gospodarka przestrz 01

Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone –
wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione bez zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów
Programu SIN we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczego Herkules firmy PASSAT - Paweł Pietrzyk.

Nazwa przedmiotu:

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

studia drugiego stopnia

kierunek: Administracja

semestr I

Wykład I: Pojęcia podstawowe

Przestrzeń i jej percepcja

Pojęcie przestrzeni jest wieloznaczne. Jest ono wykorzystywane zarówno w naukach

przyrodniczych (matematyka, fizyka, astronomia, chemia, botanika itp.) jak i w naukach

społecznych (prawo, ekonomia). Szczególnego znaczenia pojęcie przestrzeni nabiera

w geografii i urbanistyce stanowiąc podstawę prowadzonych rozważań. Interesujące jest

poszukiwanie analogii interdyscyplinarnych w rozumieniu tego słowa w kontekście

różnorodnych jego znaczeń.

Dla autorów leksykonu PWN przestrzeń to „wielowymiarowa rozciągłość, obszar,

jednorodna, nieskończona i nieograniczona, lub część tej rozciągłości objęta granicami,

w której zachodzą wszystkie zjawiska fizyczne, także miejsce zajmowane przez dany

przedmiot materialny; podstawowa obok czasu forma istnienia materii, współcześnie

ujmowana łącznie jako czasoprzestrzeń”. Jest to rozumienie filozoficzne i fizyczne. Wykazuje

ono niewielki związek z rozumieniem tego pojęcia na gruncie matematyki, traktującej

przestrzeń jako „zbiór dowolnych przedmiotów (funkcji, wektorów, liczb, figur

geometrycznych, stanów pewnego układu fizycznego), między którymi ustalone zostały

pewne relacje natury geometrycznej (np. wprowadzono odległość takich przedmiotów); same

te przedmioty nazywają się elementami lub punktami przestrzeni; jedno z podstawowych

pojęć matematyki współczesnej”. Jednak nawet w tym ostatnim ujęciu można odnaleźć

elementy ważne dla opisu przestrzeni społeczno-gospodarczej (odległość, punkty przestrzeni).

Dla potrzeb dalszych rozważań większe znaczenie ma jednak przestrzeń rozumiana jako

kategoria filozoficzno-fizyczna. Także i tu spotykamy odmienne podejścia. W słownikach

języka polskiego występują aż 4 znaczenia, różniące się zakresem:

1. Nieskończony, nieograniczony obszar trójwymiarowy; nieokreślona rozciągłość, w której

zachodzą wszystkie zjawiska fizyczne.

2. Zamknięta, ograniczona część tego obszaru; także

miejsce zajmowane przez dany przedmiot materialny.

3. Pusta, rozległa nieograniczona płaszczyzna,

powierzchnia; część tej płaszczyzny.

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład I

strona 2

4. Odległość, odstęp, dystans między czymś a czymś.

Z oczywistych względów zagospodarowaniu podlega obszar skończony, mający

określone granice. Dlatego, pomimo istnienia przedstawionych zróżnicowań i wielu

stosowanych powszechnie związków frazeologicznych

, w dalszej części rozważań przestrzeń

będzie interpretowana w znaczeniu drugim, z niewielkimi odniesieniami do znaczenia

czwartego.

Należy także zauważyć, że ewolucji podlegały również poglądy filozoficzne na

przestrzeń, określaną jako całokształt obiektywnych stosunków zachodzących między

istniejącymi obiektami (przedmiotami) materialnymi (dotyczy to ich rozmieszczenia,

odległości, rozmiarów i kształtów, określonych przez rozkład materii w ruchu) i traktowaną

jako jedna z podstawowych form istnienia. Filozofowie przede wszystkim konstruowali

koncepcje wzajemnych relacji przestrzeni i materii analizując zmysłowe poznanie (percepcję)

cech przestrzennych.

Dla Platona przestrzeń stanowiła czynnik pośredniczący między światem a światem

przedmiotów dostępnych zmysłom, a przestrzenność jest wspólną cechą tych przedmiotów.

Natomiast Arystoteles wiązał przestrzeń z materią, uznając obiektywny charakter przestrzeni

jako koniecznej i powszechnej formy rzeczy. Dla Kartezjusza przestrzeń wręcz stanowiła

atrybut materii, prowadząc do zanegowania pojęcia próżni jako przestrzeni bez materii. Nie

zgodził się z nim I. Newton uznając przestrzeń za byt samoistny, niezależny od materii.

