaczają role czy pozycje
społeczne jednostek i są podstawą niektórych podziałów społecznych i zróżnicowania
społecznego. Takie społeczne konsekwencje mają np. różnice płci. Socjologowie,
zajmując się zróżnicowaniem społecznym, główną uwagę poświęcają tym różnicom, które
są podstawą nierówności społecznej ludzi.

Podstawowymi kategoriami opisu zróżnicowań, podziałów i nierówności społecznych są
klasa, warstwa, władza, bogactwo (ubóstwo), prestiż, zawód, wykształcenie, płeć,
ruchliwość społeczna, zdrowie i sprawność fizyczna.

4.1. Klasa społeczna

Jest to wielki segment społeczeństwa obejmujący osoby o podobnej sytuacji
własnościowej, zwłaszcza w zakresie posiadania środków produkcyjnych, czyli kapitału
ekonomicznego (Sztompka, 2002: 353). Klasyczne, choć odmienne, koncepcje klas
społecznych wnieśli do myśli społecznej Karol Marks i Max Weber.

Karol Marks uważał, że podstawowe podziały w społeczeństwie są związane z różnicą
stosunku do środków produkcji — jedni je mają, inni zaś są ich pozbawieni.
W społeczeństwie kapitalistycznym, które charakteryzuje wolnokonkurencyjna
gospodarka, wyrazisty staje się podział na dwie podstawowe klasy: klasę właścicieli
środków produkcji: burżuazję, kapitalistów i klasę pozbawioną środków produkcji:
proletariat. Jest to historyczne pojęcie klasy. Odnosi się ono do podziałów, które są
konsekwencją kapitalistycznego sposobu produkcji, mającego charakter historyczny.

Marks twierdził, że różnice między klasami określanymi na podstawie odmiennego
stosunku do środków produkcji nie ograniczają się do różnic położenia ekonomicznego
i stopnia zaspokajania podstawowych potrzeb. Są również różnicami w całym sposobie
życia, dostępie do władzy, wykształceniu, stylu myślenia, a także różnicami
światopoglądu i postaw politycznych. Dla Marksa wszystkie cechy położenia społecznego
poszczególnych klas były ze sobą ściśle powiązane.

23

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Między klasami istnieje stały konflikt, ciągła walka, która toczy się na trzech poziomach:
ekonomicznym, politycznym i ideologicznym. Walki klas — tak samo zresztą jak i innych
konfliktów społecznych — Marks nie traktował jako niebezpiecznej patologii społecznej,
ale jako naturalny składnik życia społecznego, który dynamizuje je i prowadzi do zmian.

Tak rozumiane klasy nie były dla Marksa wyłącznie kategoriami ekonomicznymi.
Potencjalnie były dlań również grupami społecznymi, to jest zbiorowościami połączonymi
więzią społeczną, której wyrazem była „świadomość klasowa”. Marks mówił o
przekształcaniu się klasy „w sobie” (zbioru jednostek o jednakowym położeniu
społeczno-ekonomicznym, ale nieuświadamiających sobie tego) w klasę „dla siebie”
(zbiorowość o poczuciu klasowej tożsamości i rozwiniętej „świadomości klasowej”).

„Świadomość klasowa” proletariatu w ujęciu Marksa jest interpretowana jako rozpoznanie
przez członków klasy robotniczej własnej roli w procesie produkcji, ich stosunku do
właścicieli środków produkcji i — na koniec — zrozumienie, że mogą poprawić swoje
położenie tylko przez obalenie ustroju.

Karol Marks widział strukturę społeczną jako jednowymiarową. Oczywiście był w pełni
świadomy istnienia wielu płaszczyzn podziałów społecznych, ale sądził, że wszystkie są
pochodną podstawowych podziałów klasowych i ostatecznie dają się sprowadzić do
odmienności interesów ekonomicznych.

