E. Curtius: Topika (2)
w retoryce starożytnej – skład podręczny, pomysły do układania mów – skromne przedstawienie się, wprowadzenie, formuły wstępne i kończące;
topika mowy pocieszającej – wszyscy muszą umrzeć, nawet najwięksi, podaje się przykłady długowiecznych a sławnych albo przedwcześnie zmarłych;
topika poetycka – należy do niej piękno natury.
Afektowana skromność:
we wstępie trzeba życzliwie nastawić słuchaczy przez skromne zachowanie. Gdy zwróci się uwagę na skromność, skromność staje się afektowana. Mówca ma okazać pokorę i uległość (na przykład – że obawia się krytyki wykształconych, nie ośmiela się mieć nadziei, że osiągnie cel, nie dorówna zadaniu, użala się nad swą nieuczoną wymową, zapewnia, że się boi). Topos skromności przeplata się z formułą „piszę, bo poprosił mnie przyjaciel / opiekun / przełożony”, „piszę na rozkaz kogoś”. W toposie skromności – zapewnienia, że autor chciał oszczędzić czytelnikowi przesytu i nudy.
Topika wstępu:
służy uzasadnieniu określonej kompozycji tekstu: a) „przynoszę coś, czego nikt jeszcze nie mówił”, b) topos dedykacji, c) „posiadanie wiedzy sprawia, iż obowiązkiem jest dzielić się nią”, d) „bezczynności należy unikać” – i dlatego ma się tworzyć;
podaje się szkodliwe skutki próżnowania;
s. 96 przekształcenie toposu lenistwa umożliwiało także zalecenie, aby uprawiać twórczość poetycką jako środek przeciwko zgnuśnieniu i występkowi.
Topika zakończenia:
zakończenie powinno zawierać podsumowanie głównych punktów i myśli wystąpienia, a potem odwołać się do uczuć słuchacza (wzbudzić u niego entuzjazm albo współczucie) – to niemożliwe w poezji, stąd w poezji urywane zakończenia. W średniowieczu – powód zakończenia to zmęczenie. Czasem – pragnienie odpoczynku. Topos „musimy już kończyć, bo noc się zbliża”.
Inwokacja do natury:
pierwotnie miała znaczenie religijne;
u Sofoklesa – siły przyrody są uczłowieczone, współczujące, pomogą opłakiwać zmarłych. Pomogą wyrazić uczucia bohaterskie i sytuacje tragiczne.
Świat na opak odwrócony (z adynat wergiliańskich):
narzekanie na czasy, wszystko jest na opak;
walka między pokoleniami;
motywy komiczne mają większą żywotność niż inne;
świat na opak dotyczy też zwierząt.
Chłopiec i starzec:
topos starego chłopca albo młodego starca;
wyrósł z sytuacji psychologicznej późnego antyku;
wychwalanie młodości i cześć dla starości jednocześnie;
czasem topos odwrócony – „stary człowiek jako chłopiec”;
żywy do XVII wieku jako schemat pochwalny;
archetyp, wyobrażenie należące do nieświadomości zbiorowej.
Stara kobieta i dziewczyna:
matrona pełna żywotności, ale jednocześnie stara;
żywotna staruszka – Filozofia u Boecjusza – wrażenie wybawicielki;
atrybuty postaci kobiecej korespondują z językiem snów – we śnie kobiety mogą być równocześnie młode i stare;
zjawisko odmłodzenia starej kobiety – symbol pragnienia odrodzenia osobowości.
J. Abramowska: Topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich
Topos:
dzisiaj rozchwiany znaczeniowo;
termin retoryczny, wskrzesił go E.R. Curtius;
element retoryczny + archetyp; cechuje go powtarzalność i tradycyjność;
badacze literatury staropolskiej widzą w nim element retoryczny, romantyczni i XX wieczni idą w stronę archetypu;
Curtius – retoryczne topoi przeniesione do literatury, o charakterze dyskursywnym, motywy przedstawieniowe, powtarzalne i podobnie artykułowane;
Głowiński – sprawa konwencji literackiej;
Spitzer – historia idei, toposy ukazują przemiany kultury;
Rymkiewicz – złożony obraz o bogatych konotacjach w literaturze.
Topos:
Arystoteles – środek rozumowania i środek przekonywania; czasem zbliża się do kategorii (cel, przyczyna, gatunek, rodzaj), czasem jest schematem argumentacyjnym; nie jest miejscem wypełnionym, a wymagającym wypełnienia;
Rzymscy teoretycy – topos zmierza ku argumentowi (określona myśl ogólna, która może stać się przesłanką dowodzenia lub środkiem zyskania przychylności odbiorców);
topos jako ozdoba;
renesans – topos porządkuje wiedzę o świecie;
zakłada istnienie wspólnoty użytkowników, w której mieszczą się mówcy (posługujący się toposem świadomie, jako narzędziem perswazji) i odbiorcy (znający kod topiczny, za którym jest wizja świata);
musiał być niepodważalny, niesprzeczny z sądem powszechnym.
TOPOS NIE JEST:
wielkim tematem całościowym, powtarzającym się w tekstach;
tożsamy z żadnym przedmiotem, obrazem, mitem.
TOPOS W JĘZYKU POETYKI:
obrazowy (ale obraz jest zinterpretowany);
sposób wysłowienia za pomocą motywu, powiązanego trwale ze znaczeniem, zastosowaniem i formą językową;
topika – na pograniczu zbioru tematów i motywów oraz zbioru stylów, w powiązaniu z kompozycją i gatunkiem;
topos – składnik tekstu i jednostka repertuaru.
Toposy w ramach repertuaru porządkuje:
temat (nie „topos ogrodu” a „topika ogrodu”; grupa toposów wyrastających z jednego obrazu);
zakres możliwych zastosowań (grupy tematyczne; miejsce w kompozycji utworu – np. toposy eksordialne i finalne);
podział na style i gatunki;
pokrewieństwo struktury formalno-znaczeniowej (toposy o formie apostrof, metafor itp.).
Topos w języku poetyki dalej:
toposy oparte na enumeracji – mają wyliczać elementy w określonym porządku;
topos poetycki – to też argument. Istnieją pary toposów przeciwstawnych;
dwuczłonową strukturę mają m.in. toposy metaforyczne i zbudowane na antytezach;
topos służyć może dwóm przeciwstawnym kierunkom perswazji;
wariantowość toposu;
na płaszczyźnie tekstu topos – składnik autonomiczny, przeważnie większy niż słowo (bywa zdaniem lub kilkuzdaniowym elementem);
poeci konceptualistyczni pisali utwory prawie w całości oparte o topikę;
od czasów romantyzmu mniej wyrazisty topos;
XX wiek – przymus nowatorstwa, posługiwanie się topiką było wstydliwe;
użycie toposu w tekście – zautomatyzowane (interpretacja);
komparatystyka – bo topos jest wspólny dla wielu tekstów.
Geneza i czynniki podtrzymujące funkcjonowanie toposu:
odtwarzanie przekonań zbiorowych;
topos nie jest wieczny (umiera, gdy wyjściowa idea przestaje mieć moc obowiązującą);
to archetypy są wieczne – nie zdołamy wyśledzić ich narodzin, ale i ich śmierci nie uchwycimy.
Archetypy – seria pojęć i przedstawień elementarnych (w repertuarze motywów), ukształtowanych nie tylko przez podświadomość lecz przez zbiorowe doświadczenie ludzkości. One mogą ulegać procesom topizacji. Są uniwersalne (nieograniczone przestrzennie).