Całkowicie odmienną niż poprzednicy postawę przyjął I. Kant kwestionując obiektywność

przestrzeni i traktując ją jako formę zmysłowości, czyli cechę umysłu pozwalającą na

wszelkie postrzeganie (poznanie). Teoria względności A. Einsteina zakłada ścisły związek

przestrzeni i czasu, podważając tezę o samoistności przestrzeni i wracając do kartezjańskiej

tezy o jej atrybutowym w stosunku do materii charakterze.

Pojęcie przestrzeni stanowiącej przedmiot zainteresowań gospodarki przestrzennej jest

zbliżone do znaczenia geograficznego, a dokładniej – geodezyjnego. Jak zauważa J. Goryński

przestrzeń geodezyjna posiada trzy wymiary odnoszące się do długości i szerokości

geograficznej oraz prostopadłej do nich wysokości (głębokości) na odległość kilkunastu

(kilku) kilometrów. Związane jest to z wykorzystaniem przestrzeni dla celów ekonomicznych

Zaskakuje wielość zastosowań tego słowa na gruncie matematyki. Mamy tu przestrzeń: Euklidesa,

nieeuklidesową, Riemanna, Banacha, Hilberta, Minkowskiego, liniową, rzutową, wymiarową, metryczną,
abstrakcyjną, funkcjonalną, topologiczną, zupełną, ośrodkową, unitarną, uformowaną, zdarzeń elementarnych,
probabilistyczną. Na gruncie fizyki i mechaniki spotykamy m. in. przestrzeń kosmiczną, międzyplanetarną,
fazową, zasilania, nawojową, obrazową, barw, przedmiotową, pomiarową, roboczą. W botanice mamy
przestrzenie międzykomórkowe a w związkach frazeologicznych spotykamy przestrzeń życiową, lęk przestrzeni,
orientację przestrzenną, wyobraźnię przestrzenną, a z drugiej strony występują powszechnie używane
sformułowania techniczne – sieć przestrzenna, rysunek przestrzenny, figura przestrzenna, metr przestrzenny.

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład I

strona 3

– przez transport lotniczy oraz górnictwo i kopalnictwo. Zapewne wymiar pionowy

przestrzeni gospodarczej będzie w przyszłości ulegał wydłużeniu wraz z postępem naukowym

i technicznym.

Gospodarka przestrzenna

Każdy wykład akademicki powinien rozpoczynać się od zdefiniowania tytułu. Jest to jednak

kłopotliwe, ponieważ nawet największe polskie autorytety naukowe w dziedzinie gospodarki

przestrzennej unikają precyzowania tego pojęcia, definiując w zamian pewne jego elementy

składowe (polityka przestrzenna, planowanie przestrzenne). Przyczyny są zróżnicowane.

Chociaż gospodarka przestrzenna jako praktyczne działanie pojawiła się wraz

z początkami cywilizacji człowieka, to jednak jako dyscyplina naukowa jest stosunkowo

młoda. Powstała w połowie XX wieku i z tego względu jest mniej zadomowiona w języku

polskim w stosunku do nauk pokrewnych (polityka regionalna, urbanistyka). Synonimem

znacznie gorzej brzmiącym byłaby ekonomika przestrzenna. Nazwa ta nawiązywałby do

innych ekonomik szczegółowych, o znacznie dłuższych tradycjach (ekonomika przemysłu,

ekonomika rolnictwa, ekonomika transportu, etc.). Podobnie jak one, ekonomika przestrzenna

ma przede wszystkim charakter dyscypliny normatywnej (wg T. Kotarbińskiego –

stosowanej). W odróżnieniu od nauk pozytywnych (w ujęciu T. Kotarbińskiego -

teoretycznych) dąży przede wszystkim do przeobrażenia rzeczywistości, akcentując w ten

sposób swój wymiar praktyczny. Nie oznacza to jednak, iż nie posiada własnego dorobku

naukowego. Prace A. Löscha oraz W. Isarda, które pojawiły się w Polsce w I połowie lat

sześćdziesiątych przyczyniły się do rozpowszechnienia przestrzennych ujęć zagadnień

ekonomicznych, przyśpieszając rozwój polityki regionalnej w Polsce.. Jak zauważa

R. Domański nawet ta ostatnia dyscyplina w krajach zachodnich posiada nazwę szerszą

„regional science” co nieśmiało zaczyna być nazywane regionalistyką. Nie ulega wątpliwości,

iż gospodarka przestrzenna mieści się w regionalistyce.

