19. Topos

– topika

TOPOS

–

W antycznej retoryce

–

topoi

– znaczą dokładnie tyle co

loci communes

.

E.R. Curtius



W współczesnej humanistyce znaczenie uległo przekształceniu – to zakorzenione w

dziedzictwie starożytnej retoryki i utrwalone w europejskiej kulturze za pośrednictwem łacińskiego
średniowiecza –

formy

wysłowienia, argumentacji i obrazowania,

a nade wszystko odwieczne i

stale podejmowane

motywy i tematy

będące

świadectwem ciągłości śródziemnomorskiej

kultury

i uzewnętrznieniem jej archetypicznej wspólnoty.

Niektórzy badacze szukają

źródeł toposu

w różnych sferach

tradycji kulturowych

(mitologicznych,

religijnych, obrzędowych) oraz w

indywidualnej i zbiorowej psychologii

(archetypowa krytyka,

psychoanalityczna krytyka).
Toposy wyrosłe z tradycji retorycznej odznaczają się

przedstawieniami uogólnionymi

, wyrażającymi

jakąś

wizję i ocenę świata

, są tematami i motywami w pewien sposób skomentowanymi, przez stałe,

często

antytetyczne zestawienia

(starzec

– młodzieniec, miejsce rozkoszne – miejsce straszliwe,

miłość ziemska – miłość niebiańska), przez opatrzenie

wartościującymi określeniami

(np. wyspy

–

szczęśliwe, poeta – szalony, ojczyzna – matka) lub przez

koncept interpretacyjny

(np.

świat na opak,

świat jako teatr, dusza jako ogród). Jako zuniwersalizowane obrazy myślowe funkcjonują w różnych
dziedzinach kultury, nie

tylko w twórczości słownej, ale także w sztukach plastycznych.

TOPIKA

– zbiór wszystkich toposów, dziedzina zajmująca się badaniem toposów, ustalaniem ich

znaczenia, za

sięgu występowania i przekształceń w tradycji europejskiej.

LOCI COMMUNES

–

topoi;

powszechne schematy argumentacji i perswazji,

ustalone ujęcia

pewnych tematów i kwestii oraz wzorcowe przykłady wypełniania określonych miejsc mowy. Tworzyły

bogaty

repertuar skonwencjonalizowanych chwytów oratorskich

apelujących do inteligencji,

emocji, nawyków i upodobań odbiorców. Repertuar ten poddawany podręcznikowym systematyzacjom
wypełniał osobną dziedzinę retoryki – topikę, której znajomość wchodziła w zakres wykształcenia.
 gatunki mowy 

konsolacyjne,

pochwalne, oskarżycielskie

,

 kompozycyjne usytuowanie w mowie 

szczególnie rozbudowana topika wstępu, exordialna



spełniana funkcja i postać słowna 

alegoria, antyteza, entymemat, metafora, sentencja,

wyleczenia

.

E. Curtius: Topika

-

w retoryce starożytnej –

skład podręczny

, pomysły do układania mów – skromne przedstawienie

się, wprowadzenie, formuły wstępne i kończące;

-

topika mowy pocieszającej

– wszyscy muszą umrzeć, nawet najwięksi, podaje się przykłady

długowiecznych a sławnych albo przedwcześnie zmarłych;

-

topika poetycka

– należy do niej piękno natury.

Afektowana skromność:

-

we wstępie trzeba

życzliwie nastawić słuchaczy przez skromne zachowanie

. Gdy zwróci

się uwagę na skromność, skromność staje się afektowana. Mówca ma

okazać pokorę i uległość

(na przykład – że obawia się krytyki wykształconych, nie ośmiela się mieć nadziei, że osiągnie cel,
nie dorówna zadaniu, użala się nad swą nieuczoną wymową, zapewnia, że się boi).

Topos

skromności

przeplata się z formułą „piszę, bo poprosił mnie przyjaciel / opiekun / przełożony”,

„piszę na rozkaz kogoś”. W toposie skromności – zapewnienia, że autor chciał oszczędzić
czytelnikowi przesytu i nudy.