Przekonanie to zakwestionował Max Weber — blisko pół wieku młodszy od Marksa
— miał możliwość dostrzeżenia, że zmiany zachodzące w społeczeństwach europejskich
nie są zgodne z przewidywaniami Marksa. Nie następowała polaryzacja różnic
społecznych i rzeczywistość społeczna nie przybliżała się do biegunowego modelu
podziałów społecznych. Przestrzeń między dwoma biegunowymi klasami nie tylko nie
pustoszała, ale zapełniała się nowymi kategoriami społecznymi, takimi jak profesjonaliści
czy pracownicy biurokratycznych organizacji. Nie umierały także przedkapitalistyczne
wzory prestiżu związanego ze szlachetnym urodzeniem. Czas falsyfikował znaczną część
teorii Marksa.

Weberowska teoria podziałów społecznych wyrastała z przekonania, że nie jest możliwe
uszeregowanie wszelkich nierówności społecznych w jedną hierarchię. Nierówności
społeczne są rezultatem walki o podział różnego rodzaju skąpych zasobów dóbr
— zarówno materialnych, jak i niematerialnych, takich jak uznanie społeczne i władza.

24

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Te rodzaje dóbr Weber widział jako podstawę trzech zasadniczych płaszczyzn
zróżnicowania społecznego. Były nimi: p ł a s z c z y z n a e k o n o m i c z n a (dobra
materialne), w której występuje podział na klasy, p ł a s z c z y z n a p r e s t i ż u (uznanie
społeczne), w której istnieje podział na stany i p ł a s z c z y z n a p o l i t y c z n a (władza),
w której mamy do czynienia z podziałem na partie.

Podobnie jak Marks, źródło podziału na klasy Weber widział w gospodarce. Podobnie
także podział ten wiązał z określonym typem gospodarki, a mianowicie z gospodarką
rynkową, charakterystyczną dla kapitalistycznych stosunków produkcji. Na tym jednak
kończą się podobieństwa z Marksem.

Według Webera podział na klasy wyznacza nie stosunek do środków produkcji, ale rodzaj
szans na rynku, które zależą nie tylko od posiadania własności, ale i kwalifikacji.
Z różnego rodzaju zawodami wiąże się wykonywanie najrozmaitszych usług, które mają
zróżnicowaną wartość rynkową. Szansę na rynku wyznacza dysponowanie dobrami lub
umiejętnościami pozwalającymi na osiąganie dochodów.

Przy takim podejściu podział na klasy okazuje się bardzo daleki od modelu biegunowego
Marksa. Zgodnie z koncepcją klasy Webera, posiadacze także dzielą się na klasy,
ponieważ inaczej usytuowany jest na rynku rentier, właściciel kapitału, a inaczej
właściciel przedsiębiorstwa produkcyjnego. Z kolei ci, którzy pozbawieni są własności też
tworzą rozmaite klasy, różniące się typem oferowanych na rynku świadczeń. Inne szanse
ma na rynku wysoko wykwalifikowany specjalista, lekarz czy prawnik, inne zaś nisko
wykwalifikowany pracownik.

4.2. Warstwy społeczne

Warstwy społeczne określane są jako kategorie i grupy społeczne powiązane więzią,
różniące się między sobą zbiorowymi szansami osiągania społecznie cenionych dóbr
— bogactwa, władzy, prestiżu, edukacji itp., a także wynikającym z tego poziomem i
stylem życia, typową ideologią i obyczajami.

W barwny sposób przedstawia to Piotr Sztompka: „Ludzie bogaci żyją i myślą podobnie
jak inni ludzie bogaci, a zupełnie inaczej niż biedni. Budują podobne rezydencje, jeżdżą
podobnymi samochodami, ubierają się u tych samych „dyktatorów mody”, latają na te
same wyspy na wakacje i jedzą ciągle łososia z szampanem. Pod wieloma względami
upodabnia się sposób życia polityków czy menedżerów. Osobny jest świat życia