Trudności definicyjne wynikają głównie z kłopotów z określeniem zasięgu słowa

„gospodarka”. Tradycyjnie procesy ekonomiczne wiąże się z wytwarzaniem, dystrybucją

i konsumpcją. Jednak w praktyce każda działalność człowieka nosi znamiona działania

gospodarczego. Edukacja, służba zdrowia, ochrona granic i bezpieczeństwa publicznego,

stanowienie prawa czy wynalazczość wymaga określonych nakładów ze strony państwa

i przynosi skutki dla wszystkich pracujących w tych gałęziach oraz pośrednie dla całego

społeczeństwa. Jeszcze lepiej jest to widoczne dla działań podmiotów komercyjnych

i dziedzin z dominacją działalności rynkowej. Wśród sektorów instytucjonalnych wyróżnia

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład I

strona 4

się także gospodarstwa domowe. Tym samym czynności związane nie tylko z konsumpcją,

ale także z prowadzeniem domu, wychowaniem dzieci a z nawet indywidualną aktywnością

twórczą czy rekreacyjną są działaniami ekonomicznymi. Jest to egzemplifikacja koncepcji

homo economicus. Termin „gospodarka” jest więc wszechogarniający i trudno wskazać na te

działania człowieka, które nie mają charakteru ekonomicznego i nie wywołują skutków

ekonomicznych.

Kolejna przyczyna unikania definiowania pojęcia tkwi w wymogach jakie definicja

powinna spełniać (kompletność, przejrzystość, ogólność, jednoznaczność, rejestrujący a nie

życzeniowy charakter, bezdyskusyjność etc.). Gdy istnieje wiele definicji, różnią się one

z reguły nie tyle istotą, lecz aspektem, na który autor chce zwrócić uwagę. Mogą pojawić się

wtedy jałowe spory wynikające głównie z określania priorytetów w efekcie różnic

w zainteresowaniach naukowych autorów, a nie rzeczywistych sprzeczności odmiennych ujęć

tego pojęcia.

Pole gospodarki przestrzennej można zakreślić poprzez wymienienie pewnych jej cech

oraz typowych problemów (uwzględniono m. in. elementy opisane przez B. Malisza):

1. Każda działalność człowieka odbywa się w pewnej przestrzeni. Człowiek również

może bezpośrednio lub pośrednio wpływać na jej kształt. W sensie postulatywnym

należałoby oczekiwać, iż wszystkie decyzje zmieniające zagospodarowanie

zastanej przestrzeni będą miały świadomy charakter. Jednakże nawet

nieprzemyślane działania wpływają niekiedy na stan zagospodarowania

przestrzennego (dotyczy to nawet w pewnym stopniu świata zwierzęcego). Na

kształt przestrzeni wpływają głównie władze publiczne różnych szczebli,

podmioty gospodarcze oraz gospodarstwa domowe.

2. Istniejący stan zagospodarowania przestrzennego obejmuje efekty działalności

człowieka w okresie setek, a nawet tysięcy lat. W ten sposób kształtował się

podział przestrzeni na tereny rolnicze, strefy osadnictwa, obszary gospodarki

leśnej, tereny wykorzystywane na cele transportowe, przemysłowe, rekreacyjne

itp.

3. Szczególna rolę dla zagospodarowania przestrzennego pełnią podmioty

gospodarcze decydujące w dużym stopniu o strukturze użytkowania terenów

w skali kraju i regionu. Odbywać się to jednak powinno w ramach polityki

przestrzennego zagospodarowania kraju będącej odzwierciedleniem priorytetów

przyjętych przez politykę regionalną państwa. Niekontrolowane rozstrzygnięcia

rynkowe mogą wywoływać chaos przestrzenny.

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład I

strona 5

4. Współcześnie podejmowane decyzje lokalizacyjne uwzględniają nie tylko zasady

racjonalności ekonomicznej, ładu przestrzennego ale także czynniki ekologiczne.

W ramach gospodarki rynkowej czynnik ten nabrał znaczenia dzięki przejrzystości

działań instytucji publicznych oraz podmiotów gospodarczych w wyniku

wzmożonego zainteresowania opinii publicznej problematyką ekologiczną.

5. Przestrzeń może być wykorzystywana nieoptymalnie – niewystarczająco (np.

w upadających indywidualnych gospodarstwach rolnych) lub nadmiernie

(w strefach koncentracji przemysłu lub zbyt zagęszczonej zabudowy

mieszkaniowej). Państwo dysponuje instrumentami poprawiającymi istniejące

błędy zagospodarowania przestrzennego, lecz nie zawsze je skutecznie

wykorzystuje.