Topika wstępu:

-

służy

uzasadnieniu określonej kompozycji tekstu

: a) „przynoszę coś, czego nikt jeszcze nie

mówił”, b) topos dedykacji, c) „posiadanie wiedzy sprawia, iż obowiązkiem jest dzielić się nią”, d)
„bezczynności należy unikać” – i dlatego ma się tworzyć;

-

podaje się

szkodliwe skutki próżnowania

;

-

s. 96

przekształcenie toposu lenistwa umożliwiało także zalecenie, aby uprawiać twórczość

poetycką jako środek przeciwko zgnuśnieniu i występkowi.

Topika zakończenia:

-

zakończenie powinno zawierać podsumowanie głównych punktów i myśli wystąpienia, a potem
odwołać się do uczuć słuchacza (wzbudzić u niego entuzjazm albo współczucie) – to niemożliwe w
poezji, stąd

w poezji urywane zakończenia

. W średniowieczu – powód zakończenia to

zmęczenie. Czasem – pragnienie odpoczynku. Topos „musimy już kończyć, bo noc się zbliża”.

Inwokacja do natury

:

-

pierwotnie miała znaczenie

religijne

;

-

u Sofoklesa

– siły przyrody są uczłowieczone, współczujące, pomogą opłakiwać zmarłych. Pomogą

wyrazić uczucia bohaterskie i sytuacje tragiczne.

Świat na opak odwrócony (z adynat wergiliańskich):

-

narzekanie na czasy, wszystko jest na opak;

-

walka między pokoleniami;

-

motywy komiczne mają większą żywotność niż inne;

-

świat na opak dotyczy też zwierząt.

Chłopiec i starzec:

-

topos starego chłopca albo młodego starca;

-

wyrósł z

sytuacji psychologicznej późnego antyku

;

-

wych

walanie młodości i cześć dla starości jednocześnie;

-

czasem topos odwrócony – „stary człowiek jako chłopiec”;

-

żywy do XVII wieku jako

schemat pochwalny

;

-

archetyp, wyobrażenie należące do nieświadomości zbiorowej.

Stara kobieta i dziewczyna:

-

matrona pełna żywotności, ale jednocześnie stara;

-

żywotna staruszka

– Filozofia u Boecjusza –

wrażenie wybawicielki

;

-

atrybuty postaci kobiecej korespondują z językiem snów – we śnie kobiety mogą być równocześnie
młode i stare;

-

zjawisko odmłodzenia starej kobiety – symbol pragnienia odrodzenia osobowości.

Paul de Man Retoryka perswazji (Nietzsche)*

Nietzschego -

krytyka

głównych pojęć leżących u podstaw zachodniej

metafizyki

: pojęcia

jedna [hen

],

dobra [agathon] i prawdy [aletheia

]. Krytyka ta

nie jest prowadzona w tonie i środkami

argumentacji

kojarzonymi

zwykle

z klasyczną krytyczną filozofią. Często

posługuje

się tak

pragmatycznymi i demagogicznymi opozycjami

wartościującymi



słabość i siła, choroba i

zdrowie

, stado i "kilku szczęśliwców", terminami o tak

arbitralnej waloryzacji

,

że

trudne staje się ich

powa

żne traktowanie.

Skoro jednak zwykle przyjmuje się, że zwodnicze wartości są tolerowane (a nawet podziwiane) w tak
zwanych tekstach litera

ckich w sposób, jaki nie uszedłby w pismach "filozoficznych", wartość samych tych

wartości wiąże się z możliwością

odróżnienia tekstów filozoficznych od literackich

. Jest to również

po prostu

empiryczny poziom

, na którym po raz pierwszy napotyka

się specyficzną trudność dzieł

Nietzschego

:

jawna literackość tekstów

, które stawiają wymagania kojarzone zwykle raczej z filozofią

ni

ż z literaturą.