25

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

codziennego idoli telewizyjnych, filmowych czy muzycznych (…). Zwróćmy uwagę, że to
podobieństwo nakłada się niejako na swoistość grup czy pozycji, które te jednostki
reprezentują. Ludzie bogaci tworzą pewne realne środowisko społeczne, swoistą
wspólnotę, choć wchodzą do niego i lekarze, i adwokaci, i biznesmeni, i politycy,
i prezenterzy telewizyjni, i bossowie mafii z Pruszkowa. Podobieństwo majątkowe, czyli,
jak powiedziałby Max Weber, to samo „położenie rynkowe”, wyraża się w podobnych
interesach (np. obronie przed podatkami). Podobieństwo możliwości konsumpcyjnych
— w podobnym stylu życia. A podobieństwo (…) to silny czynnik grupotwórczy. Z kolei
więc wytwarza się między nimi pewna więź społeczna, kontakty towarzyskie, interakcje
czy nawet trwalsze stosunki społeczne, zwłaszcza instrumentalne, związane z tzw.
załatwianiem interesów. Odmienne typy więzi, sposobów bycia, gustów konsumpcyjnych
charakteryzują środowisko menedżerów czy tzw. kadry kierowniczej. Jeszcze inne — tę
szeroką zbiorowość ludzi zwanych klasą średnią zatrudnionych w bardzo różnych
wymagających kwalifikacji i wykształceniu zawodach, a także prowadzących własne
niewielkie firmy lub przedsiębiorstwa i z tego tytułu posiadających godziwy, choć nie
elitarny standard materialny.

Takie swoiste wspólnoty — środowiska czy grupy — złożone z ludzi podobnie
usytuowanych w hierarchiach stratyfikacji społecznej i powstające ponad i w poprzek ich
innych przynależności grupowych czy zajmowanych pozycji nazwiemy warstwami
społecznymi” (Sztompka, 2002: 338–339).

Jak wspomniano w punkcie 8.1., istnieją trzy podstawowe rodzaje dóbr (powszechnie
upragnionych, ale ograniczonych co do zasobu), które generują nierówności społeczne:
bogactwo, władza, prestiż.

4.3. Bogactwo

Posiadanie dóbr materialnych (bogactwa) jest dla ludzi ważne z dwóch względów. Po
pierwsze dlatego, że są one niezbędne do zaspokojenia elementarnych i uniwersalnych
wymogów życiowych — pożywienia, ubrania, schronienia itp., czyli mają wartość
naturalną. Po drugie dlatego, że kultura wymaga ich posiadania, określając pewne
obiekty jako pożądane, czyli nadając im wartość kulturową. To, że trzeba się ubrać,
stanowi potrzebę naturalną, ale to, że trzeba się ubrać w odzież markową stanowi
potrzebę kulturową.

26

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Wartość dóbr materialnych polega także na tym, że pomagają one zdobyć inne cenione
przez ludzi wartości — uznanie, prestiż, sławę, a nawet panowanie nad innymi (stąd
powiedzenie, że „kupić można wszystko i każdego — to tylko kwestia ceny”).
Dobra materialne są „dobrami rzadkimi”, są ograniczone nie tylko w swoim zasobie, ale
także w sensie relatywnym — w stosunku do stale rosnącego zapotrzebowania na nie
(obsesja posiadania). Zwłaszcza współczesne społeczeństwa, przeniknięte ideologią
konsumpcjonizmu, wytwarzają kulturową presję posiadania.

4.4. Władza

Władza i panowanie jest dobrem pożądanym, które poprzez wpływ na innych ludzi
wyjątkowo mocno może różnicować społeczeństwo, zwłaszcza gdy dążenie do władzy ma
przyczyny instrumentalne. Władza bowiem może być wymienialna na inne dobra, przede
wszystkim ekonomiczne, daje lepsze szanse dostępu do rzadkich dóbr materialnych przez
wyższe zarobki, łatwiejsze możliwości manipulacji, lepsze informacje, kontakty osobiste,
a także możliwość korupcji. Im władza jest mniej kontrolowana, tym większe może
przynosić korzyści.

4.5. Prestiż

Prestiż to inaczej szacunek, uznanie społeczne, akceptacja, sława. Ludzie dążą do
osiągnięcia tego dobra z jednej strony dla podniesienia samooceny, osiągnięcia
satysfakcji, przyjemności, z drugiej zaś — prestiż może być traktowany jako wartość
instrumentalna, wymienialna na inne dobra — np. dostęp do lepszej pracy, kariery,
wyższych zarobków, honorariów, dostęp do władzy (np. politycy w wyborach) czy
środowisk elitarnych.