6. Na poziom zagospodarowania przestrzennego wpływa również zaawansowanie

procesów dekapitalizacji i odnawiania majątku trwałego. Gospodarka rynkowa

przyniosła z jednej strony dbałość o posiadany majątek i utrzymywanie wysokiej

wartości posiadanych aktywów przez firmy i gospodarstwa domowe, a z drugiej

strony doprowadziła do powstania regionów depresyjnych o zanikającej

aktywności gospodarczej i gwałtownie malejących dochodach ludności. Obszary

te wymagają szczególnego zainteresowania państwa i napływu inwestycji

przeobrażających strukturę gospodarczą regionów.

Gospodarka przestrzenna na tle innych dyscyplin

Zadania i sfery działania ludzkiego J. Goryński porządkuje zadając określone pytania

i dając odpowiedzi:

Pytanie: Co jest?

Zadanie: Poznanie rzeczywistości i praw nią rządzących

Sfera: Nauka

Pytanie: Co być powinno?

Zadanie: Wytyczanie celów i środków działania

Sfera: Polityka

Pytanie: Jak to zrobić?

Zadanie: Określenie sposobu realizacji

Sfera: Technologia

Pytanie: Jakim nakładem?

Zadanie: Ustalenie miar i warunków efektywności

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład I

strona 6

Sfera: Ekonomia

Pytanie: Kto to wykona?

Zadanie: Podział pracy

Sfera: Organizacja i zarządzanie

Oprócz tych ogólnych dyscyplin naukowych autor ten daje bardziej szczegółowe tło

dla gospodarki przestrzennej poprzez doprecyzowanie miejsca dla jej części składowej -

polityki przestrzennej w ramach polityki obok polityki gospodarczej i polityki społecznej.

Sygnalizuje więc przy okazji, iż wybory związane z zagospodarowaniem przestrzennym

mogą mieć charakter polityczny, antagonizując niekiedy pewne grupy społeczne.

W innych ujęciach jednak polityka przestrzenna mieści się w szerokiej polityce

gospodarczej państwa, nazywanej w odległej przeszłości ekonomiką szczegółową. W jej

ramach można wymienić różne działy (wymienione uprzednio), w tym ekonomikę

(gospodarkę) przestrzenną. Można przytoczyć tu kilka ujęć tej dyscypliny naukowej.

S. Kruszczyński zdefiniował politykę gospodarczą jako bezpośrednie kierowanie

gospodarką narodową (przez państwo) lub/i pośrednie oddziaływanie państwa na

funkcjonowanie i rozwój tej gospodarki.

Według O. Langego polityka ekonomiczna polega na wykorzystaniu praw

ekonomicznych do osiągnięcia zamierzonych celów. Jej sposób działania polega na

wprowadzeniu do rzeczywistości przyczyn, które zgodnie z prawami ekonomicznymi

wywołują skutki stanowiące cel polityki ekonomicznej.

W. Baka definiuje politykę gospodarczą jako świadomą działalność państwa,

polegającą na wyznaczaniu celów i zadań gospodarczych oraz na ustalaniu środków i metod

realizacji.

Natomiast dla Baumola i Chandlera polityka ekonomiczna to akt wyboru między

alternatywnymi kierunkami działania.

Oczywiście lista definicji mogłaby być znacznie dłuższa. Wybrano jednak takie, które

całkowicie się w stosunku do siebie różnią chociaż nie są w stosunku do siebie sprzeczne.

Każdy autor zwraca uwagę jednak na inne aspekty (sygnalizowano uprzednio ten problem;

dla większej przejrzystości drukiem pochyłym zaznaczono słowa najbardziej znaczące).

Ujęcie pierwsze akcentuje sposób oddziaływania na gospodarkę – metodami bezpośrednimi

(nakazowymi) lub pośrednimi (parametrycznymi); w drugiej definicji zwraca się uwagę na

cybernetyczny mechanizm sterowania gospodarką (przyczyna – skutek) na bazie dorobku

teoretycznego ekonomii (prawa ekonomiczne); w trzeciej definicji położono nacisk na treść

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład I

strona 7

polityki gospodarczej (ustalanie celów, środków i metod), natomiast w czwartej na

wariantowość rozwiązań i konieczność wyboru politycznego.