Dzieło Nietzschego stawia odwieczne pytanie o

różnicę między filozofią i literaturą

dekonstruując

wartość wartości. "Wartość" najbardziej ze wszystkich fundamentalna,

zasada niesprzeczności,

podstawa zasady to

żsamości

: "

Jesteśmy niezdolni do uznawania i zaprzeczania jednej i tej samej

rzeczy;

jest to subiektywne prawo empiryczne, nie wyraz 'konieczności', lecz tylko niemożności. Jeśli,

według Arystotelesa, prawo sprzeczności jest najpewniejszą ze wszystkich zasad, jeśli jest ostateczną
podstawą, na której opiera się wszelkie dowodzenie, jeśli zawiera się w niej zasada wszelkich aksjomatów;
tym dokładniej rozważyć trzeba, jakie założenia [Voraussetzungen] leżą już u jej podstawy. Albo stwierdza
ona coś o rzeczywistych bytach tak jakby wiadome to już było z innego źródła; mianowicie że nie mogą być
im p

rzypisane atrybuty przeciwne [können]. Albo sąd ten oznacza: przeciwne atrybuty nie powinny być im

przypisywane [sollen].

Krótko mówiąc, kwestia pozostaje otwarta: czy aksjomaty logiki odpowiadają

rzeczywistości, czy są one dla nas środkami i miernikami do tworzenia rzeczywistości... Jeżeli tego nie
pojmujemy, lecz z logiki czynimy kryterium prawdziwego bytu, jesteśmy na drodze do ustanawiania [setzen]
jako rzeczywiste wszystkich owych hipostaz: substancji, atrybutu, przedmiotu, podmiotu, działania, etc.; to
znaczy pojmowania świata metafizycznego, to znaczy 'świata prawdziwego'. Krótko mówiąc, logika nie
wątpi w swą zdolność stwierdzania czegoś o prawdzie samej w sobie (a mianowicie, że nie może mieć
przeciwnych atrybutów). Panuje tu prymitywny sensualistyczny przesąd, że wrażenia uczą nas prawd o
rzeczach e nie mogę w tym samym czasie o jednej i tej samej rzeczy powiedzieć, e jest twarda i e jest
miękka.

Poznanie

[Erkenntnis] zale

ży od tej nieprzymuszającej możliwości i faktycznie wyraża ją poprzez

zasadę

samo to

żsamości bytów, "samo tożsamego A".

Z drugiej strony, język może równie orzekać byty: w

tym tekście Nietzschego nazywane jest to "

setzen" (ustanawianiem

), kluczowe słowo, wokół którego

logika tego fragmentu owija się niczym wąż. Odnosi się do czystych aktów mowy, gdzie kwestią jest czy

zasada to

żsamości to obligatoryjny akt mowy czy fakt jedynie poddający się

wypowiedzeniu

. Przyznaje ono,

że, dla Nietzschego jak i dla Rousseau,

tworzenie pojęć jest w

pierwszym

rzędzie procesem werbalnym

, tropem opa

rtym na zastąpieniu substancjalnego sposobu

odnoszenia się semiotycznym, zastąpieniu posiadania [fassen] oznaczaniem [bezeichnen]. Nieuzasadnione

zastąpienie samego wrażenia wiedzą

staje się wzorcem dla szerokiego wachlarza aberracji, z których

ka

żda wiąże się z ustanawiającą siłą języka w ogóle i dopuszcza radykalną możliwość, że

wszelki byt,

jako podstawa dla rzeczy, mo

że być językowo "gesetzt", ż

e mo

że być korelatem aktów mowy.

Tekst stwierdza to jednoznacznie: "

Aby uznać [że aksjomaty logiki odpowiadają rzeczywistości]

trzeba by [...] posiadać wcześniejszą wiedzę o rzeczach

: co z pewnością nie ma miejsca."

J. Abramowska: Topos

i niektóre miejsca wspólne badań literackich

Topos

:

-

dzisiaj

rozchwiany znaczeniowo

;

-

termin

retoryczny

, wskrzesił go

E.R. Curtius

;

-

element retoryczny + archetyp; cechuje go

powtarzalność i tradycyjność

;

-

badacze literatury staropolskiej widzą w nim element retoryczny, romantyczni i XX wieczni idą w
stronę

archetypu

;

- Curtius

– retoryczne topoi przeniesione do literatury, o charakterze dyskursywnym,

motywy

przedstawieniowe, powtarzalne i podobnie artykułowane;

-

Głowiński – sprawa konwencji literackiej;

-

Spitzer

– historia idei, toposy ukazują przemiany kultury;

-

Rymkiewicz

– złożony obraz o bogatych konotacjach w literaturze.