4.6. Wykształcenie

Wykształcenie jest wartością i dobrem ze względu na sam fakt satysfakcji z poszerzania
horyzontów i zaspokajania ciekawości. Ale ma też wartość instrumentalną
— w nowoczesnym społeczeństwie jest jednym z najważniejszych mechanizmów awansu:
daje dostęp do lepszej pracy, lepszych zarobków, lepszego standardu życiowego, pomaga
w uzyskaniu władzy (nie tylko władzy w klasycznym rozumieniu, ale także współcześnie
cenionej, tzw. władzy eksperta, specjalisty).

27

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Zdobycie wykształcenia traktowanego jako wartość zależne jest przede wszystkim od
cech indywidualnych, wyposażenia intelektualno-psychicznego jednostek, ale ma też
istotne uwarunkowania społeczne, zwłaszcza w społeczeństwa, gdzie ceniony jest
tzw. kapitał kulturowy — czyli nawyki i umiejętności nabyte przez socjalizację
w grupach elitarnych, o wyższej pozycji społecznej i wykształceniu, które ułatwiają
utrzymanie takich elitarnych pozycji, a także są symbolem przynależności do elitarnych
grup.

4.7. Zdrowie i sprawność fizyczna

Dobrem powszechnie pożądanym jest także zdrowie i sprawność fizyczna. Jest to wartość
autoteliczna (sama w sobie), bo dobre samopoczucie jest źródłem bardzo silnej
samoistnej satysfakcji. Ale jest to także warunek sine qua non wszystkich pozostałych
wartości: bogactwa, władzy, prestiżu i wykształcenia. Na ogół choroba lub niesprawność
uniemożliwiają osiągnięcie tych dóbr, a w każdym razie ich skonsumowanie czy
wykorzystanie.

Tym, co czyni te wartości dobrami ograniczonymi i rzadkimi, jest dostęp do urządzeń,
organizacji czy instytucji służących ochronie i pielęgnowaniu zdrowia: szpitali
i przychodni, aptek i ośrodków rehabilitacyjnych, centrów profilaktyki, masowego sportu
i rekreacji.

Istotnie zróżnicowana jest zdrowotność warunków pracy czy zamieszkania. A wreszcie
społeczności i grupy kładą różny kulturowy nacisk na podtrzymywanie sprawności
i zdrowia: ćwiczenia fizyczne, prawidłowe odżywianie, badania okresowe, zdrowy tryb
życia, higienę i czystość, warunki środowiska itp. Jest to jedno ze znaczeń tego, co
nazywamy poziomem kultury fizycznej danej zbiorowości.

4.8. Ruchliwość społeczna

Ruchliwość społeczna może przyjmować dwie odmiany:
 poziomą — oznacza przemieszczanie się ludzi w przestrzeni geograficznej.

W obecnych czasach najczęściej przyjmuje ona trzy podstawowe formy: migrację,
turystykę i dojazd do pracy. M i g r a c j a związana jest z działaniami indywidualnymi,
ale często — ze względu na masowy charakter — uzyskuje wymiar społeczny

28

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

(np. decyzje o emigracji podjęte ze względu na aspekt zarobkowy). Szczególną formą
ruchliwości poziomej jest uchodźstwo, np. masowe ucieczki z terenów objętych wojną.
T u r y s t y k a jest wynikiem rozwoju środków transportu, otwarcia granic politycznych,
odwiedzania modnych w danym sezonie miejsc, dostępu do własnych rezerw
finansowych. Podróżujemy indywidualnie albo grupowo, w sposób zorganizowany lub
też nie. Również d o j a z d y d o p r a c y stały się dzisiaj zjawiskiem masowym, a to ze
względu na coraz popularniejszy fakt podejmowania pracy w miejscu innym niż
miejsce zamieszkania;

 pionową — jest to zmiana pozycji pomiędzy grupami ulokowanymi na różnych

szczeblach hierarchii społecznej.