W istocie politykę przestrzenną należałoby umieścić w ramach części składowej

polityki gospodarczej tzn. w polityce regionalnej państwa. Według B. Winiarskiego jest to

całokształt czynności państwa w zakresie świadomego oddziaływania na rozwój społeczno-

gospodarczy regionów kraju. Z różnych względów współczesne państwo nie może pozwolić

na to, aby w kraju pogłębiały się dysproporcje przestrzenne i dlatego stosuje aktywne

narzędzia zmniejszające zróżnicowania regionalne. W dalszych wykładach zagadnienie to

zostanie potraktowane bardzo szeroko, m. in. również dlatego, iż spotyka się niekiedy ujęcia

utożsamiające politykę przestrzenną z polityką regionalną.

Polityka przestrzenna została zdefiniowana przez J. Goryńskiego jako sfera działania

mającego za zadanie ustalanie celów i środków kształtowania, zagospodarowania

i użytkowania przestrzeni. W tym ujęciu widoczna jest konkretyzacja polityki ekonomicznej

według definicji W. Baki.

Z kolei najważniejszym środkiem (nie jedynym) polityki przestrzennej jest

planowanie przestrzenne zajmujące się rozmieszczeniem na określonym terenie działalności

produkcyjnej, urządzeń i obiektów infrastrukturalnych, usługowych i socjalnych oraz domów

mieszkalnych i określonych stref funkcjonalnych. Stanowi ono podsystem planowania

społeczno-gospodarczego (szerzej na ten temat – następny wykład).

Polityka przestrzenna jest realizowana również za pomocą instrumentów prawnych,

a sam plan zagospodarowania przestrzennego może być traktowany jako źródło prawa

miejscowego. Stąd szczególne miejsce wśród dyscyplin związanych z gospodarką

przestrzenną zajmuje prawo.

Prowadzenie skutecznej polityki gospodarczej i efektywnej polityki regionalnej

wymaga stosowania osiągnięć nauki organizacji i zarządzania. Nie chodzi więc jedynie

o działalność programową – wyznaczanie celów i zadań, środków i metod, ale także

o działalność wykonawczą. Realizacja zadań wymaga znajomości zasad organizowania

działalności, powodowania (rozkazywania, motywowania, pobudzania, koordynowania) oraz

kontrolowania wykonania. Wiedza na ten temat jest niezbędna w funkcjonowaniu gospodarki

przestrzennej.

Gospodarka przestrzenna jest przedmiotem zainteresowania również innych dyscyplin

technicznych. Szczególnie dotyczy to planowania przestrzennego wykładanego dla studentów

architektury. Celem jest kreowanie nie tylko pojedynczych obiektów architektonicznych, ale

także całych zespołów urbanistycznych. Należy pamiętać, iż budynki, budowle i sieciowe

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład I

strona 8

elementy infrastruktury technicznej są trwałymi obiektami decydującymi o kształcie

przestrzennym kraju, regionów, miast i gmin wiejskich. Z tego względu pojawiają się tu dwie

dyscypliny szczegółowe, mieszczące się w planowaniu przestrzennym i stykowe

z architekturą – urbanistyka i ruralistyka. Urbanistyka jest nauką o zasadach planowania

przestrzennego miast i osiedli oraz o ich powstawaniu i historycznym rozwoju. Natomiast

ruralistyka jest analogiczną, aczkolwiek mnie znaną dyscypliną odnoszącą się do terenów

wiejskich.

Gospodarka przestrzenna jest bardzo blisko spokrewniona z geografią ekonomiczną

badając wspólnie systemy i struktury społeczno-gospodarcze zorganizowane w przestrzeni

i rozwijające się w czasie. Wykorzystuje w opracowaniach planistycznych także jej dorobek

i metody analizy i opisu przestrzeni.

Kształtowanie przestrzeni musi uwzględniać także dorobek szeregu innych nauk,

w tym ekonomiki środowiska i ekologii, demografii i socjologii.

Wykorzystano literaturę:

1. R. Domański: Gospodarka przestrzenna. Warszawa: PWN 1993

2. J. Goryński: Polityka przestrzenna. Warszawa: PWE 1982

3. B. Malisz: Podstawy gospodarki i polityki przestrzennej. Wrocław: Ossolineum 1984

4. B. Winiarski: Polityka gospodarcza. Warszawa: PWN 2002

5. Wydawnictwa encyklopedyczne PWN (Encyklopedia 4-tomowa, Słownik języka

polskiego 1-tomowy oraz 3-tomowy, Leksykon PWN)

Wykład opracował dr Leszek Cybulski