Topos

:

-

Arystoteles

– środek rozumowania i środek przekonywania; czasem zbliża się do kategorii (cel,

przyczyna, gatunek, rodzaj), czasem jest schematem argumentacyjnym; nie jest miejscem
wypełnionym, a wymagającym wypełnienia;

-

Rzymscy teoretycy

– topos zmierza ku argumentowi (określona myśl ogólna, która może stać się

przesłanką dowodzenia lub środkiem zyskania przychylności odbiorców);

- topos jako ozdoba;

-

renesans

– topos porządkuje wiedzę o świecie;

-

zakłada istnienie wspólnoty użytkowników

, w której mieszczą się mówcy (posługujący się

toposem świadomie, jako narzędziem perswazji) i odbiorcy (znający kod topiczny, za którym jest
wizja świata);

-

musiał być

niepodważalny

, niesprzeczny z sądem powszechnym.

TOPOS NIE JEST:

-

wielkim tematem całościowym, powtarzającym się w tekstach;

-

tożsamy z żadnym przedmiotem, obrazem, mitem.

TOPOS W JĘZYKU POETYKI:

-

obrazowy (ale obraz jest zinterpretowany);

-

sposób wysłowienia za pomocą motywu, powiązanego trwale ze znaczeniem, zastosowaniem i
formą językową;

-

topika

– na pograniczu zbioru tematów i motywów oraz zbioru stylów, w powiązaniu z kompozycją i

gatunkiem;

-

topos

– składnik tekstu i jednostka repertuaru.

To

posy w ramach repertuaru porządkuje:

-

temat

(nie „topos ogrodu” a „topika ogrodu”; grupa toposów wyrastających z jednego obrazu);

-

zakres możliwych zastosowań

(grupy tematyczne; miejsce w kompozycji utworu

– np. toposy

eksordialne i finalne);

-

podział na style i gatunki

;

-

pokrewieństwo struktury formalno-znaczeniowej

(toposy o formie apostrof, metafor itp.).

Topos w języku poetyki dalej:

-

toposy oparte na

enumeracji

– mają wyliczać elementy w określonym porządku;

-

topos

poetycki

– to też argument. Istnieją pary toposów przeciwstawnych;

-

dwuczłonową

strukturę

mają m.in. toposy metaforyczne i zbudowane na antytezach;

-

topos służyć może dwóm przeciwstawnym kierunkom perswazji;

-

wariantowość toposu

;

-

na płaszczyźnie tekstu topos – składnik autonomiczny

, przeważnie większy niż słowo

(bywa zdaniem lub kilkuzdaniowym elementem);

-

poeci konceptualistyczni

pisali utwory prawie w całości oparte o topikę;

-

od czasów romantyzmu mniej wyrazisty topos;

-

XX wiek

– przymus nowatorstwa

, posługiwanie się topiką było wstydliwe;

-

użycie toposu w tekście – zautomatyzowane

(interpretacja);

-

komparatystyka

– bo topos jest wspólny dla wielu tekstów.

Geneza i czynniki podtrzymujące funkcjonowanie toposu:

-

odtwarzanie przekonań zbiorowych;

-

topos nie jest wieczny

(umiera, gdy wyjściowa idea przestaje mieć moc obowiązującą);

-

to archetypy są wieczne

– nie zdołamy wyśledzić ich narodzin, ale i ich śmierci nie uchwycimy.

Archetypy

– seria pojęć i przedstawień elementarnych (w repertuarze motywów), ukształtowanych

nie tylko przez podświadomość lecz przez zbiorowe doświadczenie ludzkości. One mogą ulegać procesom
topizacji. Są uniwersalne (nieograniczone przestrzennie).