Ruchliwość pionowa bardzo często przybiera formę awansu zawodowego, czyli
przejścia z niższej grupy zawodowej do wyższej. Z awansem wiążą się dodatkowe
gratyfikacje: większa władza, zarobki, prestiż. Jeżeli ktoś przechodzi przez kolejne
stanowiska dające mu awans, to wtedy mówimy o zjawisku kariery zawodowej.
Czasem jednak zdarzają się sytuacje, w których ktoś zostaje przeniesiony z wyższego
stanowiska na niższe i wtedy mówimy o procesie degradacji. Z procesem tym związana
jest najczęściej utrata wielu przywilejów społecznych, a także towarzyskich.
Ruchliwość społeczna dotyczy więc nie tylko zmian w życiu jednostki, lecz także
przemieszczania się całych zbiorowości, a nawet zmian w samej hierarchii
stratyfikacyjnej. Efektem radykalnych zmian społecznych, takich jak rewolucje, przewroty
ustrojowe, przełomy technologiczne i cywilizacyjne, jest zmiana skal stratyfikacyjnych.
Wskutek tego pewne zawody lub środowiska zyskują dostęp do uprzywilejowanych, a do
tej pory nieosiągalnych dóbr, jakimi są np. władza, prestiż, wyższe zarobki. Natomiast
inne grupy tracą swoją dotychczasową uprzywilejowaną pozycję.

4.9. Underclass i marginalizacja społeczna

Termin underclass („podklasa”, „klasa niższa”) pojawił się w końcu lat 70. XX wieku
i początkowo określał społeczności gett czarnej ludności amerykańskich miast. Były to
zbiorowości ludzi wyłączonych z głównego nurtu życia społecznego. Złe warunki
ekonomiczne utrudniały powrót do niego zarówno im samym, jak i ich dzieciom.
Wewnątrz gett wytwarzała się specyficzna kultura przetrwania, która pomagała przeżyć,
ale jednocześnie wzmacniała odcięcie od reszty społeczeństwa i utrudniała włączenie się
do niego. W latach 90. XX wieku termin underclass został przeniesiony do Europy przez
badacza brytyjskiego, który dostrzegł w Wielkiej Brytanii podobne zjawisko formowania
się zbiorowości ludzi, żyjących w trwałej biedzie.

29

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Pojawienie się tego terminu było konsekwencją odkrycia, że w demokratycznych
społeczeństwach ponowoczesnych, cieszących się dobrobytem, istnieje kategoria ludzi,
którzy nie tylko nie korzystają z dobrodziejstw rozwoju gospodarczego, ale są
praktycznie wykluczeni ze społeczeństwa.

Underclass to postać marginalizacji i wykluczenia, które istnieją we wszystkich typach
społeczeństw, chociaż w każdym rządzą nimi inne reguły. Współczesna marginalizacja
społeczna i uruchamiające ją mechanizmy, pojawiają się jako pochodne szybkiego
rozwoju techniki. Pod jego wpływem wciąż zmienia się rynek pracy, a dostosowywanie się
do jego zmiennych potrzeb wymaga dużej elastyczności. Kurczy się liczba miejsc pracy
dla ludzi o niskich kwalifikacjach. Nie każdy potrafi być elastyczny i nie każdy jest
w stanie podnosić swoje kwalifikacje. Zmienność rynku pracy jest nowym mechanizmem,
wyrzucającym ludzi na margines społeczny (Sztompka, 2002: 339).

Procesy marginalizacji są definiowane jako wzrastający poziom niekorzystnych czynników
położenia społecznego oraz innych czynników ograniczających możliwość lub motywacje
partycypacji społecznej człowieka i grup społecznych. Jest to zjawisko struktury
społecznej, w której pojawiają się ludzie nieprzypisani do określonych pozycji
społecznych i z tego względu niekorzystający ze statusowych uprawnień właściwych tym
pozycjom lub ludzie zajmujący pozycje o statusie w jakiejś mierze ułomnym.
W społeczeństwach przemysłowych, w których pozycja jednostki jest określana przez
zakorzenienie w społeczności lokalnej i/lub dostęp do zasobów uzyskiwanych przez pracę,
wskazuje się np. na marginalność ludzi bezdomnych czy długotrwale bezrobotnych
(Frieske, 1999: 168).

Współczesna marginalizacja jest wielowymiarowa. Nie prowadzi ona jednak
automatycznie do powstania underclass. Aby powstała, ludzie przede wszystkim muszą
być skupieni przestrzennie. Takie skupienie sprzyja wytwarzaniu się subkultury
ubóstwa: specyficznych systemów wartości i wzorów zachowań, wzorów organizacji
rodziny, uczestnictwa w życiu społecznym, aspiracji edukacyjnych itd. Kultura underclass
kojarzona jest często (i nie bez powodu) z brakiem zapobiegliwości i aspiracji
edukacyjnych, wczesnym, samotnym macierzyństwem, przestępczością, narkomanią.

W skupiskach ludzi wykluczonych kultura ta utrwala się i to tak dalece, że może nie
zanikać wraz z polepszeniem się sytuacji materialnej ludzi żyjących w jej kręgu.
Przekazywana następnym pokoleniom zamyka — a co najmniej utrudnia — ich drogę do
przezwyciężenia sytuacji marginalizacji i wykluczenia. Przynależność do underclass ma

30

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

tendencję do dziedziczenia. Mimo istnienia specyficznej kultury wykluczonych, badacze
zgodnie zwracają uwagę, że nie tworzą oni żadnej grupy w socjologicznym rozumieniu
tego pojęcia. Stanowią kategorię społeczną, której członków łączy jedynie podobieństwo
strategii przetrwania. Wśród różnych czynników wyrzucających ludzi na margines
społeczny największe znaczenie ma bezrobocie i bieda. Są one ze sobą ściśle związane,
ale nie tożsame.

4.9.1. Bezrobocie

W społeczeństwach ponowoczesnych, o zmiennych rynkach pracy, wszyscy są zagrożeni
utratą zatrudnienia, chociaż nie wszyscy w jednakowym stopniu. Im wyższe kwalifikacje,
tym zagrożenie jest mniejsze, ale w niewielu wypadkach znika całkowicie.

Utrata pracy ma nie tylko oczywiste konsekwencje ekonomiczne. Nawet specjalista,
którego zasoby pozwalają mu utrzymywać się na znośnym poziomie materialnym mimo
braku stałego zatrudnienia, boleśnie odczuwa jego utratę. Wraz z nim traci bowiem
dotychczasową kluczową rolę społeczną określającą jego tożsamość. Sprzyja to poczuciu
zagubienia. Ponadto z miejscem pracy wiąże się rozległa sieć stosunków społecznych.
Jego utrata powoduje, że obumierają związane ze środowiskiem pracy kontakty
towarzyskie, co rodzi poczucie wykluczenia.

Psychiczne skutki bezrobocia zależą od długości jego trwania. Krótkotrwałe pozostawanie
bez pracy może ich w ogóle nie powodować. Inaczej jest w przypadku bezrobocia
długotrwałego, zwłaszcza kiedy przechodzi w stan chroniczny. Najgorsze jest to, że wraz
z wydłużaniem się czasu pozostawania bez pracy maleje szansa na jej znalezienie.

Zatrudnienie uzyskują przede wszystkim ci, którzy już je mają, następnie ci, którzy byli
krótko bezrobotni, i tak dalej. Dzieje się tak z kilku przyczyn. Jedną jest zamieranie
kontaktów z ludźmi usytuowanymi na rynku pracy, a tym samym zmniejszanie się
możliwości pomocy z ich strony w jej znalezieniu. Inną — to, że wciąż zmieniające się
technologie wymagają stałego nabywania nowych umiejętności. Przerwa w pracy oznacza
zatrzymanie tego procesu, a więc stopniową utratę kwalifikacji, które z każdym dniem
bardziej się starzeją. Dotyczy to zwłaszcza robotników wykwalifikowanych, których
powrót do pracy wymaga w wielu przypadkach dodatkowego szkolenia. Trzecią przyczyną
jest to, że przedłużający się okres bez pracy niszczy nawyki dyscypliny, której wymaga
każda praca.

31

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

4.9.2. Bieda

W społeczeństwach ponowoczesnych — obok rozrastania się klasy średniej — następuje
zwiększanie się dystansu ekonomicznego (dochodu ogólnego) między jego górą i dołem.
Jednoznaczne określenie granicy ubóstwa oraz ścisłe wyliczenie odsetka mieszkańców
danego kraju żyjących poniżej tej granicy nie jest możliwe. Stosowane są bowiem różne
miary ubóstwa, z których każda inaczej wyznacza tę granicę. Te metodologiczne
trudności w niczym nie zmieniają podstawowego faktu, jakim jest istnienie ludzi żyjących
w biedzie. Nie wpływają też na to, co w zjawisku ubóstwa interesuje socjologa, który jest
zobowiązany do poszukiwań społecznej i kulturowej treści kryjącej się za niskimi
dochodami jednostek i rodzin.

Bieda jest pojęciem niejednoznacznym nie tylko w kategoriach ilościowych. Jest także
zróżnicowana jakościowo. Bez względu na przebieg granicy ubóstwa pewne jednostki
i rodziny znajdują się tuż za nią, inne w znacznym oddaleniu od niej. Bieda jednych
i drugich jest inną biedą. Odmienna jest też bieda krótkotrwała i przejściowa, związana
z wydarzeniami losowymi czy cyklem życia jednostki bądź rodziny, a także bieda
długotrwała. Jeszcze inna jest bieda chroniczna, towarzysząca człowiekowi przez całe
życie, a nawet przekazywana następnemu pokoleniu i spychająca do underclass..

Ubóstwo ma istotne konsekwencje społeczne, gdyż prowadzi do kumulacji niedostatków.
Niskie dochody ograniczają bądź wręcz uniemożliwiają nie tylko zaspokajanie
podstawowych potrzeb bytowych, takich jak właściwe odżywianie, posiadanie odzieży,
utrzymywanie czystości, leczenie się, zapewnienie sobie dachu nad głową itp. Ograniczają
także uczestnictwo w życiu społecznym, które jest w sposób nieunikniony związane
z wydatkami. Kosztuje nie tylko bilet do kina, muzeum, codzienna gazeta, abonament
radiowy i telewizyjny, ale nawet załatwienie sprawy w wielu urzędach, które często
wymagają złożenia podania opatrzonego znaczkiem skarbowym. Kosztuje także
komunikacja: przejazdy, telefony, listy, co utrudnia kontakty ze znajomymi, jak również
członkami rodziny mieszkającymi w innych dzielnicach czy miejscowościach.

Biedni we wszystkich krajach to przede wszystkim bezrobotni oraz osoby o niskich
zarobkach i wielodzietne. Mimo ogólnych podobieństw, bieda w każdym kraju ma własne
oblicze. Różna jest liczebność ludzi biednych i ich cechy demograficzne, a także źródła
biedy i utrwalające ją czynniki.

Przykładowo w Stanach Zjednoczonych, a ostatnio i w krajach Europy Zachodniej,
zauważa się feminizację biedy, a zwłaszcza jej etnicyzację. Znaczne różnice poziomu
życia między krajami — w połączeniu z dużą łatwością przemieszczania się w przestrzeni

32

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

dzięki współczesnym środkom komunikacji — powodują, że do zamożnych, wysoko
rozwiniętych krajów napływają — legalnie bądź nielegalnie — ludzie z krajów ubogich.
W miejscu nowego pobytu, nawet posiadając kwalifikacje, wykonują prace najniżej płatne
i o najniższym prestiżu, których nie chcą wykonywać miejscowi. Sprawia to, że
najjaskrawsze różnice społeczne zaczynają pokrywać się z podziałami etnicznymi
(Szacka, 2003: 310–314).

W Polsce — po przełomie ustrojowym — poszerzają się obszary biedy, ubożeją określone
regiony, tracą pracę mieszkańcy osiedli zlokalizowanych przy dawnych socjalistycznych
kombinatach przemysłowych, dziś nieczynnych czy niewydolnych, mieszkańcy miast
o dominującym przemyśle, który padł (np. przemysł włókienniczy w Łodzi), pracownicy
państwowych gospodarstw rolnych. Ulega degradacji przestrzeń terytorialna i społeczna,
która kiedyś gwarantowała bezpieczeństwo socjalne — bloki zakładowe czy mieszkania
w osiedlach byłych pegeerów. Opieka zdrowotna w miejscach pracy i w środowiskach
nauki jest znacznie ograniczona, a niekiedy zupełnie zlikwidowana. Wszystkie te czynniki
pogarszają położenie społeczne i ekonomiczne dużych grup ludności, powodują
i utrwalają ich ryzyko zdrowotne (Kawczyńska-Butrym, 2002: 236).

Bieda w gospodarczo rozwiniętych, zasobnych krajach jest zjawiskiem kompromitującym
i poważnym problemem. Dyskusje dotyczące zwalczania biedy ogniskują się wokół trzech
głównych kwestii.

Pierwszą jest ocena zjawiska nierówności. Dla jednych samo ich istnienie jest rzeczą
złą i niesprawiedliwą. W związku z tym uważają, że należy zapobiegać nadmiernemu
bogaceniu się ludzi przez wprowadzanie wysokich podatków, a uzyskane środki finansowe
przeznaczać na wyrównywanie standardu życia ludzi uboższych. Inni natomiast sądzą, że
w nierównościach społecznych, nawet największych, nie ma nic złego. Ważna jest nie
rozpiętość nierówności, ale to, aby poziom życia ludzi usytuowanych na najniższym
stopniu skali nierówności, nie groził ich marginalizacją oraz aby ich bieda zmniejszała się
wraz ze wzrostem krajowego bogactwa.

Drugą jest diagnoza źródeł biedy. Jedni są skłonni widzieć je w wydarzeniach
losowych, takich jak różne postacie upośledzenia fizycznego i choroby, a także
w postawach jednostek, które nie potrafią sobie radzić, nadużywają alkoholu i nie chce
im się pracować. Inni przyczyn biedy szukają w systemie społecznym oraz procesach
socjalizacji umacniających kulturę biedy.

33

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Trzecim przedmiotem sporów jest to, w jakim stopniu działania pomocowe powinny
być prowadzone centralnie przez agendy administracji państwowej, w jakim zaś przez
samorządy lokalne i organizacje pozarządowe. Stanowiska zajmowane w tych kwestiach
zależą od przekonań ideowych i związanych z nimi orientacji politycznych. Niezależnie od
tego, jakie stanowiska w danym kraju przeważają i jakie kształty przybierają pod ich
wpływem systemy opieki społecznej, zawsze pozostaje podstawowy dylemat: w jaki
sposób udzielać pomocy ludziom potrzebującym, aby ich od niej nie uzależniać, ale
umożliwiać im, a przynajmniej ich dzieciom, zerwanie z biedą i opuszczenie marginesu
społecznego, jeżeli już się na nim znaleźli.

„Systemy opieki społecznej poszczególnych państw łączą w sobie zazwyczaj elementy
dwu modeli radzenia sobie z biedą: „europejskiego” i „amerykańskiego” (…). W modelu
europejskim istotne jest wyrównywanie standardów socjalnych, czyli większy zakres
redystrybucji dochodów. Natomiast w podejściu amerykańskim pierwszoplanowe są
równe szanse i brak barier, a nawet wyzwalanie inicjatywy oraz wspomaganie
przedsiębiorczości dzięki środkom publicznym” (Szacka, 2003: 314–315).

34

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

35

Literatura podstawowa

1. Szacka B., 2003: Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.
2. Szczepański J., 1970: Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa.
3. Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.

Literatura dodatkowa

1. Encyklopedia socjologii, 1999: (red.) W. Kwaśniewicz, t. 1–4, Warszawa.
2. Tuner J. H., 1988: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznań.
3. Turowski J., 1999: Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin.