bank i kredyt

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Rynki i Instytucje Finansowe

Streszczenie

W finansach islamskich muszà byç przestrzegane zasady sza-

ri’atu. Powoduje to, ˝e znane z zachodnich rynków konstrukcje

instrumentów pochodnych w wi´kszoÊci przypadków nie mogà

byç wykorzystywane w krajach muzu∏maƒskich. FinansiÊci, ko-

rzystajàc ze wsparcia uczonych – przedstawicieli szkó∏ szari’atu,

opracowujà nowoczesne instrumenty finansowe oparte na trady-

cyjnych technikach finansów islamskich. W artykule zaprezento-

wano ró˝ne poglàdy na temat podstawowych cech derywatów,

takich jak: instrument bazowy, sposób rozliczenia transakcji,

mo˝liwoÊç wczeÊniejszego zamkni´cia transakcji przed termi-

nem wygaÊni´cia. Przedstawiono tak˝e obecnà sytuacj´, w tym

obowiàzujàce regulacje i ofert´ us∏ugowà na rynku islamskich

derywatów w kilku wybranych krajach.

S∏owa kluczowe: finanse islamskie, islamskie instrumenty

pochodne

Abstract

The Islamic finance sector has witnessed enormous development.

This is the case with the derivatives market as well. Derivatives

are now being increasingly applied to Shariah complaint products,

which presents exciting opportunities for issuers and investors

alike. This paper examines the Islamic viewpoint on the new

instruments and shows contracts currently used in Islamic finance

that may be regarded as derivatives. The validity and

permissibility of these instruments appears to vary by scholar.

Most scholars agree that, in principle, futures and option contracts

may be compatible with Shariah principles. They suggest that

derivatives should be used for hedging and arbitrage. What raises

objections is the application of these instruments for purely

speculative purposes.

Keywords: Islamic finance, Islamic derivatives

JEL: G15, G32

* Uniwersytet Miko∏aja Kopernika w Toruniu, Wydzia∏ Nauk Ekonomicznych i Zarzàdzania, Katedra Zarzàdzania Finansami, e-mail: darius@econ.uni.torun.pl

Instrumenty pochodne na islamskim
rynku finansowym

Derivative Instruments on the Islamic
Financial Market

D a r i u s z P i o t r o w s k i *

pierwsza wersja: 20 lutego 2007 r., ostateczna wersja: 21 marca 2007 r., akceptacja: 3 kwietnia 2007 r.

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Financial Markets and Institutions

W ostatnich kilkunastu latach obserwuje si´ znaczny
post´p w finansach islamskich

. Wed∏ug prognoz Mo-

ody’s Investors Service, a tak˝e innych oÊrodków w
najbli˝szych latach roczne tempo wzrostu ca∏ego ryn-
ku b´dzie si´ utrzymywa∏o na poziomie 10–15% (La-
ne 2006). W pewnych kr´gach spo∏eczeƒstw zachod-
nich wzrasta ÊwiadomoÊç istnienia tego rynku. Pro-
dukty finansów islamskich, czyli zgodnych z wymo-
gami szari’atu

, sà obecnie oferowane w ponad 60

krajach. Do czynników, które powodujà wzrost zain-
teresowania i przyciàganie kapita∏u na te obszary, z
pewnoÊcià nale˝à: odmiennoÊç, egzotyka islamskich
instrumentów finansowych, a tak˝e znaczny poten-
cja∏ rozwoju rynku.

W wartoÊciach bezwzgl´dnych rynki finansowe

krajów muzu∏maƒskich, jak te˝ rynek islamskich pro-
duktów w innych krajach Êwiata pozostajà niewiel-
kie. Szacuje si´, ˝e aktywa b´dàce w posiadaniu is-
lamskich banków oraz ulokowane w zgodne z sza-
ri’atem instrumenty oferowane przez konwencjonal-
ne banki wynoszà ponad 400 mld USD (Aziz 2006b).
Rynek islamskich funduszy inwestycyjnych (na Êwie-
cie dzia∏a ich ponad 250) jest oceniany na ponad 300
mld USD, natomiast rynek sukuk – instrumentów
przypominajàcych obligacje – osiàgnà∏ poziom 50
mld USD (Aziz 2006a). Z kolei setki spó∏ek, które po-
zytywnie przesz∏y screening przeprowadzany przez
komitety szari’atu dzia∏ajàce przy gie∏dach, tworzy
wyceniany na wiele miliardów dolarów islamski ry-
nek akcji.

Jednym z najszybciej rozwijajàcych si´ segmen-

tów rynku kapita∏owego we wspó∏czesnych dojrza-
∏ych gospodarkach jest rynek instrumentów pochod-
nych. Poniewa˝ banki, rynki akcji i papierów d∏u˝-
nych w krajach muzu∏maƒskich funkcjonujà na
szerszà skal´ od lat 90., warto zbadaç, czy i w jakim
zakresie dzia∏ajà tam równie˝ rynki instrumentów
pochodnych. W tym celu w artykule omówiono re-
gulacje wp∏ywajàce na kszta∏t omawianego rynku,
opierajàce si´ na Koranie, sunnie oraz innych êró-
d∏ach prawa, jak choçby rekomendacje Fiqh Acade-
my w Jeddah

. Nast´pnie na przyk∏adzie kilku ryn-

ków zaliczanych do czo∏ówki w paƒstwach muzu∏-
maƒskich ze wzgl´du na wielkoÊç transakcji i zakres
oferty us∏ugowej, ukazano zasady konstrukcji wybra-
nych derywatów i obrotu nimi. Nale˝y w tym miej-
scu dodaç, ˝e na islamskim rynku finansowym han-
dluje si´ instrumentami, których konstrukcja ró˝ni
si´ od tradycyjnych instrumentów pochodnych. Po-
wszechnie jednak finansiÊci stosujà okreÊlenie islam-
skie derywaty.

Zdaniem autora perspektywy rozwoju rynku is-

lamskich instrumentów pochodnych sà obiecujàce.
Âwiadczy o tym wysoki poziom zaanga˝owania
uczestników rynku w tworzenie konstrukcji odpowia-
dajàcych wymogom szari’atu, a tak˝e wzrastajàca
wÊród praktyków gospodarczych z krajów muzu∏-
maƒskich ÊwiadomoÊç funkcji realizowanych przez
instrumenty pochodne. Nie bez znaczenia jest tak˝e
popyt na nowe rozwiàzania finansowe zg∏aszany
przez zachodnie instytucje finansowe, inwestujàce w
krajach muzu∏maƒskich, oraz przedstawicieli spo-
∏ecznoÊci muzu∏maƒskiej zamieszkujàcej Europ´ i
Ameryk´ Pó∏nocnà. Aby jednak po˝àdane zmiany na-
bra∏y w∏aÊciwego tempa, nale˝y przyÊpieszyç proces
harmonizacji regulacji dotyczàcych islamskich dery-
watów. Ukazanie ró˝norodnoÊci poglàdów w zakresie
konstrukcji i obrotu instrumentami pochodnymi oraz
trudnoÊci z wprowadzaniem powszechnie akcepto-
wanych standardów potraktowano jako g∏ówny cel
pracy.

Podstawowe regulacje dotyczàce islamskich

kontraktów terminowych

Przedstawienie w artykule wszystkich regulacji odno-
szàcych si´ do konstrukcji instrumentów pochod-
nych w krajach muzu∏maƒskich i obrotu nimi nie jest
mo˝liwe ani konieczne. Pewne g∏ówne zasady warto
jednak przybli˝yç. Nale˝y dodaç, ˝e w kwestii instru-
mentów pochodnych, ich konstrukcji i obrotu nimi
brak jednego wspólnego stanowiska uczonych sku-
pionych w komitetach szari’atu oraz oÊrodkach aka-
demickich. Ró˝norodnoÊç, a nawet sprzecznoÊç pre-
zentowanych poglàdów mogà rodziç wra˝enie cha-
osu. Z drugiej jednak strony bardzo dobrze oddajà re-
alia tego m∏odego rynku, w jakich dzia∏ajà podmioty
tworzàce nowe konstrukcje finansowe.

Problem z w∏aÊciwà ocenà zgodnoÊci z nakazami

prawa religijnego obrotu instrumentami pochodnymi
w krajach muzu∏maƒskich wynika w znacznej mierze
z koniecznoÊci odwo∏ywania si´ do Koranu i sunny

Odwo∏ywanie si´ do tekstu objawionego, jakim jest
Koran, oraz zachowaƒ i poglàdów Proroka przedsta-
wionych w hadisach stwarza pewien problem, gdy˝
teksty zawarte w tych êród∏ach nie odnoszà si´
wprost do transakcji z wykorzystaniem derywatów.
Poza tym cz´Êç hadisów traktowana jest jako niepraw-
dziwa. Istniejà wi´c z tego wzgl´du pewne rozbie˝no-
Êci poglàdów.

Wi´kszoÊç uczonych zwraca uwag´ na fakt, ˝e

decydujàce znaczenie dla okreÊlenia, czy dana trans-
akcja z wykorzystaniem kontraktu futures lub opcji
jest dopuszczalna, ma jej zastosowanie w praktyce.

Zbiór spisanych hadisów.

Islam jest religià monoteistycznà wyznawanà przez ok. 1,4 mld ludzi.

Prawo religijne opierajàce si´ m.in. na Koranie, sunnie, analogii i kon-

sensusie.

G∏ówny oÊrodek w Êwiecie muzu∏maƒskim skupiajàcy uczonych z zakre-

su prawa religijnego.

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Rynki i Instytucje Finansowe

Wa˝ne sà okolicznoÊci zawierania transakcji oraz jej
skutki. W ˝adnym wypadku nie mo˝e dochodziç do
nadmiernej spekulacji, wykorzystania braku dosta-
tecznej wiedzy partnera transakcji czy niszczenia je-
go majàtku.

W islamie obowiàzujà pewne wytyczne, które

mo˝na odnieÊç równie˝ do instrumentów finanso-
wych. Zgodnie z najwa˝niejszymi ka˝dy instrument i
obrót nim, jeÊli ma odpowiadaç wymogom szari’atu,
musi byç wolny od: riba (odsetek), gharar (zb´dnego
ryzyka, niepewnoÊci), maysir (hazardu), rishwah (ko-
rupcji) i jahl (ignorancji, niewiedzy).

Riba to nienale˝na nadwy˝ka. Jednym z jej przy-

k∏adów jest oprocentowanie. Brak riba w kontraktach
musi byç bezwzgl´dnie przestrzegany. Z tego powodu
kontrakty futures i opcje odnoszàce si´ do stopy pro-
centowej sà nieakceptowalne. Z kolei waluty mogà
byç wymieniane tylko w transakcjach natychmiasto-
wych, inaczej mo˝e rodziç to podejrzenie o wyst´po-
wanie riba. Wynika z tego wniosek, ˝e wykorzystanie
konwencjonalnych derywatów walutowych z islam-
skiego punktu widzenia nie jest dopuszczalne.

W kontekÊcie instrumentów pochodnych gharar

mo˝na pojmowaç jako brak pewnoÊci, co do treÊci
kontraktu, zobowiàzaƒ stron dotyczàcych przedmiotu
transakcji, jego rodzaju, wagi, iloÊci oraz warunków
dostawy. Maysir z kolei oznacza, ˝e wynik koƒcowy
transakcji zale˝y wy∏àcznie od trafu, przypadku.

W dalszej cz´Êci artyku∏u zosta∏y przedstawione

ró˝ne stanowiska szkó∏ szari’atu dotyczàce takich
cech instrumentów pochodnych notowanych na ryn-
kach zachodnich, jak: wykorzystanie kontraktów w
transakcjach spekulacyjnych, pieni´˝ne rozliczanie
ró˝nic, wolumen obrotu przekraczajàcy liczb´ kon-
traktów oraz zawieranie transakcji odwrotnych, do-
mykajàcych pozycje, przed up∏ywem terminu wa˝no-
Êci kontraktu.

Rozwa˝ania nale˝y zaczàç od wskazania, ˝e w is-

lamie wyró˝nia si´ kilka typów transakcji. Sà to trans-
akcje (Salehabadi, Aram 2002):

1) spot, gdzie dostawa i zap∏ata nast´pujà natych-

miast,

2) deferred, kiedy dostawa jest natychmiastowa,

natomiast p∏atnoÊç nast´puje w przysz∏oÊci,

3) salam, w których p∏atnoÊç nast´puje natych-

miast, natomiast dostawa jest w terminie póêniej-
szym,

4) futures, gdzie zarówno p∏atnoÊç i dostawa ma-

jà miejsce w przysz∏oÊci.

Ostatni rodzaj transakcji jest zdaniem wielu

uczonych niedozwolony. Mufti Taqi Usmani z Islamic
Fiqh Academy w Jeddah twierdzi, ˝e zgodnie ze s∏o-
wami Proroka nie jest mo˝liwe przeprowadzanie
transakcji kupna lub sprzeda˝y dochodzàcych do
skutku (p∏atnoÊç i dostawa) w przysz∏oÊci. Pojawia si´
tutaj element gharar. NiepewnoÊç dotyczy mo˝liwo-

Êci dojÊcia do skutku transakcji, jak te˝ czasu realiza-
cji, jakoÊci i iloÊci dostarczanych produktów. Mufti
wskazuje tak˝e na fakt braku rozliczania transakcji
poprzez fizycznà dostaw´ instrumentu bazowego.

Dos∏owne rozumienie omawianego zakazu wy-

klucza∏oby mo˝liwoÊç obrotu kontraktami futures na
islamskim rynku finansowym. Niektórzy twierdzà
jednak, ˝e zaj´cie pozycji w kontraktach to nie kupno
lub sprzeda˝ pewnych przedmiotów, a porozumienie,
przyj´cie zobowiàzania do realizacji w przysz∏oÊci.
Podchodzàc w ten sposób do istoty transakcji z wyko-
rzystaniem derywatów, mo˝na dowieÊç, ˝e transakcje
futures nie podlegajà wspomnianym powy˝ej ograni-
czeniom. Kontrakty futures traktowane jako zakup lub
sprzeda˝ obietnicy sà w znacznej mierze dozwolone,
jednak handel nimi na rynku wtórnym nie jest do-
puszczany przez wi´kszoÊç szkó∏, poza malikickà. Fa-
him Khan z kolei zauwa˝a wyst´powanie znacznego
podobieƒstwa mi´dzy wspó∏czesnymi transakcjami
na rynku futures a wspominanymi przez Proroka
transakcjami forward. Uwa˝a, ˝e oba instrumenty
spe∏niajà wymienione przez Niego warunki w postaci
wskazania rodzaju, iloÊci i wagi przedmiotu, jak te˝
terminu realizacji transakcji

. Jeszcze inny sposób ro-

zumowania, pozwalajàcy ominàç omawiany zakaz,
zosta∏ przedstawiony w dalszej cz´Êci artyku∏u.

Instrumenty pochodne, mimo ˝e s∏u˝à do zabez-

pieczania i arbitra˝u, g∏ównie sà jednak kojarzone ze
spekulacjà, inwestycjami o wysokim poziomie ryzyka
lub nawet hazardem. Ich funkcjonowanie wydaje si´
sprzeczne z podstawowymi za∏o˝eniami religii mu-
zu∏maƒskiej. Werset 2:219 oraz 5:90 Koranu pot´piajà
brak pewnoÊci i hazard. Mowa jest tak˝e, ˝e zagro˝e-
nia z nich wynikajàce przewy˝szajà potencjalne ko-
rzyÊci. Na tej podstawie wysuwane sà argumenty
przeciw instrumentom pochodnym, które poprzez
swój spekulacyjny charakter prowadzà do niew∏aÊci-
wego obchodzenia si´ z w∏asnoÊcià innych, „po˝era-
jà” majàtki innych. Wyg∏aszane sà poglàdy, ˝e speku-
lacja w po∏àczeniu z przystàpieniem do transakcji po-
przez wniesienie depozytu zabezpieczajàcego, jako
zwykle niedu˝ej cz´Êci wartoÊci kontraktu, odpowia-
da za wzrost wolumenu transakcji i wywo∏ane tym
wahania kursów na rynku, bez wyraênej przyczyny
tkwiàcej w zmianie poda˝y instrumentu bazowego

Warto w tym miejscu nadmieniç, ˝e day trading,

cz´sto stosowany w transakcjach na omawianym ryn-
ku, jest bardzo podobny do hazardu i z tego powodu
wiele szkó∏ traktuje go jako niedozwolony. Zawiera w
sobie zbyt du˝o nieuzasadnionego ryzyka, podejmo-
wanego bez wi´kszego zwiàzku z dzia∏alnoÊcià gospo-
darczà prowadzonà w sferze realnej

. Uwa˝a si´, ˝e

zysk osiàgni´ty na kilkugodzinnych ruchach ceno-

http://www.islamic-world.net/economics/derivative_instruments.htm

http://www.islamic-world.net/economics/role_of_the_stock_exchange.htm

http://muslim-investor.com/mi/prohibited.phtml

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Financial Markets and Institutions 43

wych wynika raczej z przypadku. ˚adne zmiany w
zakresie instrumentu bazowego (przyk∏adowo kondy-
cja finansowa spó∏ki) nie sà bowiem w stanie wywo-
∏aç w krótkim terminie znacznych wahaƒ kursu, aby
daç sposobnoÊç do zarobku day traders. Zmiany w
sferze realnej tworzà raczej Êrednio- i d∏ugotermino-
we trendy. Z poglàdem tym mo˝na si´ cz´Êciowo zgo-
dziç. Bardzo cz´sto bowiem wahania kursów nast´-
pujà w sytuacji, kiedy brak jest jakichkolwiek nowych
informacji rzutujàcych na fundamentalnà sytuacj´
spó∏ki. W takich przypadkach krótkoterminowe zmia-
ny wyceny sà raczej wynikiem nadmiernej spekulacji,
a nie realnych procesów. Przedstawione operacje, po-
dobnie jak osiàgany z nich zysk, nie sà wi´c akcepto-
wane przez islam.

Zwolennicy upowszechniania obrotu islamskimi

instrumentami pochodnymi wskazujà na niew∏aÊci-
we pojmowanie pewnych procesów zachodzàcych w
sferze finansów jak te˝ na zbyt wàskie rozumienie po-
j´cia spekulacji. Spekulacji nie da si´ ca∏kiem wyeli-
minowaç ani w gospodarkach zachodnich, ani w kra-
jach muzu∏maƒskich. Potwierdzajà to takie techniki,
jak mudaraba czy musharaka, w przypadku których
rozwa˝ajàc przystàpienie do transakcji, nale˝y braç
pod uwag´ istnienie du˝ego ryzyka poniesienia strat
(Kamali 1999). Czasami trudno jest rozdzieliç inwe-
stycje od spekulacji i hazardu. Podejmowanie speku-
lacyjnego ryzyka w gospodarce, odnoszàce si´ do in-
westowania aktywów, umiej´tnoÊci i pracy, nie jest
podobne do hazardu. Spekulacja dotyczy ogranicza-
nia, przejmowania lub przerzucania ryzyka, które ist-
nieje i przeszkadza w prowadzeniu dzia∏alnoÊci go-
spodarczej. Hazard, czyli nadmierna spekulacja, two-
rzy natomiast ryzyko.

Spekulacja sprowadzajàca si´ do hazardu i pole-

gajàca na prognozowaniu przysz∏ych ruchów ceno-
wych nie jest dozwolona w islamie. Inny rodzaj spe-
kulacji, gdzie akcent po∏o˝ony jest na przejmowanie
ryzyka od producenta jest po˝àdany, gdy˝ u∏atwia je-
go dzia∏alnoÊç gospodarczà (Khan 1997).

Spekulacja mo˝e byç rozumiana jako racjonalne

przewidywanie przysz∏ych trendów cenowych na
podstawie wiedzy i doÊwiadczenia. Wymaga wi´c
màdroÊci i zdolnoÊci. Wià˝e si´ ponadto z nak∏adem
pracy. Do jej prowadzenia potrzebne sà analizy da-
nych finansowych oraz makro- i mikrootoczenia.
Znaczenie trafu, przypadkowoÊci nie jest du˝e

W spekulacji na gie∏dzie strony transakcji sà

Êwiadome, majà wiedz´ na temat ceny, iloÊci, jakoÊci
i warunków dostawy instrumentów. Ponadto obiekt
spekulacji mo˝e byç dostarczony w odpowiednim
czasie. W ˝adnym wypadku nie mo˝e byç mowy o
nieuczciwym czy niesprawiedliwym pozyskiwaniu
dóbr nale˝àcych do innych. Inwestorzy majà na celu

w∏aÊciwe przewidzenie przysz∏ych ruchów cen. Ich
celem nie jest natomiast pozyskanie dóbr innych lub
ich niszczenie.

Krytycy wprowadzania na rynki muzu∏maƒskie

instrumentów pochodnych opartych na wzorcach sto-
sowanych w krajach rozwini´tych zg∏aszajà tak˝e za-
strze˝enia do dokonywania transakcji odwrotnych, po-
zwalajàcych zamknàç pozycje przed dniem wygaÊni´-
cia kontraktu. Uwa˝a si´, ˝e transakcje te nie sà zawie-
rane w celu otrzymania instrumentu bazowego w przy-
sz∏oÊci, a decydujàce znaczenie ma mo˝liwoÊç speku-
lacji. W takich sytuacjach wyst´pujà co najmniej dwa
naruszenia prawa koranicznego. Po pierwsze, docho-
dzi do kolejnego przenoszenia praw w∏asnoÊci do in-
strumentu, jeszcze przed obj´ciem tego instrumentu.
Po drugie odrywa si´ transakcj´ od procesów zacho-
dzàcych w realnej gospodarce i wià˝àcych si´ z prze-
mieszczaniem przedmiotów od nabywcy do zbywcy.

Szari’at nakazuje fizyczne istnienie przedmiotu

wymiany i mo˝liwoÊci jego zbycia. „Nie sprzedawaj,
co nie jest z tobà (twoje)” to ogólna zasada w handlu,
która odnoszona jest równie˝ do derywatów (Kamali
1999). Stosowanie si´ do tej zasady mia∏o chroniç
przed gharar, rozumianym jako zniszczenie lub utra-
ta mienia lub jakakolwiek inna forma niedope∏nienia
postanowieƒ kontraktu. Z tego wzgl´du w Êwiecie is-
lamu zabroniona jest krótka sprzeda˝, która zbli˝ona
jest do przyj´cia pozycji krótkiej w kontraktach. W
obu przypadkach sprzedajàcy nie musi dysponowaç
instrumentami bazowymi w danej chwili ani byç ich
w∏aÊcicielem, co przeczy zasadom prowadzenia han-
dlu wynikajàcym z szari’atu (DeLorenzo 2002, s. 22).

Problemem dla zagranicznych inwestorów i sa-

mych muzu∏manów sà ró˝ne interpretacje omawianej
zasady. Powy˝szy zapis mo˝e wi´c oznaczaç, aby nie
sprzedawaç tego, czego nie jest si´ w∏aÊcicielem.
Zgodnie z drugim poglàdem zasada odnosi si´ wy∏àcz-
nie do pewnych produktów, które trudno znaleêç na
rynku i które nie∏atwo zastàpiç. Nie sà wi´c uwzgl´d-
niane dobra ∏atwo dost´pne, powszechne. Wynika z
tego, ˝e zasada nie obejmuje derywatów, gdy˝ odnoszà
si´ one zwykle do przedmiotów, instrumentów ∏atwo
dost´pnych i wystandaryzowanych. Trzecie podejÊcie
koncentruje si´ na mo˝liwoÊci dostarczenia produktu
przez sprzedajàcego. Nie jest zatem wa˝na w∏asnoÊç
czy posiadanie rzeczy w momencie zawierania trans-
akcji, ale kontrola mo˝liwoÊci jej dostawy na rynek w
odpowiednim czasie i umówionej iloÊci.

Inny hadis mówi, ˝e ten, kto kupuje ˝ywnoÊç nie po-

winien odsprzedawaç jej, a˝ do czasu, kiedy sam jà otrzy-
ma, lub w innej wersji (...) przed zwa˝eniem i zmierze-
niem. Niektórzy odnoszà ten hadis tylko do ˝ywnoÊci,
wi´c ich zdaniem zawieranie transakcji na póêniejszà
dostaw´ np. ropy naftowej czy bawe∏ny jest mo˝liwe

http://www.islamic-world.net/economics/speculation_and_gambling.htm

http://www.kantakji.org/fiqh/Files/Markets/Fiqhi%20Issues%20in%20Com-

modity%20Futures%20by%20Mohammad%20Hashim%20Kamali.doc

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Rynki i Instytucje Finansowe

S∏owa Proroka nale˝y rozumieç w kontekÊcie

czasów i miejsca, w jakich ˝y∏. W siódmym i ósmym
wieku w Medynie rynek nie by∏ wystarczajàco rozwi-
ni´ty. Ryzyko niedope∏nienia zobowiàzania wynika∏o
z faktu, ˝e nie zawsze i nie wszystkie produkty by∏y
dost´pne

. Wydaje si´ wi´c, ˝e nie mo˝na dos∏ownie

traktowaç przytoczonej wypowiedzi i dopatrywaç si´
wyst´powania gharar w kontraktach terminowych.
Zwolennicy upowszechniania kontraktów futures
twierdzà, ˝e we wspó∏czesnym Êwiecie taka groêba
nie wyst´puje. Izby rozliczeniowe zapobiegajà nie-
prawid∏owoÊciom w kontraktach, które mogà doty-
czyç iloÊci, jakoÊci, wagi czy sposobu rozliczenia
transakcji. Monitorujà wnoszenie przez kontrahen-
tów depozytów, codziennie rozliczajà transakcje na
zasadzie marking to market. Z kolei gie∏dy w standar-
dach kontraktów jasno okreÊlajà warunki obrotu,
wi´c nie mo˝e byç mowy o oszukaniu kogoÊ lub nie-
dotrzymaniu warunków umowy.

Zgodnie z tym tokiem myÊlenia, transakcje futu-

res pomimo literalnego zakazu mogà byç realizowa-
ne. Kwestià jest ustalenie intencji towarzyszàcej two-
rzeniu prawa. Mo˝na przyjàç, ˝e Prorok sprzeciwia∏
si´ kontraktom futures nie ze wzgl´du na ich istot´, a
z powodu braku mo˝liwoÊci zapewnienia ochrony in-
teresu stronom transakcji. Obecnie obawy zwiàzane z
realizacjà transakcji, w których p∏atnoÊç i dostawa b´-
dà mia∏y miejsce w przysz∏oÊci, z racji rozwoju tech-
nologicznego i standaryzacji niemal nie wyst´pujà.
Mo˝na przyjàç, ˝e usuni´ta zosta∏a podstawa do sto-
sowania zakazu.

Zdaniem autora, nies∏usznie zak∏ada si´, ˝e ten,

kto nie dostarcza instrumentu bazowego, nie dotrzy-
muje pozycji do koƒca trwania kontraktu i kieruje si´
spekulacjà. B∏´dem jest te˝ twierdzenie, ˝e wprowa-
dzenie rozliczeƒ pieni´˝nych, a nie poprzez dostar-
czenie towaru wzmog∏o zabronionà spekulacj´ i ma
jedynie wydêwi´k negatywny. Zapomina si´, ˝e no-
woczesne sposoby rozliczenia transakcji majà na
wzgl´dzie przede wszystkim wygod´. Zmniejszajà si´
równie˝ koszty transakcyjne. W pewnym stopniu
ograniczono tak˝e próby cornering market – wykupy-
wania towarów w celu spowodowania zwy˝ki cen,
która uniemo˝liwi spekulowanie na zni˝k´, aby kupiç
towary przed terminem rozliczenia. Utrzymywanie
pozycji w kontraktach tylko przez pewien czas tak˝e
nie musi automatycznie oznaczaç spekulacji. Czas do
wygaÊni´cia kontraktu nie zawsze bowiem pokrywa
si´ z okresem, w którym chciano zastosowaç hedging.

Krytyka futures dotyczy równie˝ tego, ˝e w wyni-

ku ciàgu transakcji domykajàcych pozycje ostateczna
cena odnoszàca si´ do zabezpieczenia jest wysoka.
Spekulanci mogà wi´c poÊrednio lub bezpoÊrednio
utrudniaç podejmowanie decyzji o zabezpieczeniu

otwartych pozycji przez podmioty prowadzàce dzia-
∏alnoÊç gospodarczà w sektorze realnym. W krytyce
pomini´to jednak to, ˝e kolejne zawierane transakcje
niekoniecznie muszà oznaczaç zysk dla spekulanta.
Wzrosty przeplatajà si´ bowiem ze spadkami. Z kolei
cena, po której zawierane sà transakcje zarówno spe-
kulacyjne, jak i hedgingowe, nie prowadzi do wyzy-
sku innych, gdy˝ jest wynikiem gry poda˝y i popytu
zg∏aszanych przez wielu uczestników rynku, a wi´c z
zasady jest uczciwa.

Krytykowani cz´sto spekulanci sà potrzebni na

rynku, gdy˝ tworzà p∏ynnoÊç i dzi´ki temu dajà spo-
sobnoÊç zawarcia transakcji podmiotom szukajàcym
zabezpieczenia w postaci instrumentów pochodnych.
Nie jest wi´c wa˝ne to, ˝e wolumen obrotu w trady-
cyjnych kontraktach jest wysoki i czasami przewy˝-
sza iloÊç instrumentu bazowego. Wolumen tworzà
cz´Êciowo transakcje podmiotów zabezpieczajàcych
si´, a ich dzia∏ania trudno uznaç za przejaw nadmier-
nej spekulacji (Bacha 1999).

Uczeni muzu∏maƒscy wskazujà na wiele wad futu-

res, porównujàc je ze znanymi sobie i akceptowanymi
przez szari’at kontraktami forward. Na wspó∏czesnym
rynku futures nastàpi∏o rozdzielenie handlu prawami i
faktycznej wymiany towarów. Rynek futures w odró˝-
nieniu od forward przesta∏ byç cz´Êcià rynku towarowe-
go. Wprawdzie mogà z niego skorzystaç równie˝ i te
podmioty, które zabezpiecza∏y si´ na rynku forward, jed-
nak kontakt z zawodowymi spekulantami mo˝e ich do-
prowadziç do katastrofy finansowej. Przyczynà proble-
mów mo˝e byç zmiana ró˝nicy mi´dzy cenà spot a cenà
na rynku futures w trakcie trwania kontraktu, okresowo
powodujàca obowiàzek uzupe∏nienia depozytu.

Analizujàc wspó∏czesny rynek futures, nale˝y

wskazaç na jeszcze jednà jego w∏aÊciwoÊç, do której
krytycy rzadko si´ odnoszà. Rynek futures daje spo-
sobnoÊç poznania oczekiwaƒ jego uczestników doty-
czàcych cen w przysz∏oÊci (Kamali 1999). Wiedza ta-
ka pozwala lepiej planowaç i dostosowaç wielkoÊç
produkcji i cen´ do oczekiwaƒ rynku. Mo˝e to
zmniejszyç ryzyko strat wynikajàcych z nadmiernej
produkcji lub oczekiwania wy˝szej ceny w przysz∏o-
Êci. Pozwala tak˝e lepiej wykorzystywaç dost´pne za-
soby, poprzez kierowanie ich na rynki gdzie, wyst´-
puje niedostatek poda˝y, a ceny utrzymujà si´ na wy-
sokim poziomie. Te niewàtpliwe korzyÊci wynikajàce
ze stosowania kontraktów futures powinny przema-
wiaç za jak najszybszym upowszechnianiem instru-
mentów pochodnych w krajach muzu∏maƒskich.

Tradycyjne islamskie instrumenty jako

odpowiedniki kontraktów terminowych

Rezolucja nr 63/1/7 Islamic Fiqh Academy zaleca
oparcie islamskiego rynku pieni´˝nego i towarów na

Zob. przypis 9.

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Financial Markets and Institutions

kontraktach zgodnych z szarti’atem (Islamic Develop-
ment Bank 2000a, s. 131). Wymieniono w tym miej-
scu: bay as-salam (sprzeda˝ z p∏atnoÊcià z góry), as
sarf (wymian´), wa’d bill bay (zgod´ na sprzeda˝ w
przysz∏oÊci), istisna’ (zamówienie produkcyjne z p∏at-
noÊciami wnoszonymi sukcesywnie). W dalszej kolej-
noÊci zosta∏y pokrótce przedstawione salam, istisna’
oraz jo’ala, b´dàce w pewnej mierze odpowiednikami
transakcji na wspó∏czesnym rynku forward.

Stosowanie wspomnianych transakcji mia∏o na

celu wsparcie produkcji i handlu. Instrumenty te po-
zwalajà przenosiç ryzyko, dzieliç si´ nim, wspierajà
wymian´. Za ich pomocà finansowane sà procesy go-
spodarcze. JednoczeÊnie warunki obrotu tymi instru-
mentami pozostawiajà niewiele miejsca na spekulacj´
i nadu˝ycia, w których szkod´ ponosi jedna ze stron
transakcji lub podmioty trzecie (Khan 1997, s. 10).

Kontrakt salam poczàtkowo by∏ powiàzany wy-

∏àcznie z rolnictwem. Mia∏ zapewniç przetrwanie rol-
nikom oraz godziwe wynagrodzenie za plony. Jego
konstrukcja zbli˝ona jest do funkcjonujàcych na Za-
chodzie kontraktów typu to arrive. Zasadnicza ró˝ni-
ca sprowadza si´ do tego, ˝e w znanych nam kontrak-
tach p∏atnoÊç nast´puje dopiero na koniec kontraktu i
nie dochodzi zwykle do przej´cia instrumentu bazo-
wego, lecz jedynie pieni´˝nego rozliczenia ró˝nic. W
kontraktach salam zap∏ata nast´powa∏a z góry, jesz-
cze przez podj´ciem prac polowych przez rolnika. Po-
zyskane Êrodki mia∏y zapewniç zakup nasion oraz
przetrwanie do zbioru plonów. Rozliczenie transakcji
nast´powa∏o poprzez fizyczne przekazanie plonów.

W rezolucji 85/2/9 dotyczàcej kontraktu salam

zapisano, ˝e przysz∏y zakup musi nastàpiç w sprecy-
zowanym w umowie terminie lub w przypadku zaist-
nienia okreÊlonych okolicznoÊci. Dopuszcza si´ jed-
nak kilkudniowà zw∏ok´. W przypadku opóênienia
dostawy nie mo˝na nak∏adaç kar. Sprzeda˝ upodab-
nia si´ wówczas do d∏ugu, a w takim wypadku pobie-
ranie nadwy˝ki jest niedopuszczalne. D∏ug nie mo˝e
tak˝e s∏u˝yç jako Êrodek finansujàcy kontrakt salam.
Sprowadza∏oby to transakcj´ do sprzeda˝y d∏ugu za
d∏ug (Islamic Development Bank 2000e, s. 185).

W realnych transakcjach, po zawarciu kontraktu

salam, ceny towaru b´dàce przedmiotem dostawy
podlegajà wahaniom. W przypadku wzrostów mog∏o-
by to spowodowaç prób´ niewype∏nienia zobowiàza-
nia przez dostawc´. W celu zminimalizowania wystà-
pienia takiej sytuacji strony mogà okreÊliç dopusz-
czalny poziom wahaƒ ceny rynkowej w momencie
dostawy. Przekroczenie ustalonej wielkoÊci mo˝e
skutkowaç koniecznoÊcià wniesienia dodatkowej
p∏atnoÊci przez odbiorc´ (Khan, Ahmed 2001, s. 128).

W rezolucji nr 107/1/12 potwierdzono dopusz-

czalnoÊç stosowania kontraktów salam oraz istisna’.
Omawiana rezolucja, b´dàca obowiàzujàcà wyk∏ad-
nià prawa, usankcjonowa∏a szersze wykorzystanie

kontraktu salam. Wymagane jest wniesienie ca∏kowitej
kwoty pieni´˝nej w momencie zawarcia transakcji do-
tyczàcej dostawy w przysz∏oÊci dobra, które nie wyma-
ga wytworzenia lub które jest bardzo precyzyjnie okre-
Êlone. W tym ostatnim przypadku nie jest mo˝liwe
wniesienie p∏atnoÊci w cz´Êciach, gdy˝ doprowadzi∏o-
by to do powstania wzajemnych, wià˝àcych zobowià-
zaƒ. By∏oby to wi´c dzia∏anie bardzo podobne do zaka-
zanego handlu d∏ugiem (Islamic Development Bank
2000f, s. 247). Dopuszcza si´ jednak tego typu transak-
cje, gdy obietnice wymienione mi´dzy stronami nie sà
wià˝àce przynajmniej dla jednej ze stron. Rezolucja za-
brania, aby przedmiot nabywany poprzez kontrakt sa-
lam zosta∏ sprzedany, zanim zostanie ostatecznie otrzy-
many przez pierwotnego nabywc´. Znacznie ogranicza
to obrót wtórny, który w zasadzie tworzy rynek derywa-
tów (Islamic Development Bank 2000d, s. 159).

W kontrakcie istisna’ przedmiotem transakcji jest

produkcja. Mo˝liwe jest wnoszenie opóênionej p∏at-
noÊci lub dokonywanie p∏atnoÊci ratami, wraz z po-
st´pem robót (Islamic Development Bank 2000b,
s. 144). Kontrakt zawierany jest bezpoÊrednio z pro-
ducentem lub z podmiotem z nim wspó∏pracujàcym,
pod warunkiem wczeÊniejszego zawarcia przez ten
podmiot umowy z wykonawcà. W rzeczywistoÊci mo-
˝e to wyglàdaç tak, ˝e finansujàcy transakcj´ bank po-
zyskuje Êrodki na rynku, emitujàc udzia∏y. Ârodki te
nast´pnie wp∏aca wykonawcy. Po zakoƒczeniu przy-
k∏adowo budowy apartamentowca nast´puje sprze-
da˝ budynku a Êrodki dzielone sà mi´dzy posiadaczy
udzia∏ów. Wra˝liwà kwestià w tych kontraktach jest
jakoÊç wykonania. Dopuszcza si´ wi´c mi´dzy inny-
mi z tego wzgl´du stosowanie kar umownych (Khan,
Ahmed 2001, s. 128).

Kontrakt jo’ala dotyczy Êwiadczenia w przysz∏o-

Êci us∏ugi. Mo˝e byç wykorzystany w przedsi´wzi´-
ciach innowacyjnych, których ostateczny wynik jest
nieznany w momencie zawierania transakcji. Ze
wzgl´du na brak okreÊlenia wielu istotnych cech
jo’ala cz´sto nie jest traktowany jako typ kontraktu.
Czasami przedstawiany jest jako forma istisna’ (Khan
1997, s. 44). P∏atnoÊç pojawia si´ po osiàgni´ciu celu,
zrealizowaniu us∏ugi (p∏atnoÊç zale˝na np. od liczby
wizyt pacjentów na dy˝urze lekarza, nie zaÊ jak w
przypadku ijara (leasingu) od czasu dy˝uru).

Ka˝dy z tych kontraktów ma chroniç jego posia-

dacza przed niekorzystnymi zmianami na rynku. Z te-
go wzgl´du odpowiadajà one wspó∏czesnym derywa-
tom. W kontrakcie salam to cena nabycia mo˝e pod-
legaç zmianie. W przypadku istisna’ problemem jest
poda˝, która musi byç zapewniona i gwarantowana w
przysz∏oÊci. W jo’ala nieznany jest efekt koƒcowy, a
wi´c nie wiadomo, czy i w jakim stopniu zwrócà si´
poniesione nak∏ady.

Wadà z punktu widzenia nowoczesnych futures

jest ma∏a mo˝liwoÊç zmian cen w krótkim okresie

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Rynki i Instytucje Finansowe

w omawianych instrumentach. Inny czynnik zmniej-
szajàcych ich atrakcyjnoÊç w porównaniu z tradycyj-
nymi kontraktami to brak mo˝liwoÊci wychodzenia z
kontraktu przed up∏ywem terminu jego realizacji. Na-
bywca kontraktu, który wp∏aci∏ na poczàtku ca∏à war-
toÊç, mo˝e poprawiç swojà p∏ynnoÊç poprzez przyj´-
cie pozycji odwrotnej, wystawienie kontraktu, z tà sa-
mà datà realizacji. W ten sposób ma jednoczeÊnie
dwie pozycje: d∏ugà i krótkà, na ten sam towar z tà sa-
mà datà realizacji.

Regulacje dotyczàce opcji

Drugim wa˝nym instrumentem pochodnym jest
opcja. Wiele regulacji dotyczàcych futures ma za-
stosowanie równie˝ w tym przypadku. Wyjàtkiem
jest premia w opcji, której w islamie poÊwi´cono
du˝o uwagi. Zgodnie z szari’atem mo˝na komuÊ
coÊ obiecaç, ale ta obietnica nie mo˝e byç przed-
miotem handlu, a jej udzielenie nie mo˝e si´ wià-
zaç z wniesieniem op∏aty (Salehabadi, Aram
2002).

Rezolucja 63/1/7 Islamic Fiqh Academy g∏osi, ˝e

jeÊli przedmiotem opcji nie sà kwoty pieni´˝ne, mo˝-
liwoÊç czerpania po˝ytków czy prawa finansowe, któ-
re mogà byç odst´powane, to nie sà one dopuszczane
przez szari’at. Niedopuszczalny jest wi´c tak˝e han-
del nimi. W tej samej rezolucji zabrania si´ kupna i
sprzeda˝y indeksu. Wskazuje si´, ˝e jest to czysta for-
ma hazardu, a transakcje dotyczà czegoÊ, co nie ist-
nieje, czegoÊ fikcyjnego.

Krytyka wspó∏czesnych opcji dotyczy faktu, ˝e

wystawca opcji ma mniejsze prawa ni˝ nabywca,
podlega wi´c naciskom, opresji i niesprawiedliwoÊci.
Zagro˝eniem jest równie˝ wykorzystywanie tych in-
strumentów do wyszukiwania ró˝nic, zmian ceno-
wych, co ma niewiele wspólnego z redukcjà ryzyka
(Bacha 1999).

Zwolennicy g∏´bszych zmian na rynku odpierajà

ataki, argumentujàc, ˝e cena opcji zmienia si´ nie pod
wp∏ywem przypadku, ale w znacznym stopniu na
skutek rzeczywistych zmian wyceny oraz oczekiwaƒ
odnoÊnie do ceny instrumentu bazowego w przysz∏o-
Êci. Ruchów cenowych nie mo˝na wi´c nazywaç czy-
sto przypadkowymi, a osiàgni´tych zysków niespra-
wiedliwymi lub niezarobionymi.

Podobnie jak w kontraktach futures depozyt po-

bierany przez izb´ rozliczeniowà od wystawcy ma na
celu ochron´ przed oszustwem lub niedope∏nieniem
zobowiàzania i skutecznie eliminuje gharar. Nie mo˝-
na mówiç tak˝e o niszczeniu w∏asnoÊci innych pod-
miotów. Wystawca opcji podejmuje decyzj´ samo-
dzielnie i bierze za nià odpowiedzialnoÊç. Z kolei
maksymalna strata nabywcy jest ograniczona wyso-
koÊcià premii.

Klasyczna literatura dotyczàca fiqh

wyró˝nia

kilka typów opcji. Towarzyszà one zasadniczej trans-
akcji. Nie ma jednak odniesienia do opcji jako samo-
dzielnego instrumentu finansowego. Rozumienie
opcji w kategorii al-khiyar oznacza przyznanie jednej
lub dwóm stronom specyficznego prawa do potwier-
dzenia kontraktu albo rezygnacji z niego. Szczególny
nacisk k∏adzie si´ na przedmiot transakcji oraz w∏a-
Êciwe dope∏nienie oczekiwaƒ strony kontraktu (Oba-
idullah 2002).

Typem al-khiyar najbardziej zbli˝onym do kon-

wencjonalnej opcji jest opcja jako ˝àdanie, postano-
wienie w umowie (khiyar al-shart). W transakcjach
warunkowych nabywca ma swobod´ podj´cia decyzji
wynikajàcà z do∏àczenia do kontraktu opcji khiyar al-
-shart. Stosowanie takiej formu∏y wià˝e si´ ze s∏owa-
mi Proroka na temat ochrony przed oszustwem w
transakcjach. Nie ma zgody co do tego, czy czas na
rozwa˝enie argumentów za zawarciem ostatecznej
transakcji lub przeciw temu nale˝y ograniczaç do
trzech dni czy pozostawiç w tym wzgl´dzie du˝à do-
wolnoÊç, wynikajàcà ze swobody kszta∏towania wa-
runków umów. Sprzedawca, jako strona b´dàca w
gorszej sytuacji, otrzymuje kompensat´ (daman), b´-
dàcà odpowiednikiem premii w konwencjonalnej
opcji. Rezultat wydaje si´ wi´c zbli˝ony do mechani-
zmu funkcjonowania tradycyjnej opcji. Wyst´pujà
jednak pewne ró˝nice. W tradycyjnej opcji cz´Êç
kompensujàca jest oddzielona od zasadniczej p∏atno-
Êci. Tutaj natomiast stanowi cz´Êç p∏aconej ostatecz-
nie ceny. Ponadto aby zachowaç kompensat´ sprze-
dawca musi wykazaç zaniedbania kupujàcego lub
dzia∏anie niezgodne z prawem. Jak wspomniano,
wprawdzie dopuszcza si´ wymian´ obietnic, ale
zgodnie z twierdzeniem wi´kszoÊci szkó∏ obietnica
nie mo˝e byç przedmiotem obrotu i zmieniaç swojej
wartoÊci.

Innym instrumentem wykorzystywanym w za-

rzàdzaniu ryzykiem jest p∏atnoÊç z do∏u, czyli arb-
bun. Ten typ instrumentu akceptowany jest przez jed-
nà z czterech szkó∏ – Hanabali, obecnà w Arabii Sau-
dyjskiej. Jesienià 2003 r. Saudi Economic and Deve-
lopment Company powo∏a∏o pierwszy fundusz hed-
gingowy bazujàcy w∏aÊnie na tej technice (Gassner
2004).

Arbbun mo˝e byç podstawà do rozwoju w przy-

sz∏oÊci opcji zgodnych z szari’atem

. Jest to sposób

finansowania, gdzie nabywca poczàtkowo wp∏aca
cz´Êç kwoty nale˝nej za przedmiot dostawy. Zyskuje
tym samym mo˝liwoÊç nabycia go w przysz∏oÊci

W przypadku odstàpienia od transakcji przez kupujà-
cego depozyt wp∏acony przez niego sprzedawcy nie

Prawo regulujàce stosunki gospodarcze.

Derivatives and Islamic Finance, http://www.sbp.org.pk/depart-

ments/ibd/derivatives_islamic.pdf

http://www.nortonrose.com

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Financial Markets and Institutions

jest zwracany, natomiast kiedy dojdzie do zawarcia
transakcji, cena p∏acona zbywcy uwzgl´dnia ju˝
wczeÊniej wniesionà kwot´. Rezolucja nakazuje okre-
Êlenie ram czasowych obowiàzywania kontraktu, jak
te˝ uwzgl´dnienie w cenie nabycia kwoty wp∏aconej
w momencie zawarcia transakcji (Islamic Develop-
ment Bank 2000c, s. 156).

Wp∏ata depozytu ma uzasadnienie. W przypadku

odstàpienia od transakcji przez kupujàcego ma zabez-
pieczyç sprzedajàcego przed brakiem mo˝liwoÊci
sprzeda˝y dobra lub problemami ze sprzeda˝à go po
odpowiedniej cenie

. Ustawodawstwo wielu krajów

(Egiptu, Kuwejtu, Jordanii) daje prawo uniewa˝nienia
opcji przez dwie strony w uzgodnionym czasie.

Arbbun jest zbli˝ony do opcji kupna, jednak sto-

sujàc zasad´ analogi oraz uwzgl´dniajàc zasad´ swo-
body formu∏owania warunków kontraktów, mo˝na
przyznaç prawo do odstàpienia od transakcji równie˝
sprzedawcy. Na podstawie tej konstrukcji mo˝e wi´c
funkcjonowaç opcja sprzeda˝y. Obowiàzkiem sprze-
dawcy w przypadku odstàpienia od realizacji transak-
cji jest wyp∏acenie nabywcy podwójnej kwoty arbbun.

Wykorzystujàc koncepcj´ arbbun, stworzono

strukturyzowane produkty nazywane principal pro-
tected funds (PPFs). Pozyskanie dzi´ki emisji Êrodki sà
niemal w ca∏oÊci inwestowane w charakteryzujàce si´
niskim ryzykiem i stosunkowo p∏ynne kontrakty mu-
rabaha. Pozosta∏a cz´Êç, rz´du kilku procent, inwe-
stowana jest w∏aÊnie w arbbun. Transakcja ta daje np.
prawo do zakupu w przysz∏oÊci akcji po ustalonej ce-
nie. W przypadku wzrostu ich wartoÊci rynkowej pie-
niàdze odzyskane ze sprzeda˝y murabaha sà prze-
znaczane na zakup akcji. JeÊli zaÊ cena akcji nie zmie-
ni si´ na tyle, aby daç satysfakcjonujàcy zwrot, kwota
arbbun przepada. WartoÊç nominalna inwestycji
otrzymywana jest wtedy poprzez wyjÊcie z inwestycji
w murabaha (Khan, Ahmed 2001, s. 146).

W coraz wi´kszej grupie islamskich kontraktów

odpowiadajàcych instrumentom pochodnym wyró˝-
nia si´ wprowadzony pod koniec lat 90. w Pakistanie
kontrakt istijrar. Jest kombinacjà opcji, która pozwala
na zakup i sprzeda˝ dobra w okreÊlonym przedziale
czasu, po cenie zawartej mi´dzy wyznaczonym gór-
nym i dolnym ograniczeniem. Innymi elementami
kontraktu sà: Êrednia cena w danym okresie oraz mu-
rabaha (cost plus financing), czyli instrument zapew-
niajàcy swego rodzaju nadwy˝k´ wymaganà przez
bank (jest to odpowiednik procentu).

Funkcjonowanie omawianego instrumentu wy-

glàda nast´pujàco. Bank nabywa przedmiot na proÊb´
klienta, finansujàc tym samym transakcj´. Cena, jakà
zap∏aci w umówionym czasie klient na rzecz banku
b´dzie zale˝a∏a od zmian cenowych w okresie do wy-

gaÊni´cia kontraktu. Ostateczna cena b´dzie wynosi∏a
P* = P(1 + r), gdzie r jest stopà wymaganà przy mu-
rabaha, lub b´dzie równa Êredniej cenie z danego
okresu. Wszystko zale˝y od tego, jaki b´dzie rzeczy-
wisty ruch ceny w danym okresie oraz która ze stron
wybierze sposób ustalenia ceny transakcji. Wybór
musi byç dokonany przed dniem wygaÊni´cia kon-
traktu. Jak wynika z ogólnych warunków muszà te˝
byç okreÊlone maksymalna i minimalna cena towaru.
Cena rozliczenia b´dzie równa Êredniej, jeÊli cena w
okresie trwania kontraktu nie przekroczy wyznaczo-
nych granic, natomiast w przypadku gdy cena rynko-
wa przekroczy ustalony poziom, cena rozliczenia
ustalana jest jako P*.

Z punktu widzenia szari’atu taka konstrukcja ma

dwie zalety. Po pierwsze pozwala uniknàç sta∏ego,
pewnego zysku przy okreÊlonym poziomie ryzyka, a
tym samym oskar˝enia o riba. Po drugie przedzia∏ ce-
nowy wyznacza granic´ maksymalnej straty lub zy-
sku, a wi´c ogranicza gharar.

Rynek gie∏dowych instrumentów pochodnych

w wybranych krajach muzu∏maƒskich

Jednà z przeszkód powstania efektywnego islamskie-
go rynku jest brak zgodnych z szari’atem instrumen-
tów pochodnych. Nie wyst´pujà konwencjonalne
swapy na stop´ procentowà ani na waluty (Roy 2006,
s. 106). Brak jest derywatów na indeksy gie∏dowe. In-
strumenty te nie mogà byç sprzedawane na islam-
skich rynkach finansowych i zapewne nigdy nie b´-
dà. Z za∏o˝enia wi´c rynki te b´dà mniej ró˝norodne.
Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby w ramach
wyznaczonych przez szari’at rozwijaç w∏asne kon-
strukcje odpowiadajàce konwencjonalnym kontrak-
tom lub wprowadzaç te z nich, których obrót nie b´-
dzie zakazany. Dzia∏aniem wpisujàcym si´ w ten nurt
jest pojawienie si´ w ostatnim okresie w Malezji Isla-
mic profit rate swap, cross-currency swap czy Islamic
forward rate agreement. Upowszechnieniu wykorzy-
stywania tych instrumentów z pewnoÊcià jednak nie
b´dzie sprzyja∏ brak szerokiego dost´pu do opisu kon-
strukcji tych transakcji (Aziz 2006b). Nie mo˝na si´
temu dziwiç, gdy˝ opracowanie struktury transakcji
Islamic profit rate swap zabra∏o specjalistom z CIMB
ponad cztery lata (Sukri, Hussin 2006). Podobny by∏
wk∏ad pracy finansistów ze Standard Chartered Bank
Malaysia Berhad oraz Bank Muamalat Malaysia Ber-
had, którzy w po∏owie 2006 r. przeprowadzili pierw-
szà transakcj´ typu Islamic cross-currency swap.
Struktura tej transakcji opiera si´ na murabaha na to-
warach (Standard Chartered 2006).

Rozwój rynku instrumentów pochodnych w kra-

jach muzu∏maƒskich jest hamowany przez brak jed-
nolitych interpretacji prawnych. Zosta∏y jednak pod-

Arbbun: Risk Management and Option, http://www.islamic-world.net/eco-

nomics/arbbun_01.htm

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Rynki i Instytucje Finansowe

j´te pewne dzia∏ania w tym kierunku. Rezolucje Isla-
mic Fiqh Academy w Jeddah stanowià punkt odnie-
sienia przy konstrukcji instrumentów finansowych i
obrocie nimi. Innym dzia∏aniem jest wspó∏praca wy-
kraczajàca poza obszar krajów muzu∏maƒskich. W
ostatnim okresie International Swaps and Derivatives
Association (ISDA) oraz International Islamic Finan-
cial Market (IIFM) podpisa∏y memorandum b´dàce
podstawà do stworzenia wzorca umowy prywatnie
negocjowanej zgodnej z szari’atem transakcji derywa-
tami. Konstrukcje te b´dà wykorzystywane w krajach
nale˝àcych do Gulf Cooperative Council oraz w in-
nych krajach muzu∏maƒskich zainteresowanych tà
problematykà

Rynki instrumentów pochodnych poszczegól-

nych krajów muzu∏maƒskich wykazujà ró˝ny stopieƒ
rozwoju. W zakresie dost´pnoÊci i ró˝norodnoÊci ob-
racanych instrumentów prym wiedzie Malezja. No-
watorstwo stosowanych rozwiàzaƒ czasami powodu-
je jednak brak akceptacji dla wybranych instrumen-
tów finansowych przez szko∏y i komitety szari’atu
dzia∏ajàce poza tym krajem. Poni˝ej przedstawiono
wybrane informacje dotyczàce sytuacji na rynku de-
rywatów w kilku krajach muzu∏maƒskich.

Analiza danych zamieszczonych na stronach in-

ternetowych gie∏d pozwoli∏a ustaliç, ˝e w Zjednoczo-
nych Emiratach Arabskich, Omanie, Jordanii, Bahraj-
nie, Katarze, Palestynie i Arabii Saudyjskiej nie ma
obrotu derywatami. Rynek gie∏dowy koncentruje si´
zwykle na akcjach, obligacjach (konwencjonalnych
lub sukuk) oraz funduszach inwestycyjnych

Stwierdzono jednoczeÊnie, ˝e instrumenty pochodne
w obrocie gie∏dowym sà stosowane w Malezji, Paki-
stanie i Kuwejcie.

Gie∏da w Malezji (Berhad) jest najwi´kszym ryn-

kiem spoÊród krajów muzu∏maƒskich, gdzie sà sprze-
dawane islamskie instrumenty finansowe. Rynek in-
strumentów odpowiadajàcych wymogom szari’atu
funkcjonuje tutaj równolegle z rynkiem konwencjo-
nalnym

Cz´Êcià gie∏dy malezyjskiej jest Bursa Malaysia

Derivatives (powsta∏a w 2001 r. z po∏àczenia Kuala
Lumpur Options and Financial Futures Exchange i
Commodity and Monetary Exchange of Malaysia),
gdzie dokonuje si´ obrotu instrumentami pochodny-
mi (Kamali 1999).

Gie∏dowy rynek instrumentów pochodnych w

Malezji si´ga poczàtku lat 80. Pomocni przy jego two-
rzeniu byli Amerykanie, którzy przysy∏ali tu swoich
ekspertów. W ofercie dost´pnych jest obecnie dzie-
wi´ç ró˝nych instrumentów, w tym: kontrakty i opcje

na g∏ówny indeks KLCI, futures na mi´dzybankowà
stop´ procentowà, na obligacje rzàdowe, olej palmo-
wy oraz akcje spó∏ek – Single Stock Futures (SSFs).

Do czasu wprowadzenia w 1980 r. przez Kuala

Lumpur Commodity Exchange kontraktów na olej
palmowy (Malezja jest jego czo∏owym producentem
na Êwiecie) transakcje na ten produkt by∏y zawierane
poza granicami kraju, na rynku londyƒskim

. Po-

dobna sytuacja wyst´puje dziÊ na rynku paliw, gdzie
kraje arabskie majà ograniczone mo˝liwoÊci handlu
derywatami z powodu ich braku na rodzimych ryn-
kach. Stworzenie odpowiednich rynków i instrumen-
tów, tak jak uczyniono to w Malezji, zapobieg∏oby od-
p∏ywowi kapita∏u zagranic´. Nie jest to nadzwyczaj
trudne, zwa˝ywszy, ˝e islam wspiera transakcje han-
dlu towarami

Najwi´kszym zainteresowaniem inwestorów cie-

szà si´ w∏aÊnie kontrakty na olej palmowy – oko∏o
50% udzia∏u w wolumenie obrotów. Znacznà pozycj´
w obrotach majà równie˝ instrumenty na indeks
KLCI – oko∏o 40% (Bursa Malaysia 2006).

Rozwój rynku derywatów w Malezji ciàgle trwa i

przebiega w wielu kierunkach. Na pierwszym etapie,
w celu u∏atwienia przeprowadzania inwestycji zgod-
nych z szari’atem, okreÊlono tzw. dozwolone kraje,
a poprzez to instrumenty, w które mo˝na inwestowaç.
Kolejny problem, jakim jest ochrona przed wykorzysty-
waniem transakcji do celów spekulacyjnych zosta∏ roz-
wiàzany w ten sposób, ˝e nadzorca rynkowy sporzàdza
listy podmiotów uprawnionych do zawierania transak-
cji. Nast´pnym krokiem by∏o wprowadzenie w 1996 r.
Market Surveillance System, s∏u˝àcego do obserwacji
zachowaƒ uczestników rynku, w celu przeciwdzia∏a-
niu manipulacjom cenowym. W szczegó∏owym przy-
padku – SSFs, w specyfikacji warunków obrotu pozy-
cje spekulacyjne ograniczono do 1 350 lub 2 300 kon-
traktów w zale˝noÊci od tego, czy Êredni dzienny wo-
lumen obrotu akcjami bazowymi spó∏ek przekroczy 20
milionów w ciàgu ostatnich szeÊciu miesi´cy.

Zmiany, które zasz∏y w ostatnim czasie, pozwala-

jà z optymizmem patrzeç w przysz∏oÊç. Znacznie zli-
beralizowano podejÊcie do transakcji na rynku instru-
mentów pochodnych. Wprowadzony w po∏owie 2005 r.
The Future Industry Order 2005 zezwoli∏ brokerom
oraz zarzàdzajàcym funduszami na przeprowadzanie
transakcji instrumentami pochodnymi notowanymi
na 34 gie∏dach w 21 krajach

. Z kolei od kwietnia

2006 r. sà sprzedawane wspomniane wczeÊniej kon-
trakty futures dla poszczególnych akcji. Zgoda Komi-
sji Papierów WartoÊciowych w Malezji i dzia∏ajàcej
przy niej Shariah Advisory Council

na wprowadze-

ISDA and IIFM agree to develop documentation for Shari’ah complaint de-

rivatives, http://www.iifm.net

http://www.world-exchanges.org oraz strony internetowe wybranych

gie∏d na dzieƒ 8.12.2006

http://www.klse.com.my

http://www.mdex.com.my

http://www.kantakji.org/fiqh/Files/Markets/Fiqhi%20Issues%20in%20Com-

modity%20Futures%20by%20Mohammad%20Hashim%20Kamali.doc

http://www.sc.com.my.

Organ oceniajàcy dzia∏alnoÊç instytucji i konstrukcj´ instrumentów fi-

nansowych pod kàtem zgodnoÊci z wymogami prawa religijnego.

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Financial Markets and Institutions

nie nowego instrumentu (SSFs) zwi´kszy∏a mo˝li-
woÊç zarzàdzania ryzykiem; dodatkowo osiàgni´to re-
dukcj´ kosztów transakcyjnych. Pi´ç spoÊród dziesi´-
ciu kontraktów na akcje jest zgodnych z szari’atem.
Oparto je bowiem na akcjach b´dàcych na liÊcie
przedsi´biorstw w∏aÊciwie prowadzàcych interesy.
Firmami tymi sà: AirAsia, IOI Corporation, Maxis
Communications, Scomi Group oraz Telekom Malay-
sia (Securities Commission 2006). Dzia∏anie to by∏o
realizacjà planu rozwoju rynku kapita∏owego w Male-
zji (Capital Market Masterplan) i stworzenia tam re-
gionalnego centrum finansowego. Obrót wspomnia-
nymi instrumentami nie jest na razie wysoki i stano-
wi niespe∏na 0,04% ogó∏u obrotów.

W Pakistanie dzia∏ajà trzy gie∏dy papierów warto-

Êciowych w Karachi, Lahore oraz Islamabadzie

. Na

dwóch pierwszych notowane sà kontrakty futures. Sà
to futures na akcje oko∏o 30 spó∏ek. Wprowadzenie
tych kontraktów by∏o pierwszym etapem planu roz-
woju gie∏dowych instrumentów pochodnych. Zgod-
nie z harmonogramem opracowanym przez grup´
ekspertów dzia∏ajàcych przy Komisji w czerwcu 2006 r.
powinny by∏y pojawiç si´ futures na indeksy, a tak˝e
opcje zakupu i sprzeda˝y na pojedyncze spó∏ki. W na-
st´pnych miesiàcach mia∏y byç wprowadzone kolejne
typy instrumentów (Securities and Exchange Com-
mission of Pakistan 2006). Jednak dotychczas instru-
menty te nie sà jeszcze notowane.

Podobne jak w Malezji równie˝ w Pakistanie

wprowadzono regulacje ograniczajàce spekulacje i
manipulacje. Departament Market Control and Surve-
illance wyposa˝ony w Automated Trading System
wychwytuje zbyt du˝e odchylenia kursów w stosun-
ku do cen zamkni´cia z poprzednich notowaƒ. Usta-
lono dopuszczalne wahania na poziomie 7,5% lub
1,50 rupii, powy˝ej których transakcje sà wstrzymy-
wane

Osiàgni´cia gie∏dy w Kuwejcie przedstawiajà si´

na tym tle skromnie. Notowane sà tam opcje oraz kon-
trakty forward na akcje kilkunastu spó∏ek

Przysz∏oÊç rynku derywatów w krajach, gdzie do-

tychczas nie sà sprzedawane, w znacznej mierze zale-
˝y od stanowiska szkó∏ szari’atu. Nie bez znaczenia
jest postawa inwestorów i samych gie∏d. Przyk∏adowo

na gie∏dzie w Omanie (Muscat Securities Market),
gdzie derywaty nie sà jeszcze notowane, w dalszej lub
bli˝szej perspektywie mogà wystàpiç pewne zmiany.
Przejawem tego jest og∏oszony przez gie∏d´ wspólnie z
Sultan Qaboos University konkurs dla studentów,
gdzie jednym z tematów by∏o przedstawienie studium
mo˝liwoÊci notowania pochodnych w tym kraju

Podsumowanie

Rynek instrumentów pochodnych w krajach muzu∏-
maƒskich dopiero wchodzi w faz´ rozwoju. W zasa-
dzie wyst´puje tylko w kilku krajach. Oferta derywa-
tów jest ma∏o zró˝nicowana. Ta sytuacja w ciàgu naj-
bli˝szych kilku lat mo˝e si´ jednak zmieniç. Tworzo-
ne sà podstawy prawne i standardy umo˝liwiajàce
powstawanie derywatów i obrót nimi. Zachodni i
miejscowi finansiÊci pracujà nad nowymi rozwiàza-
niami. W odró˝nieniu od krajów zachodnich, gdzie
g∏ównà kwestià jest opracowanie konstrukcji i warun-
ków obrotu, w krajach muzu∏maƒskich wiele wysi∏ku
musi byç w∏o˝one w wykazanie potrzeby stosowania
tych instrumentów oraz zgodnoÊci zaproponowanych
rozwiàzaƒ z szari’atem. Przedsi´biorcy i rzàdy muszà
dostrzec korzyÊci ze stosowania instrumentów po-
chodnych. Ci natomiast, którzy ju˝ korzystajà z kon-
wencjonalnych rozwiàzaƒ, z pewnoÊcià zainteresujà
si´ islamskimi odpowiednikami, jeÊli zostanà one
opracowane.

Widoczna jest potrzeba szybkich dzia∏aƒ promu-

jàcych stosowanie instrumentów pochodnych, jak te˝
upowszechniajàcych wykorzystanie opracowanych
konstrukcji. W ten sposób mo˝na wesprzeç rozwój
rynku. Niebezpiecznym zjawiskiem dla islamskich
derywatów i, szerzej, islamskich finansów jest ograni-
czanie dost´pu do wybranych konstrukcji finanso-
wych poprzez stosowanie patentów

. Dzia∏ania ban-

kowców w zakresie ochrony w∏asnoÊci intelektualnej
w pewnej mierze sà zrozumia∏e. Opracowywanie no-
wych formu∏ instrumentów jest bowiem kosztowne i
d∏ugotrwa∏e. Nale˝y jednak mieç nadziej´, ˝e dla do-
bra rynku tego typu zachowania nie b´dà cz´sto na-
Êladowane.

http://www.msm.gov.om

Banki zastawiajà pu∏apki, http://biznes.onet.pl

http://lahorestockexchange.com.pk

http://www.kse.com.pk

http://www.kuwaitse.com

B A N K I K R E DY T m a rz e c 2 0 0 7

Rynki i Instytucje Finansowe

Bibliografia

Aziz Z.A. (2006a), – Towards evolving Islamic finance as an integral component of the International Financial

System, “Governor’s Opening Speech at the 5th Annual Islamic Finance Summit”, London
http://www.bnm.gov.my/index.php?ch=9&pg=15&ac=196&print=1

Aziz Z.A. (2006b), Recent developments in Islamic finance in Malaysia, “BIS Review”, No. 74,

http://www.bis.org/review/r060824a.pdf

Bacha O.I. (1999), Derivative instruments and Islamic finance: Some thoughts for a reconsideration,

“International Journal of Islamic Financial Services”, Vol. 1, No. 1, http://islamic-finance.net/journals/journal1/art2.pdf

Bursa Malaysia (2006), ECSD Newsletter, 3rd Quarter, http://www.bursamalaysia.com/website/bm/

trading/ECSD/download/ecsd_3q06.pdf

DeLorenzo Y.T. (2002), The religious foundations of Islamic finance, w: S. Archer, R.A.A. Karim (red.), Islamic

Finance.Innovation and Growth, Euromoney Books, London.

Gassner M.S. (2004), Islamic Finance: Short in Gambling, Long in Trade, “Swiss Derivatives Review”, No 25,

http:// www.islamicfinance.de/swissderivativesreviewissue25.pdf

Islamic Development Bank (2000a), Resolution No. 63/1/7 Concerning Financial Markets, Resolutions and

Recommendations of the Council of the Islamic Fiqh Academy 1985-2000, Islamic Development Bank,
Jeddah, http://www.irtipms.org/OpenSave.asp?pub=73.pdf

Islamic Development Bank (2000b), Resolution No. 65/3/7 On ”Aqd Istisna’a” (Manufacture Contracts),

http://www.irtipms.org/OpenSave.asp?pub=73.pdf

Islamic Development Bank (2000c), Resolution No. 72/3/8 Concerning Down Payment Sale (Earnest Sale),

http://www.irtipms.org/OpenSave.asp?pub=73.pdf

Islamic Development Bank (2000d), Resolution No. 74/5/8 Concerning Shari’a Applications for the Establishment

of the Islamic Markets, http://www.irtipms.org/OpenSave.asp?pub=73.pdf

Islamic Development Bank (2000e), Resolution No. 85/2/9 Concerning ‘As-Salam (Forward Sale with Immediate

Payment) and Its Modern Applications, http://www.irtipms.org/OpenSave.asp?pub=73.pdf

Islamic Development Bank (2000f), Resolution No. 107/1/12 On “Delivery and Tendering Contracts”,

http://www.irtipms.org/OpenSave.asp?pub=73.pdf

Jaumdally A.A.M. (2007), On Speculation and Gambling,

http://www.islamic-world.net/economics/speculation_and_gambling.htm.

Kamali M.H. (1999), The permissibility and potential of developing Islamic derivatives as financial

instruments, “IIUM Journal Of Economics And Management”, Vol. 7, No. 2,
http://www.financeinislam.com/article/1_35/28/53

Khan M.F. (1997), Islamic futures and their markets, “Research Paper”, No. 32, Islamic Development Bank,

Jeddah, http:// www.irtipms.org/OpenSave.asp?pub=33.pdf

Khan T., Ahmed H. (2001), Risk Management. An Analysis of Issues in Islamic Financial Industry, Islamic

Development Bank, Islamic Research and Training Institute, Jeddah,
http://www.irtipms.org/PubDetE.asp?pub=91

Lane K. (2006), Standardizing derivatives for Islam uniform platforms should boost growth in market segment,

“The Wall Street Journal Asia”, 16 listopada, http://www.iifm.net/news071.php

Obaidullah M. (2002), Islamic Risk Management: Towards Greater Ethics and Efficiency, “International Journal

of Islamic Financial Services” Vol. 3, No. 4, http://islamic-finance.net/journals/journal12/obaidvol3no4.pdf

Roy S. (2006), A product without a market, “Euromoney”, paêdziernik, s. 106.
Salehabadi A., Aram M. (2002), Islamic justification of derivative instruments, “International Journal of Islamic

Financial Services” Vol. 4, No. 3, http://islamic-finance.net/Journals/Journal15/vol4no3art2.pdf

Securities and Exchange Commission of Pakistan (2006), Feasibility of Introducing Exchange Traded Derivatives

in Pakistan, February, http://www.secp.gov.pk/Reports/FinalReport_TradedDerivatives.pdf

Securities Commission (2006), SC Shariah advisory council accepts single stock futures as Shariah-complaint

instrument – increases range of Islamic instruments for investors,
http://www.sc.com.my/eng/html/resources/press/pr_20060626.html

Standard Chartered (2006), Standard Chartered Executes First Ever Islamic Cross Currency Swap for Bank

Muamalat Malaysia, http://www.standardchartered.com/global/news/2006/grp_20060725.pdf

Sukri M.H., Hussin M. (2006), Developments of Islamic Swaps in Malaysia, November,

http://www.pbpress.com/controlPanel/download.php?id=72

Produkty i Techniki Bankowe

Bank i kredyt maj 2007

Miscellanea

Streszczenie

Artykuł jest poświęcony islamskim indeksom giełdo-
wym, czyli indeksom liczonym dla spółek, które pro-
wadzą działalność zgodną z szariatem. Finanse islam-
skie oraz muzułmańscy inwestorzy odgrywają na świa-
towym rynku kapitałowym coraz większą rolę, stąd
uzasadnione jest zainteresowanie instrumentami wspo-
magającymi ich działania oraz ułatwiającymi podejmo-
wanie decyzji.

W artykule omówiono wybrane indeksy islamskie,

przede wszystkim Dow Jones i FTSE. Skupiono się na
ich najważniejszych cechach, czyli podmiocie, któ-
ry je publikuje, konstrukcji, liczbie podindeksów i do-
borze spółek. Szczególny nacisk został położony na zba-
danie zastosowań indeksów islamskich i ocenę, czy in-
westowanie w spółki prowadzące działalność zgodną z
szariatem może przynieść wyższe stopy zwrotu niż in-
westycje portfelowe bez takiego ograniczenia.

Słowa kluczowe: indeksy giełdowe, finanse islamskie

Abstract

The paper deals with Islamic market indexes, which are
benchmarks to represent Islamic-compliant portfolios.
Muslim investments and investors are becoming more
and more important on the world’s capital markets. The
indexes undoubtedly support the decision-making pro-
cess and therefore play an important role in the func-
tioning of the markets.

The paper presents selected Islamic market indexes,

mainly Dow Jones and FTSE. It focuses on the major
characteristics of the indexes: providers, calculation
method, number of subindices and company selection.
Special attention is given to the implementation of
Islamic indices and assessment whether Islamic-com-
pliant portfolios are expected to provide a higher rate of
return than unrestricted portfolios.

Keywords: stock market indices, Islamic finance

JEL: G1, G11, G15

Islamskie indeksy giełdowe

Islamic Market Indexes

Jacek Karwowski*

pierwsza wersja: 21 maja 2007 r., ostateczna wersja: 28 czerwca 2007 r., zaakceptowany: 17 lipca 2007 r.

Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wydział Nauk Ekonomicznych, Katedra Finansów, e-mail: jacek.karwowski@ae.wroc.pl

68 Produkty i Techniki Bankowe

68 Miscellanea

Bank i kredyt maj 2007

Wstęp

W wielu krajach, nie tylko muzułmańskich, działają
podmioty gospodarcze, prowadzące (mniej lub bardziej
świadomie) działalność zgodną z szariatem. Ze wzglę-
dów religijnych mogą się tymi firmami interesować
muzułmanie, a stąd tylko krok do pytania o wyniki fi-
nansowe takich spółek oraz kształtowanie się kursów
ich akcji. W takiej analizie pomocne mogą być indeksy
giełdowe.

Prawdę mówiąc, pojęcie „indeksy islamskie” nie

jest zbyt precyzyjne, gdyż sugeruje, że same indeksy ma-
ją charakter islamski. Tymczasem chodzi o to, że dzia-
łalność spółek uwzględnianych w indeksie nie budzi
większych zastrzeżeń natury religijnej ze strony wy-
znawców islamu. Termin „indeksy islamskie” będzie jed-
nak stosowany ze względu na jego rozpowszechnienie
w literaturze.

W tym kontekście zwróćmy uwagę na występo-

wanie (zwłaszcza w krajach muzułmańskich) instru-
mentów finansowych konstruowanych zgodnie z sza-
riatem

. Środki ulokowane w takich instrumentach sza-

cuje się obecnie na ponad 300 mld USD, a ich potencjał
wzrostowy jest znaczny i wynosi około 10–15% w skali
rocznej. Prawdopodobnie banki islamskie w następnych
10 latach będą w stanie przyciągnąć od 40% do 50%
oszczędności muzułmanów na całym świecie, których
liczbę szacuje się obecnie na około 1,5 mld osób (por.
np. Institute of Islamic Banking and Insurance 2006;
The Atlanta Journal-Constitution 2005).

Zjawisko to nie ma jednak bezpośredniego związ-

ku z tematem artykułu, bowiem w indeksach islamskich
uwzględnia się wiele podmiotów, które z islamskimi fi-
nansami ani islamem nie mają nic wspólnego

Celem artykułu jest przybliżenie Czytelnikowi isto-

ty indeksów islamskich. Szczególny nacisk położono
na zbadanie zastosowań tych indeksów i ocenę, czy in-
westowanie w spółki prowadzące działalność zgodną
z szariatem może przynieść wyższe stopy zwrotu niż in-
westycje portfelowe bez takiego ograniczenia.

Realizacji tych celów jest podporządkowana struk-

tura artykułu. W pierwszej części pokrótce zaprezento-
wano podstawowe rodzaje indeksów giełdowych i naj-
ważniejsze zasady ich konstrukcji. W części drugiej omó-
wiono wybrane indeksy islamskie: od pierwszych (Ma-
lezja), poprzez najważniejsze w skali światowej (Dow
Jones, FTSE), do najnowszych, z lat 2006–2007. Oma-
wiając indeksy Dow Jones i FTSE skupiono się na ich
najważniejszych (zdaniem autora) cechach, czyli pod-
miocie, który je publikuje, konstrukcji, liczbie podin-
deksów i doborze spółek. Część trzecia jest poświęcona
zastosowaniu indeksów. Wyróżniono trzy rodzaje ich

Szerzej na ten temat pisze np. Iqbal, Molyneux (2005).

Np. Cisco Systems, Microsoft, Intel, Exxon Mobil, Pfizer, IBM, BP, Amoco,

GlaxoSmithKline, Johnson & Johnson, Merck.

wykorzystania: do ogólnej analizy rynku, do oceny zy-
skowności inwestycji portfelowych i działalności przed-
siębiorstw oraz jako punkty odniesienia dla funduszy in-
westycyjnych i instrumentów pochodnych. Przedstawio-
no tam wyniki badań statystycznych (obcych i własnych)
dotyczących kształtowania się indeksów powszechnych
i islamskich, zawarto najnowsze dane na temat traktowa-
nia indeksów islamskich jako wielkości bazowych oraz
wskazano na oczekiwane tendencje w tej dziedzinie.

1. Konstrukcja indeksów giełdowych

Zanim przejdziemy do omówienia indeksów islamskich,
należy krótko przedstawić konstrukcję indeksów gieł-
dowych w ogóle (Karwowski, Łyszczak 1994).

Kwestią podstawową dla zbudowania indeksu jest

wybór akcji

, które wejdą w jego skład. W zależności od

rodzaju indeksu wybiera się albo akcje reprezentujące
cały rynek, albo jego segment.

Formuła wyznaczania indeksu ma z kolei wpływ na

sposób interpretacji indeksu. Najprostszym indeksem
jest średnia arytmetyczna kursów P

w okresie t:

I =

i=1

∑

i,t

t,L

I =

i=1

∑

i,B

i,t

i=1

∑

i,B

⋅

100

t,P

I =

i=1

∑

i,t

i=1

∑

i,t

i,B

i,t

∑

log

−

)

(

−

)

(

−

gdzie n jest liczbą akcji uwzględnianych w indeksie.

Nie mamy tu do czynienia z indeksem w ścisłym zna-

czeniu tego słowa, gdyż w jego konstrukcji brak odniesie-
nia do poziomu bazowego. Co prawda zwykła średnia słu-
ży jako podstawa obliczeń tak znanego indeksu jak Dow Jo-
nes Industrial Average, jednak nie zmienia to faktu, że taki
sposób liczenia jest obciążony wieloma wadami:

a) akcje notowane wyżej mają większy wpływ na

indeks niż te, których kurs jest niższy, gdy procentowe
zmiany obu cen są jednakowe,

b) konsekwencją powyższej zależności jest „nad-

reprezentatywność” akcji charakteryzujących się szyb-
kim wzrostem kursów,

c) zmiany indeksu opartego na średniej arytmetycz-

nej wyraża się w punktach, a nie – do czego jesteśmy
przyzwyczajeni – w procentach.

Ponieważ niektóre firmy mają większe znaczenie

dla gospodarki niż inne, powinno to zostać uwzględ-
nione w indeksie. Do najbardziej znanych indeksów wa-
żonych należą indeksy Laspeyresa i Paaschego.

Wzór pierwszego z wymienionych indeksów ma

następującą postać:

I =

i=1

∑

i,t

t,L

I =

i=1

∑

i,B

i,t

i=1

∑

i,B

⋅

100

t,P

I =

i=1

∑

i,t

i=1

∑

i,t

i,B

i,t

∑

log

−

)

(

−

)

(

−

Istnieją też indeksy dla obligacji, ale są znacznie mniej rozpowszechnione.

Będzie o tym mowa w dalszej części opracowania.

Produkty i Techniki Bankowe

Bank i kredyt maj 2007

Miscellanea

gdzie:

i,B

– liczba (np. sprzedanych towarów, akcji)

w okresie bazowym,

i,B

– cena i w tym okresie

i,t

– cena i w czasie t,

i,t

– współczynnik korekty, który występuje w zde-

cydowanej większości indeksów i którego zadaniem jest
wyeliminowanie „skoków” ich wartości (np. przed taki-
mi wydarzeniami, jak wypłata dywidendy, zwiększenie
kapitału, split, i po nich). Początkowa wartość indeksu
wynosi 100 (jak we wzorze) albo 1 000; rzadziej jest to
inna liczba.

Indeks Paaschego liczy się w podobny sposób, przy

czym podstawowa różnica polega na tym, że zarówno
w liczniku, jak i w mianowniku występuje liczba (Q)
z najnowszego okresu (t):

I =

i=1

∑

i,t

t,L

I =

i=1

∑

i,B

i,t

i=1

∑

i,B

⋅

100

t,P

I =

i=1

∑

i,t

i=1

∑

i,t

i,B

i,t

∑

log

−

)

(

−

)

(

−

Oprócz tych podstawowych rodzajów indeksów li-

czone są inne, niekiedy bardziej skomplikowane

. Każdy

wyraża nieco inne treści. Konstrukcja indeksu powinna
być zawsze podporządkowana jego zastosowaniu.

2. Rodzaje i konstrukcja indeksów islamskich

Indeksy islamskie są liczone i publikowane przez wie-
le podmiotów: firmy wyspecjalizowane w tej dziedzinie,
giełdy, banki i inne instytucje finansowe.

Według wiedzy autora pierwszy indeks islamski wpro-

wadziła malezyjska firma RHB Unit Trust Management
Bhd w maju 1996 r. Kolejnym ważnym wydarzeniem było
uruchomienie w lutym 1999 r. przez Dow Jones indeksów
rynku islamskiego. Po nim (w kwietniu 1999 r.) pojawił się
na giełdzie w Malezji Kuala Lumpur Shariah Index (KLSI),
a parę miesięcy później (w październiku 1999 r.) zaczęły
być liczone indeksy FTSE Global Islamic Index Series.

Dow Jones Islamic Market Indexes zostały oficjal-

nie wprowadzone w 1999 r., ale faktycznie opracowano
je już wcześniej w związku z potrzebami klientów pri-
vate banking

i inwestorów instytucjonalnych (Dow Jo-

nes Indexes 2007a). Podmioty zarządzające funduszami

Na przykład indeks Marshalla-Edgewortha, Tornqvista, idealny Fishera.

chciały mieć bowiem punkt odniesienia dla spółek „is-
lamskich”. Obecnie liczba indeksów islamskich Dow
Jones przekracza 60. Najnowszym indeksem (z marca
2007 r.) jest DJIM Amana Sri Lanka Index, obejmujący
10 spółek notowanych na giełdzie w Colombo, której fir-
ma Amana jest członkiem.

Autorzy indeksów DJ twierdzą, że są to indeksy La-

speyresa (Dow Jones Indexes 2007b, s. 3), ale tak na-
prawdę mamy do czynienia z indeksami wartości, gdyż
w liczniku występuje liczba akcji (Q) w bieżącym okre-
sie (t), w mianowniku zaś – w bazowym (B):

I =

i=1

∑

i,t

t,L

I =

i=1

∑

i,B

i,t

i=1

∑

i,B

⋅

100

t,P

I =

i=1

∑

i,t

i=1

∑

i,t

i,B

i,t

∑

log

−

)

(

−

)

(

−

Nad doborem spółek do indeksu czuwa Rada Sza-

riatu, mająca dużą niezależność w ocenie zgodności dzia-
łania danej spółki z Koranem. Oczywiście nie ma prostych
algorytmów, które zapewniałyby tę zgodność. Członkami
Rady Szariatu Dow Jones są szejkowie z Syrii, Pakistanu,
Bahrajnu, Arabii Saudyjskiej, USA i Malezji. Biorąc pod
uwagę nakazy i zakazy Koranu oraz wykładnię prawa, Ra-
da eliminuje z indeksu kina i kasyna, firmy produkujące
alkohol, broń, amunicję, artykuły pornograficzne i wyroby
z wieprzowiny i tytoniu oraz instytucje finansowe ofe-
rujące instrumenty bazujące na oprocentowaniu, jak rów-
nież ubezpieczenia na życie

. Ponadto w indeksie nie są

uwzględniane spółki, które działają dzięki tradycyjnemu
zadłużeniu (opartemu na procencie) albo dzięki docho-
dom o charakterze procentowym. Łączne zadłużenie fir-
my podzielone przez 12-miesięczną średnią kroczącą ka-
pitalizację musi być niższe niż 33%. Podobnie powinna
się kształtować relacja sumy gotówki i instrumentów przy-
noszących odsetki oraz należności firmy do wspomnianej
kapitalizacji. Faktyczne dane dotyczące średnich wartości
tych wskaźników przedstawia tabela 1.

Zauważmy, że ustalanie granicznej wartości za-

dłużenia spółek uwzględnionych w indeksie islamskim
ma sens nie tylko religijny. Mniej więcej rok przed upa-
dłością WorldCom firma ta została usunięta z DJIMI ze
względu na zbyt wysoki udział długu w kapitalizacji.

Dokładnie rzecz biorąc, eliminuje się następujące branże, produkty oraz usłu-

gi: obronę, gorzelnictwo, przetwórstwo żywności, rekreację, tytoń, handel żyw-
nością, radio i rozrywkę, usługi reklamowe, marketingowe i PR, kasyna, hotele,
usługi rekreacyjne, restauracje i bary, banki, ubezpieczenia (w tym usługi broke-
rów ubezpieczeniowych), agencje nieruchomości, pożyczki dla konsumentów,
kredyty hipoteczne, pozostałe usługi finansowe.

Tabela 1.

Średnie wartości parametrów decydujących o uwzględnieniu akcji w indeksie

islamskim, marzec 2007 r. (w %)

Współczynnik

Wartość

Zadłużenie / kapitalizacja (12-miesięczna średnia krocząca)

9,88

(Gotówka + procentowe papiery wartościowe)/kapitalizacja

9,37

Należności/kapitalizacja

10,16

Źródło: http://www.djindexes.com/mdsidx/index.cfm?event=showIslamicStats

70 Produkty i Techniki Bankowe

70 Miscellanea

Bank i kredyt maj 2007

W rezultacie fundusze islamskie sprzedały akcje po oko-
ło 14 USD, a po kilku miesiącach papiery te były już bez-
wartościowe. Podobnie usunięto Enron z indeksu Tyco,
oczywiście zanim zaczęły się problemy. Tym samym in-
westorzy – jeśli kierowali się zaleceniami Dow Jones
– mogli zaoszczędzić poważne kwoty.

Islamski indeks światowy obejmuje wybrane spół-

ki uwzględnione w Dow Jones World Index

. Indeksy

szczegółowe pozwalają na śledzenie sytuacji w różnych
segmentach rynku. Mają one charakter globalny, re-
gionalny, krajowy, przemysłowy. O doborze spółek mo-
że też decydować ich kapitalizacja.

Przegląd spółek uwzględnianych w indeksach is-

lamskich Dow Jones, w tym przede wszystkim wagi
(liczba akcji), dokonywany jest co kwartał, w miesiącach
typowych dla wygasania kontraktów giełdowych (ma-
rzec, czerwiec, wrzesień i grudzień) na podstawie da-
nych na koniec stycznia, kwietnia, lipca i października.
Oczywiście w przypadku niespodziewanych wydarzeń,
takich jak połączenia spółek, upadłość czy wyjście
z giełdy, korekty są przeprowadzane na bieżąco.

Do obliczeń indeksów wykorzystuje się najnowsze

dostępne kursy spółek (dane dostarcza Reuters), prze-
liczane na dolary USA po bieżących kursach kupna. Ba-
zą są notowania spółek z 31 grudnia 1995 r. W tym dniu
wartość każdego z indeksów islamskich ustalono na po-
ziomie 1 000.

Islamskie indeksy Dow Jones są indeksami wa-

żonymi kapitałem, z uwzględnieniem tylko tych akcji,
które są w swobodnym obrocie (float-adjusted market
capitalization)

, czyli dostępnych dla inwestorów. Waga

pojedynczej firmy nie może jednak przekroczyć (z re-
guły) 10%.

Indeks światowy Dow Jones wyczerpuje około 95% kapitalizacji rynku z 44

krajów, przy czym uwzględnia się tylko akcje będące efektywnie w obrocie pu-
blicznym i dostępne dla inwestorów zagranicznych.

Wypłaty dywidend nie są brane pod uwagę przy

obliczaniu tzw. cenowej wersji indeksu (price-return).
W wersji total-return zakłada się, że dywidendy są (po
potrąceniu podatku) reinwestowane.

Indeks DJIM w wersji price-return jest obliczany i pu-

blikowany co 15 sekund, co w pełni uzasadnia nazwę real-ti-
me

. Ostatnie wartości danego dnia podaje się o 17:30 czasu

nowojorskiego. Indeks total-return liczy się tylko raz dziennie,
wykorzystując kursy zamknięcia. Informacje o stopach zwro-
tu indeksów islamskich DJ zawiera tabela 2.

Może się pojawić pytanie, dlaczego inwestorzy in-

dywidualni i instytucjonalni chcący inwestować w akcje
spółek, które mogłyby zostać zakwalifikowane do indeksu
islamskiego, nie kupują przede wszystkim akcji firm z kra-
jów muzułmańskich. Chociaż krajów islamskich jest około
55 i działa tam około 30 giełd, to jednak:

• tylko mniej więcej w 15 krajach inwestorzy zagra-

niczni mogą bezpośrednio dokonywać zakupów akcji,

• kapitał z krajów eksportujących ropę naftową cią-

gle jest w dużej mierze lokowany za granicą (choć po
ataku na WTC powoli się to zmienia),

• w wielu krajach islamskich mamy do czynienia

ze sporym ryzykiem walutowym, inflacyjnym i po-
litycznym,

• regulacja wielu rynków kapitałowych tych krajów

pozostawia jeszcze wiele do życzenia,

• korupcja jest tam częstym zjawiskiem,
• rynki są mało płynne, a znaczna część akcji po-

zostaje poza obrotem giełdowym,

• brakuje odpowiednich spółek do inwestowania

(Samdani 2006, s. 33).

Seria indeksów

FTSE Global Islamic Index Se-

ries (GIIS) obejmuje indeks globalny oraz 4 indeksy re-
gionalne (Europa, Ameryka, Azja, Pacyfik). Indeks ten
jest liczony w te same dni, co FTSE World Index, i jest
dostępny w euro, jenach, funtach sterlingach i dolarach

Tabela 2.

Stopy zwrotu indeksów islamskich Dow Jones (price-return, na koniec marca

2007 r., w %)

Indeks

Liczba akcji

1 miesiąc

2006

1 rok p.a.

2 lata p.a.

3 lata p.a.

DJIM

2381

2,33

14,53

10,50

11,27

6,77

Asia/Pacific

946

1,31

12,73

8,71

11,17

9,90

Canadian

210

3,00

15,08

5,82

21,63

17,47

Europe

358

3,92

24,09

17,81

16,45

10,84

Japa

366

-0,71

4,26

0,18

6,01

7,69

Titans 100

100

1,72

14,14

9,61

8,44

3,73

Technology

333

0,47

9,96

3,64

4,02

0,82

115

3,58

20,55

16,77

15,31

9,85

734

1,65

10,76

7,72

8,16

3,90

BRIC

3,03

57,64

34,32

–

Pakistan

-2,22

-8,27

-21,63

–

Kuwait

4,21

-12,80

15,14

–

Sri Lanka

-8,36

47,08

27,77

–

DFM

-7,26

-38,13

-33,16

69,88

–

Źródło: http://www.djindexes.com/mdsidx/index.cfm?event=showIslamicStats

Produkty i Techniki Bankowe

Bank i kredyt maj 2007

Miscellanea

amerykańskich. FTSE stosuje zmodyfikowany wzór Pa-
aschego (szczegóły w publikacji FTSE 2005). Oprócz ty-
powych ograniczeń islamskich (alkohol, wieprzowina
itd.) ustalono maksymalny wskaźnik zadłużenia opar-
tego na stopie procentowej w stosunku aktywów: 33%.
Co ciekawe, tutaj też dominują spółki z krajów wysoko
rozwiniętych, w których społeczność muzułmańska nie
odgrywa większej roli (wyjątkiem są może Singapur, In-
donezja i Tajlandia) (FTSE 2001).

W lutym 2006 r. firma FTSE ogłosiła, że we współ-

pracy z Yasaar Research Inc będzie rozszerzać ofertę in-
deksów islamskich. Yasaar dysponuje specjalistami za-
równo w dziedzinie szariatu, jak i rynków finansowych.

W 2007 r. indeksy mające śledzić zmiany kursów

firm prowadzących działalność zgodną z szariatem
wprowadziła firma ratingowa

S&P

. W skład indeksów

wchodzą akcje firm amerykańskich, europejskich i ja-
pońskich. Indeksy noszą nazwy: S&P 500 Shariah index,
S&P Europe 350 Shariah index i S&P Japan 500 Shariah
index. Z 500 spółek uwzględnianych w S&P 500 wy-
mogi szariatu spełnia 295, z indeksu S&P Europe 139 na
350 spółek, a z indeksu S&P Japan na 500 spółek – 286.
Poziomem bazowym indeksu są notowania z 31 grud-
nia 2000 r. W kwietniu 2007 r. zapowiedziano wpro-
wadzenie kolejnych indeksów: S&P Saudi Shariah, S&P
Bahrain Shariah, S&P Kuwait, Shariah, S&P Oman Sha-
riah, S&P Qatar Shariah, S&P United Arab Emirates Sha-
riah, S&P GCC Investable Shariah oraz S&P GCC Com-
posite Shariah Index.

Singapurska giełda

oblicza i publikuje indeks is-

lamski od lutego 2006 r. Na razie jest to tylko jeden
indeks, dla Azji: FTSE SGX Asia Shariah 100 Index.
Uwzględnia on zmiany cen maksymalnie stu akcji z Ja-
ponii, Singapuru, Tajwanu, Korei Południowej i Hong-
kongu. Celem jest – jak zwykle w takich przypadkach
– przyciągniecie kapitału zarówno z Bliskiego Wscho-
du, jak i innych, niemuzułmańskich rejonów świata. In-
westorzy ci, często zainteresowani rynkiem chińskim
i indyjskim, mogą potraktować Singapur jako „bramę”
wejściową do tych krajów

. Indeks na giełdzie w Singa-

purze jest liczony we współpracy z FTSE i wspomnianą
już firmą Yasaar.

Również

giełda w Dubaju

opracowała w 2006 r.

indeks islamski we współpracy z FTSE: FTSE DIFX Sha-
riah Index. Co ciekawe, jest on w 98% zgodny z sza-
riatem, jeśli miarą tej zgodności może być struktura do-
chodów z notowanych na giełdzie spółek. Te bowiem
w zdecydowanej większości świadomie dbają o swój „is-
lamski” profil działalności. Opłaty od tradycyjnych ban-
ków itp. są przekazywane na osobny fundusz

http://www.standardandpoors.com

http://www.sgx.com

http://www.euroweek.com, 10 marca 2006 r.

http://www.difx.ae

http://www.emergingmarketsmonitor.com/file/39853/dfm-goes-islamic.html

Indeksy pojawiają się także jako wynik

współ-

pracy giełdy i firm wyspecjalizowanych w obrocie pa-
pierami wartościowymi (i w finansach islamskich). Na
przykład w Tajlandii MFC Asset Management razem ze
Stock Exchange of Thailand uruchomiły nowy indeks
islamski. Nie ukrywano, że i w tym przypadku miało
to przyciągnąć kapitał z Bliskiego Wschodu, gdyż MFC
lokuje środki w przedsiębiorstwa, które uzyskały ak-
ceptację specjalnego komitetu ds. inwestycji islamskich.
Jednak mieszkańcy południowych, muzułmańskich pro-
wincji Tajlandii są prześladowani, co może ograniczyć
inwestycje z bogatych krajów Zatoki Perskiej.

Również mniej znane

firmy zajmujące się np. ob-

rotem papierami wartościowymi tworzą i publikują in-
deksy islamskie. Na przykład kuwejcki Global Investment
House

poinformował w 2006 r. o własnym indeksie, mie-

rzącym zmiany cen na rynku akcji w rejonie Zatoki Per-
skiej. Inaczej niż w przypadku DJ albo FTSE, spółki wcho-
dzące do indeksu muszą prowadzić działalność świa-
domie zgodną z szariatem. W indeksie znalazły się wszyst-
kie takie spółki notowane na giełdach krajów GCC

, obec-

nie 66. Wartość indeksu uwzględnia kapitalizację. Bazą są
notowania z 31.12.1999 r. (100). Przyrost indeksu w okre-
sie od 31.12.1999 r. do końca czerwca 2006 r. wyniósł po-
nad 586%. Wartości indeksu podają Reuters oraz sam Glo-
bal. Przyglądając się datom publikacji danych, zwróćmy
przy okazji uwagę, że handel na giełdach w krajach is-
lamskich odbywa się od soboty do czwartku.

Ostatnio podjęto udaną próbę wprowadzenia indeksu

dla islamskich obligacji, sukuk. Autorami indeksu są Dow
Jones i Citigroup. Według autorów miał to być „pierwszy
indeks, który mierzy zyskowność globalnych funduszy do-
konujących inwestycji finansowych zgodnie w zasadami
szariatu. Indeks powinien nie tylko stanowić ważny punkt
odniesienia dla podmiotów inwestujących w odpowiedni-
ki obligacji zgodne z szariatem, ale również ożywić rynek
wtórny” (Wright 2006, s. 6). W skład indeksu weszło na po-
czątek 7 papierów wartościowych (żaden indeks DJ nie ma
mniejszej liczby walorów): Islamic Development Bank, So-
lidarity Trust Services Ltd, BMA International Sukuk, Qa-
tar Global Sukuk, Malaysia Global Sukuk, Sarawak Sukuk
oraz Dubai Global Sukuk.

Zauważmy, że pomiar dochodowości papierów pro-

centowych jest znacznie bardziej skomplikowany niż
akcji. Obligacja, która będzie wykupiona za 5 lat, ma
zupełnie inną charakterystykę po upływie roku; wraż-
liwość na zmiany stóp procentowych jest tu znacznie
mniejsza. Stopa dyskontowa używana do oszacowania
cash flow

obligacji pięcioletniej będzie z reguły inna niż

dla takiej samej obligacji, ale czteroletniej. Trudno za-
tem porównywać instrumenty podobne na pierwszy rzut
oka. Co więcej, obligacje wykupywane są zastępowane
nowymi, ale na inne okresy i kwoty, co oznacza, że do-

http://www.globalinv.net

Gulf Cooperation Council (Arabia Saudyjska, Kuwejt, Bahrajn, Katar, Zjednoczone

Emiraty Arabskie, Oman).

72 Produkty i Techniki Bankowe

72 Miscellanea

Bank i kredyt maj 2007

stępność instrumentów inwestycyjnych zmienia się
w czasie. Wszystko to powoduje, że skonstruowanie in-
deksu dla obligacji jest zadaniem o wiele trudniejszym
niż dla akcji (Benning

2006).

Aby znaleźć się w indeksie, sukuk muszą spełniać

standardy szariatu oraz Auditing & Accounting Organi-
zation of Islamic Financial Institutions (AAOIFI) w Bah-
rajnie. Ponadto okres wykupu nie może być krótszy niż
rok, wielkość emisji powinna wynosić co najmniej 250
mln USD, a rating nie może być gorszy niż BBB-/Baa3
(lub równoważny).

Przedstawiciel Citi Islamic Bank słusznie zauważył,

że produkty islamskie muszą konkurować z tradycyjny-
mi, jeśli mają wejść na rynki nieislamskie. Nie mogą one
funkcjonować tylko dzięki wierze; wzrost ich znaczenia
można osiągnąć wyłącznie dzięki innowacyjności. Ko-
lejnym krokiem na tej drodze będzie przejście od sukuk
rządowych (państwowych) do korporacyjnych.

3. Zastosowanie islamskich indeksów

giełdowych

3.1. Indeks jako instrument analizy rynku

Indeksy giełdowe mogą być wykorzystywane jako ana-
lityczno-prognostyczne narzędzie badania stanu rynku.
Ogólny wzrost cen akcji, odzwierciedlany przez wzrost
wartości indeksu, obrazuje:

– gotowość do zwiększenia wydatków (m.in. na in-

westycje portfelowe),

– przewidywania powyższego wzrostu (czyli cen

akcji) oraz dywidend,

– wysoką atrakcyjność pewnych segmentów go-

spodarki.

Z punktu widzenia inwestora niebędącego mu-

zułmaninem indeksy islamskie opisują zmiany cen spół-
ek niefinansowych, o niskim zadłużeniu, o charakterze
społecznym i etycznym.

Indeksy pozwalają też na prowadzenie badań na-

ukowych, jednak stosunkowo mało jest prac empirycz-
nych poświęconych indeksom islamskim.

3.2. Indeksy jako punkt odniesienia do oceny zyskowności inwestycji
portfelowych i działalności przedsiębiorstw

Jeszcze niedawno można było spotkać opinie, że co praw-
da potencjał wzrostowy inwestycji w instrumenty islam-
skie jest ogromny, ale hamuje go m.in. brak powszechnie
uznanych punktów odniesienia (benchmarks) oraz na-
rzędzi dopasowanych do potrzeb inwestorów. Obecnie
sytuacja się poprawia.

Odbiorcami informacji o poziomie indeksów is-

lamskich są m.in. podmioty zarządzające aktywami, fir-
my gromadzące i przetwarzające dane statystyczne, sa-
mi inwestorzy oraz analitycy rynku.

Wyrazem stosunku firm inwestycyjnych do indeksów

islamskich jest raport CIMB – Principal Asset Management
z Malezji, gdzie podkreśla się, że wartość jednostek uczest-
nictwa funduszu Lifetime Dana Mubarak „w ciągu mie-
siąca

wzrosła o 3,4%, podczas gdy indeks KLSI zwięk-

szył się tylko o 2,4%” (CIMB Principal 2007).

Drugim możliwym obszarem zastosowania indek-

sów giełdowych w ramach omawianej grupy jest po-
równywanie zmian cen akcji konkretnego przedsiębior-
stwa z tzw. ogólną zmianą kursów. Jednak zmiany in-
dywidualnych kursów należy porównywać raczej z in-
deksem sektorowym lub branżowym.

Naturalnie analitycy rynku stawiają sobie pytanie o

relację między indeksami „tradycyjnymi” a islamskimi,
dla podobnych grup spółek.

K. Hussein i M. Omran (2005) zbadali zachowanie się

indeksów islamskich Dow Jones pod kątem stopy zwro-
tu z inwestycji w porównaniu z indeksami tradycyjnymi.
Okres badawczy podzielono na dwa podokresy: styczeń
1996r. – marzec 2000 r. i kwiecień 2000 r. – lipiec 2003 r.,
aby przyjrzeć się zmianom indeksów w okresach hossy
i bessy. Badania pokazały, że indeksy islamskie dawały
znacznie wyższe stopy zwrotu w okresie hossy, ale wy-
padały gorzej od „zwykłych” indeksów w okresach spad-
ków kursów akcji. Co więcej, wykazano, że to nie sektor
wysokich technologii jest odpowiedzialny za dobre wyniki
indeksów islamskich, ale sprzyjają temu małe rozmiary
spółek, zaangażowanie w wydobycie surowców, sprzedaż
towarów konsumpcyjnych, na które popyt jest silnie uza-
leżniony od cyklu koniunkturalnego, oraz świadczenie
usług telekomunikacyjnych.

Dlaczego indeksy islamskie wypadają niekiedy le-

piej niż ich tradycyjne odpowiedniki? I dlaczego zja-
wisko to nie występuje w okresach spadków kursów
akcji? Odpowiedzialne za to jest zadłużanie się. Fir-
my zaciągające na dużą skalę np. kredyty mogą od-
setki z tego tytułu uznać za koszt uzyskania przychodu
i pomniejszyć zobowiązania podatkowe. Jednak wbrew
rozpowszechnionym wyobrażeniom najbardziej docho-
dowe firmy pożyczają stosunkowo niewiele. Skoro spół-
ki wchodzące do indeksów islamskich charakteryzują
się małym zadłużeniem, tworzą właśnie tę grupę spółek
o wysokich dochodach. Pozostaje kwestia zachowania
się indeksów islamskich w okresach bessy. Pierwsza
możliwość to pominięcie firm produkujących napoje al-
koholowe. Popyt na te produkty jest spory nawet w okre-
sach bessy. Druga możliwość to skutki ataku na WTC.
Po 11 września 2001 r. atmosfera wokół wyznawców is-
lamu (a więc i wokół islamskich inwestorów) nie była
najlepsza, stąd ich popyt na rynkach krajów wysoko roz-
winiętych był zapewne niższy. Mogło się to odbić na in-
deksach islamskich.

Autor podjął również próbę ustalenia, czy indeksy

islamskie rosną i spadają podobnie jak odpowiadające

luty 2007 r.

Produkty i Techniki Bankowe

Bank i kredyt maj 2007

Miscellanea

im indeksy „tradycyjne”. Badaniem objęto FTSE Glo-
bal Islamic Index w porównaniu z FTSE All World In-
dex w okresie od grudnia 1999 r. do końca marca 2007 r.
Analogiczne obliczenia przeprowadzono dla Dow Jones
World Index i Dow Jones Islamic Market World Index.
Co prawda wartości indeksu ustalono po 1999 r. dla lat
wcześniejszych, ale wydaje się, że lepiej uwzględniać
tylko taki okres, w którym faktycznie indeks liczono
i publikowano. Dzięki uprzejmości FTSE autor mógł do-
konać obliczeń zarówno dla wersji price-return (PR), jak
i total-return (TR). Dow Jones udostępnił tylko wersję
price-return

; total-return jest płatna.

Wykres 1 pokazuje kształtowanie się indeksów

FTSE badanym okresie, a wykres 2 – analogiczne dane
dla indeksów DJ.

Na podstawie danych z początku miesiąca obliczo-

no miesięczne stopy zwrotu, biorąc różnicę logarytmów
indeksu:

I =

i=1

∑

i,t

t,L

I =

i=1

∑

i,B

i,t

i=1

∑

i,B

⋅

100

t,P

I =

i=1

∑

i,t

i=1

∑

i,t

i,B

i,t

∑

log

−

)

(

−

)

(

−

gdzie:

– stopa zwrotu w okresie t,

– poziom indeksu w okresie t,

t-1

– poziom indeksu w okresie t – 1.

Podstawowe informacje na temat stóp zwrotu za-

wiera tabela 3.

Średnia arytmetyczna stóp zwrotu właściwa dla

trzymiesięcznych weksli skarbowych USA

była wyż-

sza (0,0027 w skali miesięcznej) od każdej z sześciu
średnich dla indeksów. W związku z tym można stwier-
dzić, że akcje wchodzące w skład indeksów pozwalały
w badanym okresie na dokonanie mało atrakcyjnej in-
westycji. Trudno też w takiej sytuacji liczyć np. współ-
czynnik Sharpe’a. Współczynnik ten wychodzi dodatni
dla okresu wzrostu indeksów (od kwietnia 2003 r.): 1,21
dla indeksu FTSE All World (PR), 1,04 dla FTSE Islamic
(PR), 1,47 dla FTSE All World (TR) i 1,25 dla FTSE Is-
lamic (TR), więc całkiem zachęcająco. Dla DJ Islamic tyl-
ko 0,90, a dla DJ World 1,24. Jednak pominięcie (po fak-
cie) okresu spadków kursów akcji byłoby niewłaściwe
z metodologicznego punktu widzenia.

Kolejnym krokiem było zbadanie różnic między

miesięcznymi stopami zwrotu indeksu islamskiego
i ogólnoświatowego.

przybliżenie stopy wolnej od ryzyka

Tabela 3.

Miesięczne stopy zwrotu R dla indeksów FTSE

All World

FTSE (PR)

Islamic

FTSE (PR)

All World

FTSE (TR)

Islamic

FTSE (TR)

World

DJ (PR)

Islamic
DJ (PR)

Liczba obserwacji

Minimum

-0,046

-0,055

-0,045

-0,054

-0,045

-0,060

Maximum

0,041

0,049

0,042

0,049

0,043

0,052

Średnia arytmetyczna

0,001

0,000

0,002

0,001

0,000

Odchylenie standardowe

0,017

0,019

0,017

0,0190

0,018

0,021

Źródło: obliczenia własne.

Wykres 1.

Zmiany indeksów FTSE: All

World islamskich w okresie od grudnia

1999 r. do marca 2007 r.

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

300.0

1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45

miesiąc

artość inde

49 53 57 61 65 69 73 77 81 85 89

All World PR
All World TR
Islamic PR
Islamic TR

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych źródłowych otrzymanych
od FTSE.

Wykres 2.

Zmiany indeksów DJ: World

islamskiego w okresie od grudnia 1999 r.

do marca 2007 r.

0,0

500,0

1.000,0

1.500,0

2.000,0

2.500,0

3.000,0

1 6 11 16 21 26 31 36 41 46

miesiąc

51 56 61 66 71 76 81 86

World PR
Islamic PR

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych źródłowych otrzymanych
od Dow Jones.

74 Produkty i Techniki Bankowe

74 Miscellanea

Bank i kredyt maj 2007

I =

i=1

∑

i,t

t,L

I =

i=1

∑

i,B

i,t

i=1

∑

i,B

⋅

100

t,P

I =

i=1

∑

i,t

i=1

∑

i,t

i,B

i,t

∑

log

−

)

(

−

)

(

−

Wbrew wynikom innych badań z wcześniej-

szych okresów autor stwierdza, że poziom indeksu
FTSE price-return (total-return) All World w okre-
sie grudzień 1999 r. – marzec 2007 r. wzrósł o 23%
(41,8%), a Islamic tylko o 4,6% (17,6%). Dla in-
deksów DJ wyniki są podobne: dla indeksu świa-
towego 31%, a islamskiego zaledwie 6%. W takiej
sytuacji uzasadnione wydaje się zbadanie, czy róż-
nice miesięczne między stopami zwrotu są sta-
tystycznie istotne.

W tym celu dla obu odmian indeksów postawiono

hipotezy:

I =

i=1

∑

i,t

t,L

I =

i=1

∑

i,B

i,t

i=1

∑

i,B

⋅

100

t,P

I =

i=1

∑

i,t

i=1

∑

i,t

i,B

i,t

∑

log

−

)

(

−

)

(

−

Aby przetestować hipotezę zerową, wykorzy-

stano parametryczny test t-Studenta. Ponieważ
badania autora pozwoliły zakwestionować nor-
malność rozkładu różnic między stopami zwro-
tu dla indeksów islamskich i ogólnoświatowych
(wartość p dla statystyki Shapiro-Wilk była na
ogół mniejsza od 0,05; tylko dla islamskiego in-
deksu DJ nie było podstaw do odrzucenia hipote-
zy o normalności rozkładu), postanowiono prze-
prowadzić również test rang Wilcoxona. Wyniki
testów zawiera tabela 4.

Wyniki testu parametrycznego wskazują, że

w przypadku obu indeksów FTSE są podstawy do
odrzucenia hipotezy zerowej o równości stóp zwro-
tu indeksu ogólnoświatowego i islamskiego na rzecz
przewagi indeksu All World. Test nieparametryczny
pozwala na odrzucenie hipotezy zerowej tylko dla
indeksu FTSE total-return. Dla indeksu DJ hipoteza
zerowa nie może być odrzucona w żadnym z prze-
prowadzonych testów. Podsumowując: nie ma pod-
staw do tego, by sugerować, że kursy spółek wcho-
dzących do indeksów islamskich rosną szybciej niż
kursy najważniejszych spółek świata. Rozbieżne
wyniki badań różnych autorów wskazują najwyraź-
niej na to, że wiele zależy od składu indeksu i okre-
su badawczego.

3.3. Indeks jako instrument bazowy

3.3.1. Islamskie fundusze inwestycyjne

W tym punkcie skoncentrujemy się na instrumentach
i transakcjach finansowych, które nie tylko odnoszą się
do indeksów, ale się na nich opierają. Pierwszym przy-
kładem takiego powiązania są fundusze inwestycyjne
bazujące na indeksach islamskich.

Rozwiązanie to, sprawdzone w tradycyjnych fi-

nansach, ma wiele zalet, które są typowe dla funduszy
inwestycyjnych w ogóle i są dobrze znane, w związku
z czym nie ma potrzeby ich omawiania. Autor chciał-
by jednak zamieścić kilka uwag na temat funduszy is-
lamskich.

Ogólnie fundusze etyczne definiuje się jako fun-

dusze, które eliminują pewne grupy firm z portfela, kie-
rując się względami pozafinansowymi. W ten sposób
inwestorzy podejmują decyzje zgodne z ich wewnętrz-
nymi przekonaniami, wyznawanymi wartościami, wy-
wierając wpływ na firmy, by szanowały te wartości
i przekonania.

Islamskie fundusze inwestycyjne wymagają spełnie-

nia wielu warunków, w szczególności następujących:

• funduszom wolno inwestować w aktywa rzeczo-

we lub instrumenty bazujące na aktywach rzeczowych,

• fundusz, instytucja, która go utworzyła ani bank

powiernik, nie mogą wypłacać odsetek,

• funduszowi nie wolno emitować instrumentów

dłużnych,

• operacje dokonywane przez fundusz nie mogą

być obarczone zbyt dużą niepewnością (zakaz gharar),

• fundusz powinien unikać spekulacji i nadmier-

nego (nieujawnionego) ryzyka (Bahrain Monetary Agen-
cy 2002, s. 52).

Większość funduszy islamskich ma rozwiniętą sieć

dystrybucji. Minimalny poziom inwestycji to z reguły od
2.000 USD do 5.000 USD. Są też fundusze adresowane
do osób o wysokich dochodach. Typowy fundusz in-
westuje np. w branże: budowlaną, telekomunikację,
przemysł stalowy, transport, opiekę zdrowotną, nie-
ruchomości. Po gwałtownym spadku cen akcji sek-
tora IT w 2001 r. fundusze islamskie zaangażowały się
w większym stopniu w akcje bardziej stabilne, zwłasz-
cza w opiekę zdrowotną i usługi komunalne.

Tabela 4.

Wyniki testów hipotez dotyczących różnic stóp zwrotu dla indeksów islamskich

i All World (FTSE)/World (DJ)

Liczba obserwacji
RI < RAW

Price-return FTSE

-1,757*

-1,739

Total-return FTSE

-2,024*

-2,076**

Price-return DJ

-1,454

-1,937

poziom istotności 0,05, ** poziom istotności 0,025.

Źr

ódło: obliczenia własne.

Produkty i Techniki Bankowe

Bank i kredyt maj 2007

Miscellanea

Przykładem zastosowania indeksów przez firmy za-

rządzające funduszami inwestycyjnymi jest Islamic In-
dex-linked Fund w Malezji. W pewnym sensie moż-
na to uznać za naturalną konsekwencję wprowadzenia
indeksu KLSI w 1999 r. (jak już wspomniano, jeden
z pierwszych indeksów na świecie). Fundusz ten po-
wstał w styczniu 2002 r. Jego podstawową cechą jest re-
plikacja KLSI. Dzięki temu pozwala on na osiągnięcie
podobnych zysków jak samodzielna inwestycja w akcje
spółek działających w zgodzie z szariatem

Podobnie Saudi American Bank uruchomił w 1999 r.

fundusz powierniczy powiązany z Dow Jones Islamic
Market Index, w oczekiwaniu na wzrost cen akcji wcho-
dzących w skład tego indeksu. Bank ten, występujący
pod nazwą Samba, chciał umożliwić inwestorom in-
westycje w portfel papierów wartościowych zgodnych
z szariatem. Fundusz nosił nazwę Samba Islamic In-
vestments-Global Equity Fund, a w Arabii Saudyjskiej:
Global Trading Equity Fund.

3.3.2. Exchange traded funds

Alternatywą dla samodzielnego inwestowania zarówno
w akcje, jak i w tradycyjne fundusze są exchange tra-
ded funds

. Jak sama nazwa wskazuje, są to fundusze no-

towane na giełdzie. Podstawowe cechy ETF przedstawia
tabela 5.

Niewątpliwą zaletą ETF są niskie prowizje (poniżej

1%), co pozwala stosunkowo tanio zdywersyfikować
portfel w wyniku jednorazowego zakupu. Na bieżąco (re-
al time)

podawana jest cena, a skład portfela jest znany.

Kupna i sprzedaży można dokonywać w dowolnym mo-
mencie w trakcie sesji giełdowej.

Zauważmy, że ETF nie będą idealnie odzwiercie-

dlać zmian indeksu, na którym bazują (tracking error).
Odpowiedzialne są za to m.in. prowizje za zarządzanie
oraz różnice w czasie między momentem zmiany skła-
du indeksu a dopasowaniem struktury funduszu. Nie-
mniej jednak jest to dobre rozwiązanie dla inwestora,
pragnącego świadomie zaangażować się w instrumenty
wybranego rynku (w naszym przypadku: w akcje spółek

Zauważmy jednak, że inwestor nie ma w takim przypadku prawa do dy-

widend akcji wchodzących w skład indeksu, nie dysponuje też prawem do gło-
sowania na zgromadzeniu akcjonariuszy. Ponosi za to dodatkowo ryzyko wy-
płacalności instytucji zarządzającej funduszem.

działających zgodnie z szariatem). EFT może być też wy-
korzystany do zabezpieczenia się przed spadkami kur-
sów akcji spółek (przez zajęcie na giełdzie pozycji krót-
kiej). Nie jest jednak oczywiste, że tego typu zachowanie
będzie zaakceptowane przez muzułmanów.

W styczniu 2007 r. pojawił się na giełdzie w Zu-

rychu ETF, którego celem jest inwestowanie w spół-
ki wchodzące do Dow Jones Islamic Market Titans 100
index. Jest on wynikiem współpracy BNP Paribas As-
set Management z Axa Investment Managers. Na ryn-
ku występuje pod nazwą EasyETF. Oczekuje się, że bę-
dzie się cieszył zainteresowaniem inwestorów pra-
gnących lokować środki finansowe zgodnie z szariatem.
Był to pierwszy fundusz tego typu. W skład indeksu
wchodzi 50 spółek amerykańskich, 25 europejskich i 25
z Azji. Największy udział mają spółki wysokiej tech-
nologii (25%), związane z ochroną zdrowia (24%) i wy-
twarzaniem energii (22%). Aktywa netto funduszu wy-
niosły pod koniec kwietnia 2007 r. prawie 60 mln USD
(Swiss Exchange 2007).

Innym instrumentem inwestycyjnym bazującym na

indeksie i spełniającym wymagania prawa islamskiego
jest fundusz uruchomiony w lutym 2007 r. przez ho-
lenderski bank ABN Amro i Liechtensteinische Lan-
desbank. Certyfikaty inwestycyjne w liczbie 1,5 mln są
tymczasowo (złożono wniosek o dopuszczenie do ob-
rotu na rynku głównym) notowane na giełdzie w Zu-
rychu. Ich wartość jest uzależniona od indeksu LLB
Top 20 Middle East Total Return, który obejmuje wiele
spółek o wysokiej kapitalizacji z Bahrajnu, Egiptu, Jor-
danii, Kuwejtu, Libanu, Omanu, Kataru i Zjednoczonych
Emiratów Arabskich. Certyfikaty mają termin wykupu
22 grudnia 2036 r. Posiadacz certyfikatu może raz w ro-
ku wystąpić o jego wcześniejszy wykup (ABN AMRO
2007). Zauważmy, że tutaj również mamy do czynienia
z instrumentem replikującym indeks.

3.3.3. Instrumenty pochodne

Do typowych derywatów z tego segmentu rynku zalicza-
my nierzeczywiste terminowe transakcje indeksowe (in-
dex futures)

oraz opcje indeksowe (index options).

Oba instrumenty muszą budzić zastrzeżenia ze stro-

ny muzułmanów. Islam co prawda nie zabrania umów

Tabela 5.

Porównanie ETF z inwestycjami w akcje i funduszami powierniczymi

Kryterium

ETF

Akcje

Fundusze powiernicze

Dywersyfikacja

tak

nie

tak

Przejrzystość cen

tak

nie

Prowizja przy zakupie

brak

około 3–5%

Prowizja za zarządzanie

poniżej 1%

brak

około 1–2%

Pośrednictwo brokera

tak

nie

Wypłata po sprzedaży

trzeci dzień roboczy

po dokonaniu transakcji

trzeci dzień roboczy

po dokonaniu transakcji

natychmiast

Źródło: Singapore Exchange (2007).

76 Produkty i Techniki Bankowe

76 Miscellanea

Bank i kredyt maj 2007

kupna-sprzedaży towaru w przyszłości, ale nakłada na
takie transakcje wiele ograniczeń. Przede wszystkim mu-
si być jasno określony przedmiot umowy. Trudno uznać,
że wartość (czy zmiana wartości) indeksu akcji spełnia
ten warunek. Po drugie rozliczenie transakcji futures,
przynajmniej jeśli chodzi o indeksy, następuje w gotówce
(cash settlement)

, a nie przez fizyczną dostawę. Po trze-

cie, otwartą pozycję można zamknąć, dokonując przed
wygaśnięciem kontraktu transakcji odwrotnej. Oznacza
to, że inwestorzy wcale mogą nie mieć zamiaru kupić
czy sprzedać papiery wartościowe. Kolejnym problemem
jest przerzucanie ryzyka na spekulantów; nawet jeśli jed-
na ze stron chce się tylko zabezpieczyć, druga może spe-
kulować. Spekulacja zaś jest zakazana przez islam ja-
ko działalność zbliżona do gier losowych i wymagająca
podjęcia nadmiernego ryzyka. Ponadto jest ona źródłem
potencjalnie większej zmienności cen. Oczywiście możli-
wość spekulacji na giełdach futures nie powoduje, że nie-
dopuszczalne są same transakcje na tych rynkach (z tego
punktu widzenia).

Sprawa opcji jest jeszcze bardziej skomplikowana,

jeśli są to opcje na indeksy lub na futures. Następuje
tam oderwanie od aktywów bazowych, a powyższe za-
strzeżenia dotyczące m.in. sposobu rozliczania transakcji

także są aktualne (Naughton, Naughton 2000, s. 151–152
i 154–157).

Ponadto dla muzułmanów może być problemem, że

w wycenie opcji (i innych instrumentów pochodnych)
główną rolę odgrywa stopa procentowa. Niemniej jednak
podjęto już próbę opracowania wzorcowych kontraktów
dotyczących instrumentów pochodnych zgodnych z sza-
riatem. Mają nad tym pracować wspólnie International
Swaps and Derivatives Association ISDA i International
Islamic Financial Market IIFM (ISDA 2006).

Zasadniczo autorzy wszystkich indeksów biorą pod

uwagę możliwość (mają nadzieję), że ich indeksy będą
podstawą nowych instrumentów. Na przykład firma S&P
oficjalnie poinformowała przy okazji wprowadzenia in-
deksów islamskich, że wspomogą one tworzenie fundu-
szy powierniczych, ETF i produktów zintegrowanych,
które zwiększą płynność i możliwości zarządzania ry-
zykiem w krajach islamskich

Według wiedzy autora, po przeanalizowaniu pro-

duktów oferowanych na ważniejszych giełdach, wy-
gląda jednak na to, że nie ma jeszcze kontraktów futures
czy opcyjnych, bazujących na indeksach islamskich. Za-
pewne jednak wkrótce się pojawią.

http://www.iofc.net/newswire/story.asp?storyname=27090.

Bibliografia

ABN AMRO (2007), Notice to holders, http://www.swx.com/listing_notices/200612/CH0028438924_ln.pdf
Bahrain Monetary Agency (2002), Islamic Banking & Finance in the Kingdom of Bahrain, Bahrain.
Benning Ch. (2006), Benchmarking Fixed-Income Returns,

http://www.djindexes.com/mdsidx/downloads/articles/BenchmarkingFixedInc.pdf

CIMB Principal (2007), Lifetime Dana Mubarak, http://www.cimb-principal.com.my/download/LDM.pdf
Dow Jones Indexes (2007a), Dow Jones Islamic Market Indexes,

www.djindexes.com/mdsidx/downloads/brochure_info/Islamic_broch.pdf

Dow Jones Indexes (2007b), Guide to the Dow Jones Global Indexes,

http://www.djindexes.com/mdsidx/downloads/imi_rulebook.pdf

FTSE (2001), Ground Rules for the Management of the FTSE Global Islamic Index Series,

http://www.ftse.com/Indices/FTSE_Global_Islamic_Index_Series/Downloads/islamic_indexrules.pdf

FTSE (2005), Guide to Calculation Methods For FTSE All-World Indices,

http://www.ftse.com/Indices/FTSE_All_World_Index_Series/Downloads/allworld_calculation.pdf

Hussein K., Omran M. (2005), Ethical Investment Revisited: Evidence from Dow Jones Islamic Indexes,

„Journal of Investing”, Vol.14, Fall, s. 105-124.

Institute of Islamic Banking and Insurance (2006), Comment, www.islamic-banking.com/comment_september06.html
Iqbal M., Molyneux Ph. (2005), Thirty Years of Islamic Banking, Palgrave Macmillan, New York.
ISDA (2006), ISDA and IIFM Agree to Develop Documentation for Shari’ah Compliant Derivatives, September 12,

http://www.isda.org/press/press091206iifm.html.

The Atlanta Journal-Constitution (2005), Islamic banks’ growth strong, 22 May, www.ajc.com, s. F1.
Karwowski J., Łyszczak M. (1994), Indeksy giełdowe - konstrukcja i zastosowanie, „Bank i Kredyt”, nr 4-5, s. 48-54.
Naughton S., Naughton T. (2000), Religion, Ethics and Stock Trading: The Case of an Islamic Equities Market,

„Journal of Business Ethics”, Vol. 23, No. 2, s. 145-159

Samdani S. (2006), Islamic Mutual Funds Analysed for Dubai Islamic Bank, University of Leicester.
Singapore Exchange (2007), Exchange Traded Funds, http://www.sgx.com/psv/securities/etf/ETF_Education.shtml.
Swiss Exchange (2007), EasyETF, http://www.swx.com/trading/products/funds/etfs/all/details_de.html?isin=FR0010378570.
Wright Ch. (2006), Building a Benchmark, „Asiamoney”, Vol. 17, No. 3, s. 1.

Âwiat w coraz wi´kszym stopniu skupia uwag´ na ban-

kach. Dotyczy to zarówno krajów rozwini´tych, jak

i nierozwini´tych, a zwiàzane jest z coraz cz´stszymi

kontaktami mi´dzy obywatelami a bankami oraz z ro-

snàcym wp∏ywem banków na gospodark´. Potencja∏ fi-

nansowy niektórych banków dorównuje potencja∏owi

danego kraju, a niekiedy nawet go przewy˝sza. Banki

majà równie˝ ogromny wp∏yw na rozwój rynku Êwiato-

wego, w szczególnoÊci w dziedzinie rozwoju wspó∏pra-

cy mi´dzy krajami zamo˝nymi i biednymi.

Pierwsze banki islamskie pojawi∏y si´ w latach

szeÊçdziesiàtych XX w., jednak dopiero w latach sie-

demdziesiàtych rozszerzy∏y swà dzia∏alnoÊç i oferujà

pe∏ny wybór us∏ug. Od tego momentu, z roku na rok,

liczba banków islamskich zacz´∏a rosnàç, i to nie tylko

w krajach islamskich, ale tak˝e poza ich granicami. Zja-

wisko to zach´ci∏o banki handlowe (nieislamskie) do

utworzenia specjalnych wydzia∏ów funkcjonujàcych

zgodnie z zasadami dzia∏ania banków islamskich. Jed-

noczeÊnie powsta∏o pytanie: czy banki islamskie sà al-

ternatywà dla banków handlowych, czy te˝, oferujàc

us∏ugi ró˝niàce si´ od oferowanych przez inne banki,

tworzà zupe∏nie nowà jakoÊç.

Zwolennicy banków islamskich uwa˝ali banki han-

dlowe za banki dzia∏ajàce na zasadach lichwiarskich,

a to uniemo˝liwia∏o muzu∏manom utrzymywanie ja-

kichkolwiek kontaktów z nimi. Nale˝y tu wyjaÊniç, ˝e

Prawo Kanoniczne Islamu zabrania lichwy, a pobieranie

odsetek od kapita∏u zarówno przez bank, jak i przez je-

go klientów uwa˝ane jest za lichwiarstwo. Ten charak-

terystyczny sposób dzia∏alnoÊci bankowej, tak odmien-

ny od sposobu dzia∏ania banków handlowych, jest god-

ny poznania. Zajmiemy si´ wi´c ró˝nymi aspektami

dzia∏alnoÊci tego przedsi´biorstwa finansowego.

Historia powstania banków islamskich

Pierwszy bank islamski powsta∏ w Egipcie w 1963 r.

Celem jego dzia∏alnoÊci mia∏o byç zmobilizowanie spo-

∏ecznoÊci muzu∏maƒskiej do gromadzenia oszcz´dno-

Êci w bankach, co umo˝liwia∏o wykorzystanie tych za-

sobów w finansowaniu ró˝nych przedsi´wzi´ç. Pocho-

dzàce z tego zyski lub straty by∏y dzielone mi´dzy jego

udzia∏owców [1, s. 193]. W 1972 r. za∏o˝ono Bank Is-

lamski im. Nasera. Jego statut za∏o˝ycielski wyraênie

okreÊli∏, ˝e w dzia∏alnoÊci tego banku nie istnieje poj´-

cie „odsetek” [5, s. 147]. Jego dzia∏alnoÊç ogranicza∏a

si´ do trzech podstawowych funkcji:

- kupna i sprzeda˝y towarów po cenach ni˝szych

od cen rynkowych;

- oferowania us∏ug spo∏ecznych: po˝yczki tzw.

„dobroczynne” (nieoprocentowane), po˝yczki nieopro-

centowane na cele alimentacyjne, wyp∏acanie zasi∏ków

dla osób w wieku emerytalnym nie majàcych emerytur

oraz dla inwalidów nie majàcym rent;

- uzyskiwania dobrowolnych datków (ja∏mu˝ny)

przeznaczonych na pomoc potrzebujàcym [11, s. 147].

Pomimo skromnych doÊwiadczeƒ, dzia∏alnoÊç

banków islamskich okaza∏a si´ bardzo ciekawa, co zna-

laz∏o wyraz na Konferencji Ministrów Finansów Kra-

jów Islamskich w 1972 r., w czasie której szczegó∏owo

wymieniono dotychczasowe osiàgni´cia. Na Konferen-

cji Ministrów Finansów Krajów Islamskich w 1973 r.

rozpatrywano natomiast wszystkie aspekty teoretyczne

i praktyczne zak∏adania oraz dzia∏alnoÊci banków is-

lamskich oferujàcych pe∏ny zakres us∏ug bankowych.

W raporcie koƒcowym zaakceptowano i zalecono ten

typ banku [10, s. 184].

W 1977 r. w Dubaju powsta∏ Islamski Bank Dubaj-

ski, który jest uwa˝any za pierwszy bank islamski

w pe∏nym tego s∏owa znaczeniu. W tym samym roku

i na takich samych zasadach powsta∏y banki w Egipcie

i Sudanie [5, s. 147], a nast´pnie w innych paƒstwach,

tak˝e nieislamskich, w Azji, Europie i Ameryce Pó∏noc-

nej. Obecnie funkcjonuje 81 banków islamskich rozsia-

nych w 27 krajach ca∏ego Êwiata. Majà one 180 oddzia-

∏ów, a wartoÊç z∏o˝onych depozytów wynosi 193 mld

USD (dane z 1997 r.) [7, s. 240]. Jak wspomniano, rów-

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

BankowoÊç Komercyjna

Istota dzia∏alnoÊci banków islamskich

M u n i r A l - K a b e r

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

48 BankowoÊç Komercyjna

nie˝ banki nieislamskie utworzy∏y w swych siedzibach

specjalne oddzia∏y funkcjonujàce na zasadach banków

islamskich. W krajach islamskich, a konkretnie w Su-

danie, Pakistanie i Iranie, wszystkie banki przesz∏y na

ten system [7, s. 246].

Banki islamskie i rola ich poÊrednictwa

Banki islamskie nie ró˝nià si´ od innych, je˝eli braç

pod uwag´ ich rol´ jako poÊredników, ale odró˝nia je

zobowiàzanie do wyrzeczenia si´ dzia∏alnoÊci o cha-

rakterze lichwiarskim. Odgrywajà one dwojakà rol´ na

rynku, wyst´pujàc jako:

1) specjalni przedstawiciele (pe∏nomocnicy): bank

inwestuje oszcz´dnoÊci klienta w ró˝nych przedsi´-

wzi´ciach ustalonych wczeÊniej i nadzoruje je jako pe∏-

nomocnik; za pe∏nienie tej funkcji otrzymuje on pewnà

ustalonà z góry kwot´, bez ponoszenia odpowiedzial-

noÊci za ryzyko, które mo˝e wystàpiç w czasie inwesty-

cji; ponadto, klient nie mo˝e postawiç ˝adnych warun-

ków, okreÊlajàcych okres pe∏nienia przez bank funkcji

przedstawicielskich;

2) generalni przedstawiciele: bank otrzymuje Êrodki

materialne od klientów i inwestuje je w sposób, który

uwa˝a za s∏uszny (bez udzia∏u w∏aÊcicieli tych Êrodków).

Nie dotyczy to okresu inwestycji, w którym dzia∏ania

banku sà uzgadniane z klientem. Ponadto, tak jak w po-

przednim przypadku, bank nie ponosi odpowiedzialno-

Êci za ryzyko zwiàzane z danym przedsi´wzi´ciem.

Stosunki mi´dzy bankiem islamskim a korzystajà-

cymi z jego Êrodków mogà przybieraç trzy ró˝ne formy:

1) okreÊlony zysk z odsprzeda˝y - w j´z. arabskim

zwany Murabaha: bank kupuje pewne towary, po czym

sprzedaje je partiami z okreÊlonà mar˝à; cena tej us∏ugi

jest uzgadniana z góry;

2) uczestnictwo z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià

- w j´z. arabskim zwane Mudaraba: bank przekazuje

Êrodki finansowe drugiej stronie w zamian za wykona-

nie ustalonego projektu - przedsi´wzi´cia;

3) uczestnictwo w spó∏ce - w j´z. arabskim zwane

Sharaka: polega na inwestycji, której wspó∏uczestnika-

mi sà banki islamskie oraz inne podmioty gospodarcze.

Wszystkie wymienione powy˝ej formy dzia∏alno-

Êci bankowej zgodne sà z Prawem Kanonicznym Islamu

- Szariat. Oznacza to, ˝e wszystkie dzia∏ania wyklucza-

jà zarówno lichw´, jak te˝ jakàkolwiek innà szkod´ dla

jednostki albo spo∏eczeƒstwa. Formy te uwarunkowane

sà ponadto przepisami, dotyczàcymi dzielenia zysków

i strat wynik∏ych z uczestnictwa w spó∏ce (tak˝e z ogra-

niczonà odpowiedzialnoÊcià) [4, s. 25]. Warto tu nad-

mieniç, ˝e banki islamskie nie ograniczajà si´ jedynie

do wspó∏pracy z ludêmi dysponujàcymi du˝ymi zaso-

bami materialnymi bàdê innego rodzaju zaletami [5, s.

151]. PoÊrednictwo banków islamskich, przejawiajàce

si´ w inwestowaniu w przedsi´wzi´cia Êrednio- i d∏ugo-

terminowe, oparte jest na bazie handlowej, nie zaÊ li-

chwiarskiej. Na potwierdzenie tej tezy przytoczyç mo˝na

dane, wedle których aktywa banków islamskich wzros∏y

o ponad 200%, a zysk ponad 9,5% rocznie [14, s. 247].

Istotne ró˝nice mi´dzy bankami islamskimi
a handlowymi

W rozdziale tym zajm´ si´ celami, relacjami, ró˝norod-

noÊcià dzia∏alnoÊci, stosunkami z bankiem centralnym,

sposobem rozliczania si´ z klientem oraz nadzorem nad

dzia∏alnoÊcià bankowà, czyli tym, co odró˝nia banki is-

lamskie od innych banków.

OdmiennoÊç celów to jedna z najistotniejszych

ró˝nic mi´dzy bankami islamskimi a handlowymi.

Podczas gdy banki handlowe dà˝à przede wszystkim

do jak najwi´kszego pomno˝enia w∏asnego majàtku,

banki islamskie kierujà si´ jeszcze jednà zasadà - dà˝à

równie˝ do pomno˝enia majàtku swoich klientów [6, s.

60]. Ponadto warto nadmieniç, i˝ wa˝nà cechà wyró˝-

niajàcà banki islamskie jest ich dà˝enie do wspomaga-

nia rozwoju gospodarczego i spo∏ecznego poprzez

umiej´tne okreÊlanie priorytetów inwestowania i spra-

wiedliwe dzielenie uzyskanych zasobów. Realizowane

jest to poprzez stwarzanie mo˝liwoÊci inwestowania

drobnym producentom i ludziom nauki. Pomaganie

biednym poprzez darowizny i po˝yczki dobroczynne

jest kolejnym wa˝nym celem dzia∏alnoÊci banków is-

lamskich. Dà˝eniem banków islamskich jest stawienie

czo∏a lichwie i pot´pienie prowadzàcych jà.

Kapita∏y z∏o˝one przez klientów w banku islam-

skim traktowane sà jednakowo, jednak˝e warunki

zwrócenia tych kapita∏ów zasadniczo si´ ró˝nià. Depo-

zyty z∏o˝one tylko do przechowania klient odzyskuje

na w∏asne ˝yczenie, bez ˝adnych procentów, niezale˝-

nie od czasu ich przechowywania. JeÊli natomiast cho-

dzi o depozyty inwestycyjne, to bank islamski nie jest

zobowiàzany do ich zwrotu czy zagwarantowania od

nich jakiegokolwiek zysku. Ponadto, depozytariusze

sami ponoszà ryzyko zwiàzane z trafnoÊcià zainwesto-

wania ich kapita∏u. Bank odpowiada jedynie za straty

zwiàzane ze z∏à administracjà. Dzieje si´ tak z powodu

specyficznego rodzaju stosunków klienteli z bankiem,

zbli˝onych raczej do relacji typu w∏aÊciciel kapita∏u -

udzia∏owiec, nie zaÊ d∏u˝nik - wierzyciel.

W bankach handlowych jest zazwyczaj tak, ˝e wie-

rzyciel wie z góry, jaki b´dzie zysk z okreÊlonej iloÊci

kapita∏u. W bankach islamskich jest inaczej - tutaj nie

jest wiadomo, czy okreÊlona inwestycja przyniesie

zysk, czy strat´. Kolejnà cechà charakterystycznà jest

fakt, i˝ w przypadku straty obie strony ponoszà odpo-

wiedzialnoÊç proporcjonalnà do iloÊci posiadanych

przez nie udzia∏ów.

Kwestia stosunku banku do pieni´dzy, którymi ob-

raca, jest kolejnà ró˝nicà mi´dzy bankami islamskimi

a handlowymi. W bankach handlowych Êrodki po˝y-

czane sà na ustalony wczeÊniej procent, a inwestycje

handlowe nie sà dozwolone z uwagi na ochron´ pieni´-

dzy deponentów. W przypadku banków islamskich sto-

sunki te opierajà si´ na zasadzie wspó∏udzia∏u. Wyjàt-

kiem jest tu kwestia zysku, który jest ustalany na zasa-

dzie mar˝y.

Opisana powy˝ej odmiennoÊç relacji u∏atwia dzia-

∏alnoÊç bankowà, gdy˝ stosunki mi´dzy bankiem

a klientem oparte sà na zasadzie ograniczonej odpowie-

dzialnoÊci (w j´z. arabskim zwanà mudaraba). Nale˝y

tu jednak zastrzec, i˝ w przypadku umowy o mar˝´ wy-

magana jest gwarancja zwrócenia wszystkich Êrodków

bez ˝adnych dodatkowych procentów w przypadku

niedotrzymania terminów.

Dzia∏alnoÊç banków handlowych ogranicza si´

w zasadzie wy∏àcznie do inwestycji bankowych, któ-

rych podstaw´ stanowià oprocentowane po˝yczki. Ban-

ki islamskie prowadzà du˝o bardziej rozwini´tà dzia∏al-

noÊç. Jako dobry przyk∏ad mo˝na tu podaç udzia∏ tych

banków w zak∏adaniu przedsi´biorstw, których zakres

dzia∏alnoÊci ograniczony jest jednie wymogami Prawa

Kanonicznego Islamu. Banki handlowe nie mogà pro-

wadziç tego typu dzia∏alnoÊci, gdy˝ ich statuty zobo-

wiàzujà je do koncentrowania wi´kszoÊci kapita∏u

w po˝yczkach i papierach wartoÊciowych. Poza tym

wymaga si´ od nich zachowania jak najwi´kszej p∏yn-

noÊci i stabilnoÊci finansowej. Banki islamskie nie

uznajà tej zasady tak ÊciÊle, gdy˝ dopuszcza si´ w nich

prowadzenie dzia∏alnoÊci na swój rachunek [16, s. 209].

W celu zachowania p∏ynnoÊci finansowej banki

handlowe mogà zaciàgaç po˝yczki w banku central-

nym. Banki islamskie Êwiadomie rezygnujà z tego ro-

dzaju pomocy, poniewa˝ wg Szariatu, czyli prawa ko-

ranicznego, lichwa jest zakazana (patrz Koran sura IV

wers 29), a oprocentowanie jest niczym innym jak w∏a-

Ênie lichwà. Banki centralne odmawiajà po˝yczek do-

broczynnych, je˝eli majà byç one udzielone na d∏u˝szy

termin, co praktycznie uniemo˝liwia korzystanie

z nich przez banki islamskie [12, s. 45]. Do wyjàtków

nale˝y sytuacja, która mia∏a miejsce w Kuwejcie, gdzie

Centralny Bank Kuwejtu udzieli∏ po˝yczki jednemu

z tamtejszych banków islamskich w celu utrzymania

przez ten bank p∏ynnoÊci finansowej. By∏a to jednak

po˝yczka krótkoterminowa (7 dni), a warunkiem jej

udzielenia by∏ wspó∏udzia∏ Centralnego Banku Kuwej-

tu w zyskach [16, s. 210].

W bankach handlowych procent od w∏o˝onego ka-

pita∏u okreÊlany jest z góry, na podstawie sumy pieni´-

dzy, terminu i stopy procentowej. W bankach islam-

skich jest inaczej: tam deponent i bank wspó∏uczestni-

czà w zyskach i stratach wynikajàcych z inwestycji,

a wysokoÊç tych zysków i strat zale˝y od wk∏adu kapi-

ta∏owego stron. W trakcie trwania inwestycji mogà po-

jawiaç si´ nowi inwestorzy, a inni mogà si´ wycofywaç

- wszyscy jednak wspó∏uczestniczà w zysku oblicza-

nym w rozliczeniu rocznym. Ponadto, deponent ma

prawo do zysku uzyskanego w latach, gdy nie by∏ jesz-

cze wspó∏udzia∏owcem inwestycji. JeÊli deponent wy-

cofa swe Êrodki przed zakoƒczeniem danego roku, wte-

dy nie ma prawa do zysku z poprzednich lat, a jedynie

do zysku uzyskanego do momentu wycofania si´. JeÊli

zyski sà obliczane w terminach kwartalnych i rok fi-

nansowy banku dobieg∏ do koƒca, wtedy zyski dolicza-

ne sà do nast´pnego roku i przys∏ugujà deponentowi

tylko, je˝eli nie wycofa∏ on swoich Êrodków przed

up∏ywem tego terminu [3, s. 158].

Banki handlowe podlegajà nadzorowi sprawowa-

nemu przez ich w∏aÊcicieli, reprezentowanych w tzw.

wolnym zgromadzeniu uczestników, a tak˝e nadzorowi

ze strony rzàdu i banku centralnego. Banki islamskie,

poza nadzorem ze strony w∏aÊcicieli i rzàdu, podlegajà

równie˝ Prawu Kanonicznemu Islamu.

Wspó∏praca banków islamskich z bankami han-
dlowymi

Istnienie banków islamskich jako instytucji oferujàcych

szczególne us∏ugi finansowe nie wyklucza potrzeby ist-

nienia banków handlowych. Banki islamskie nie mogà

ich ca∏kowicie zastàpiç, choçby z uwagi na zad∏u˝enie

Trzeciego Âwiata i ograniczenia wynikajàce z prawa is-

lamskiego. Oba rodzaje banków powinny prowadziç

dozwolonà prawem walk´ konkurencyjnà, a tak˝e

wspomagaç si´ wzajemnie. Banki handlowe, z racji

d∏u˝szego czasu funkcjonowania na rynku, majà lepiej

rozbudowanà sieç swoich placówek. Przyk∏adem

wspó∏istnienia mog∏aby wi´c byç wspó∏praca, polegajà-

ca na dzia∏alnoÊci informacyjnej banków handlowych

skierowanej do klientów pragnàcych ulokowaç swe

Êrodki w bankach islamskich. Z drugiej strony banki

handlowe mogà si´gaç po nadmiar pieni´dzy w ban-

kach islamskich w celu inwestycji w te obszary rynku,

na których banki islamskie nie mogà funkcjonowaç (np.

papiery wartoÊciowe).

Banki handlowe mogà prowadziç transakcje han-

dlowe krótkoterminowe na rzecz banków islamskich

za okreÊlonà prowizjà. Innym przyk∏adem takiej

wspó∏pracy mo˝e byç poÊrednictwo banków handlo-

wych na rzecz islamskich w krajach nie majàcych ta-

kich banków lub wspó∏uczestnictwo w okreÊlonej in-

westycji z ograniczonym ryzykiem i rozsàdnym zy-

skiem. Wspó∏praca mi´dzy bankami mo˝e przybieraç

tak˝e innà form´, na przyk∏ad takà, ˝e banki islamskie

inwestujà w przedsi´wzi´cie Êrodki finansowe, banki

handlowe pe∏nià zaÊ funkcje doradcze i nadzorcze

[14, s. 78].

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

BankowoÊç Komercyjna

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

50 BankowoÊç Komercyjna

Rodzaje dzia∏alnoÊci banków islamskich

G∏ównà funkcjà banków islamskich jest otwieranie

i prowadzenie rachunków depozytowych. Dzielà si´

one na: depozyty handlowe, ogólne inwestycyjne, spe-

cjalne inwestycyjne i uwarunkowane.

Depozyty handlowe. Rachunki te polegajà na sta-

∏ym pozostawaniu depozytów w bankach. Ârodki zgro-

madzone na takich rachunkach mo˝na wycofaç po-

przez czeki lub zlecenia wyp∏aty. Posiadacze tych ra-

chunków nie uczestniczà jednak w zyskach i stratach

wynik∏ych z inwestycji bankowych. Kapita∏y te mo˝na

wi´c traktowaç jako dobroczynnà po˝yczk´ na rzecz

banku. Bank mo˝e je wykorzystaç jedynie za pisemnà

zgodà deponenta, która jest wa˝nym elementem prawa

kanonicznego (arab. Fikih). [3, s. 87].

Ogólne depozyty inwestycyjne (wspólne depozyty

inwestycyjne). Polegajà one na inwestowaniu wspól-

nych pieni´dzy dysponentów w przedsi´wzi´cie wy-

brane przez bank, ze wspólnà odpowiedzialnoÊcià za

straty i zyski wynik∏e z tego inwestowania (sà one dzie-

lone mi´dzy inwestorów proporcjonalnie do wysokoÊci

kapita∏u wniesionego w inwestycj´). Bank otrzymuje

wczeÊniej ustalony procent za dzia∏alnoÊci us∏ugowe,

ale tylko w przypadku zysku [12, s. 43]. Ponadto, ter-

min depozytu jest okreÊlony przez deponenta.

Specjalne depozyty inwestycyjne. W tym przypad-

ku sam klient (wnoszàcy depozyt) wybiera rodzaj

przedsi´wzi´cia, ale jednoczeÊnie bierze na siebie ryzy-

ko zwiàzane z ewentualnym powodzeniem bàdê niepo-

wodzeniem inwestycji. Bank otrzymuje okreÊlony pro-

cent za dzia∏alnoÊç us∏ugowà, ale liczony nie od zysku,

lecz od depozytu, nawet w przypadku straty. Prawo to

przys∏uguje bankowi na podstawie umowy o pe∏no-

mocnictwo [3, s. 159].

Depozyty uwarunkowane. Ten rodzaj depozytu jest

popularny w krajach, które nie zwalniajà banków islam-

skich z przepisów bankowych danego kraju, obejmujà-

cych wszystkie inne banki. Stany Zjednoczone i kraje

europejskie nie zezwoli∏y na istnienie banków islam-

skich na swoim terenie w∏aÊnie z powodu depozytów

opartych na zasadzie wspó∏udzia∏u w zyskach i stratach

[3, s. 166]. Jak mo˝na zastàpiç depozyty uwarunkowane

w celu omini´cia tego typu barier? Depozyty te mo˝na

traktowaç jako rachunek inwestycyjny na rzecz depo-

nenta - je˝eli oczywiÊcie znajdzie si´ inwestycja spe∏nia-

jàca warunki dotyczàce zysku i terminu depozytu, które

bank i klient przyj´li na poczàtku. Je˝eli te warunki zo-

stanà spe∏nione, wtedy rola banku ogranicza si´ do

uprawnionego nadzoru - tak jak w przypadku funduszu

inwestycyjnego na rzecz deponentów [8, s. 160].

Istniejà jeszcze inne rodzaje dzia∏alnoÊci banków

islamskich, scharakteryzowane poni˝ej.

List kredytowy. Jest on zobowiàzaniem banku do

wyp∏aty sumy nale˝nej beneficjentowi na jego ˝àdanie.

Wed∏ug zasad dzia∏alnoÊci banków islamskich, list kre-

dytowy zawiera dwa niezb´dne elementy: pe∏nomoc-

nictwo banku i gwarancje ze strony ˝yranta. Bank - pe∏-

nomocnik mo˝e pobraç od swojego klienta pewnà kwo-

t´ na pokrycie kosztów wystawienia listu kredytowego,

ale kwota ta nie mo˝e byç wy˝sza ni˝ 0,3% wartoÊci li-

stu kredytowego. ˚yrant wyst´puje na zasadzie dobro-

czynnoÊci, spe∏nienia dobrego uczynku wobec bliênie-

go, w zwiàzku z tym je˝eli dochodzi do sp∏aty nale˝no-

Êci przez ˝yranta, bank islamski nie mo˝e obcià˝yç go

odsetkami [1, s. 87].

Poniewa˝ do tej pory prawnicy zajmujàcy si´ pra-

wem koranicznym nie sà ca∏kowicie zgodni co do tego,

czy Szariat na pewno zezwala pobieraç bankom islam-

skim chocia˝by minimalne op∏aty na pokrycie kosztów

wystawienia listu kredytowego, nie wszystkie banki is-

lamskie prowadzà tego typu transakcje [3, s. 118].

Akredytywa dokumentowa. Jest to zobowiàzanie

banku importera do uregulowania nale˝noÊci eksporte-

ra w zamian za z∏o˝enie dokumentów reprezentujàcych

towar.

Za pomocà akredytywy dokumentowej zlecenio-

dawcà jest importer, który zleca swemu bankowi otwar-

cie akredytywy na rzecz eksportera nazywanego bene-

ficjentem akredytywy. Oznacza to, ˝e beneficjent akre-

dytywy bezwzgl´dnie otrzyma zap∏at´, jeÊli spe∏ni wa-

runki wymienione w akredytywie.

W tym przypadku do dyspozycji banku jako pe∏no-

mocnika powinna byç kwota równowa˝na wartoÊci to-

waru; je˝eli importer nie pokrywa ca∏ej wartoÊci, wtedy

bank uzupe∏nia ten brak poprzez odsetki pobierane od

importera [1, s. 92]. Jak widaç, sytuacja taka jest nie do

pogodzenia z zasadà dzia∏ania banków islamskich, któ-

re nie mogà pobieraç odsetek w tej formie. Problem ten

rozwiàzuje si´ na dwa sposoby: bank sam uzupe∏nia

brak i staje si´ wspó∏udzia∏owcem albo otrzymuje od

importera gwarancj´ wykupienia od banku towaru

w chwili jego otrzymania lub w innym uzgodnionym

terminie [7, s. 16].

Papiery wartoÊciowe. Islamskie organy prawo-

dawcze uwa˝ajà, ˝e tego typu dzia∏alnoÊç jest sprzecz-

na z Prawem Kanonicznym Islamu wtedy, gdy transak-

cje sà oparte na oprocentowaniu nielegalnym. Jedno-

czeÊnie dopuszcza si´ obrót papierami wartoÊciowymi,

jeÊli operacje te nie biorà udzia∏u w zyskach i stratach.

Ponadto, banki islamskie zajmujà si´ takimi rodzajami

dzia∏alnoÊci, jak przelewy wewn´trzne i zewn´trzne (z kon-

ta na drugie konto albo z miejscowego banku do innego,

w innym kraju), a tak˝e kupno i sprzeda˝ walut, rachunki

korespondenckie, wynajem sejfów, wydawanie papierów

wartoÊciowych (udzia∏y przedsi´wzi´ç zgodnych z prawem

kanonicznym), przechowywanie papierów wartoÊciowych

(weksle, obligacje skarbowe i czeki) [8, s. 268].

Kolejnà dziedzinà, w której banki islamskie przeja-

wiajà du˝à aktywnoÊç, jest dzia∏alnoÊç na gruncie spo-

∏eczno-gospodarczym. Kredyty, które stanowià g∏ówny

rodzaj dzia∏alnoÊci inwestycyjnej banków handlowych,

nie odpowiadajà przepisom banków islamskich. Dlate-

go te˝ wprowadzono inne - omówione poni˝ej - meto-

dy inwestycyjne.

1. Wspó∏uczestnictwo. Polega ono na zak∏adaniu

przedsi´biorstw wspólnymi Êrodkami finansowymi

oraz na wspó∏udziale w zyskach i stratach, które sà

dzielone proporcjonalnie do ich wk∏adów kapita∏o-

wych. Je˝eli jeden ze wspó∏udzia∏owców przejmuje sta-

nowisko zarzàdzajàcego, to otrzymuje wtedy okreÊlony

udzia∏ w zysku, poza podzia∏em zgodnie z okreÊlonà

umowà. Prawodawstwo wyró˝nia cztery rodzaje

uczestnictwa [16, s. 235]:

a) negocjacyjne - obowiàzuje pe∏noletnoÊç uczest-

ników oraz równoÊç ich wk∏adów kapita∏owych, praw

i obowiàzków, a tak˝e podzia∏u w zyskach i stratach;

ponadto ka˝dy jest pe∏nomocnikiem i gwarantem dla

pozosta∏ych;

b) uczestnictwo w „kierowaniu” - pe∏noletnoÊç

uczestników nie jest tu obowiàzkowa, nie jest tak˝e

obowiàzkowa równoÊç podzia∏u i wk∏adu; ka˝dy cz∏o-

nek zarzàdu jest pe∏nomocnikiem, ale nie jest gwaran-

tem, czyli stosowanie si´ do obowiàzujàcych regu∏ jest

jego sprawà osobistà [2, s. 118];

c) cz∏onkostwo w zarzàdzie - przedsi´biorstwo

uczestniczy w przedsi´wzi´ciu poprzez wniesione

kwalifikacje, prac´ fizycznà i umys∏owà;

d) uczestnictwo presti˝owe - tutaj tak˝e nie ma

wk∏adu kapita∏owego, gdy˝ udzia∏ opiera si´ na reputa-

cji uczestników i ich dobrej opinii, co mo˝e u∏atwiç

rozwój inwestycji.

Podzia∏ ten jest oczywiÊcie czysto teoretyczny,

gdy˝ w praktyce wyst´pujà mieszane rodzaje uczestnic-

twa, jak np. kapita∏owy i zarzàdzeniowy lub uczestnic-

two w pracy fizycznej i z kwalifikacjami. Jednak najbar-

dziej popularne jest uczestnictwo w kierownictwie [1,

s. 91].

W 1979 r. w Dubaju podczas Kongresu Islamskiego

jego uczestnicy postanowili ustaliç tzw. sta∏e uczest-

nictwo i uczestnictwo malejàce. Sta∏e polega na okre-

Êleniu sta∏ych wk∏adów banku i wspólnika, niezmien-

nych do koƒca realizacji przedsi´wzi´cia. Uczestnic-

two malejàce natomiast jest to prawo do wykupienia

wk∏adu banku przez wspólnika jednorazowo lub stop-

niowo, ewentualnie sprzeda˝ tego wk∏adu stronie trze-

ciej przez dowolnà ze stron.

2. Uczestnictwo z ograniczonà odpowiedzialno-

Êcià. Oznacza ono po∏àczenie kapita∏u zaoferowanego

przez jednà stron´ i pracy zaoferowanej przez drugà,

w celu wykonania przedsi´wzi´cia inwestycyjnego.

Pierwszà ze stron nazywamy po˝yczkodawcà i to ona

ponosi odpowiedzialnoÊç za straty, choç oczywiÊcie za-

razem partycypuje w zyskach. Drugà stron´ okreÊla si´

mianem pracodawcy - nie ponosi on odpowiedzialno-

Êci za straty, ale oczywiÊcie te˝ uczestniczy w podziale

zysków. Przyk∏adem uczestnictwa z ograniczonà odpo-

wiedzialnoÊcià jest po˝yczenie lekarzowi kapita∏u po-

trzebnego na za∏o˝enie placówki w zamian za okreÊlo-

nà kwot´ z zysku [9, s. 400]. Ten rodzaj uczestnictwa

mo˝e budziç skojarzenia z metodami po˝yczania

w bankach handlowych, gdzie po˝ycza si´ od klientów

kapita∏, po czym wypo˝ycza si´ go stronie trzeciej

z ró˝nicà w procentach, która stanowi zysk banku.

W banku islamskim zysk oblicza si´ na podstawie ró˝-

nicy mi´dzy kapita∏em z depozytów wniesionym przez

bank a udzia∏em oferowanym przez udzia∏owca.

3. Wspólny zysk ze sprzeda˝y. Polega na porozu-

mieniu mi´dzy sprzedajàcym a kupujàcym w sprawie

sprzeda˝y okreÊlonego towaru lub jego dostarczenia

zgodnie z wymogami kupujàcego. Zap∏ata za t´ us∏ug´

mo˝e byç gotówkowa, ratalna lub terminowa. W ban-

kach islamskich najbardziej popularna jest zap∏ata ra-

talna lub terminowa. Rozpatrzmy trzy ró˝ne rodzaje

sprzeda˝y stosowane w bankach islamskich.

Sprzeda˝ zaoczna. Jest ona nara˝ona na niebez-

pieczeƒstwo oszustwa, gdy˝ kupujàc towar, nie wiemy

o nim nic konkretnego (np. kupowanie ryby w wodzie

lub ptaka w powietrzu). Formalnie taki typ sprzeda˝y

jest zabroniony, gdy˝ mo˝e prowadziç do bezprawnego

zaw∏aszczenia majàtku lub do innych nieporozumieƒ

mi´dzyludzkich [15, s. 79]. Jednak˝e niektórzy teolo-

dzy dopuszczajà ten rodzaj sprzeda˝y w przypadku,

gdy towar jest ∏atwo dost´pny, tani, ∏atwo jest go okre-

Êliç i odró˝niç (np. sprzeda˝ nienarodzonego jagni´cia

razem z matkà) lub je˝eli zasz∏a jakaÊ nag∏a, wyjàtkowa

potrzeba.

Sprzeda˝ akredytowana polega na sprzeda˝y to-

waru po okreÊlonej cenie i odkupieniu go po jakimÊ

czasie po cenie ni˝szej, wedle zawartej umowy. Sprze-

da˝ ta jest podobna do umów odkupienia mi´dzy pod-

miotami handlujàcymi papierami wartoÊciowymi [19,

s. 26].

Sprzeda˝ zaliczkowa polega na p∏aceniu z góry za

zamówiony towar, który jest dostarczany w póêniej-

szym terminie, zgodnie z zawartà umowà. Sprzeda˝ ta-

ka jest dozwolona tylko wtedy, gdy sprzedajàcy jest

w stanie wywiàzaç si´ z obietnicy dostarczenia towaru.

Sprzeda˝ gotówkowa i terminowa - sprzeda˝ go-

tówkowa odbywa si´, jak zwykle, na zasadzie zap∏aty

za towar gotówkà; w przypadku zaÊ sprzeda˝y termino-

wej zap∏ata za towar odbywa si´ ratalnie albo jednora-

zowo w innym terminie - za cen´ wy˝szà od rynkowej.

Prawo kanoniczne dopuszcza takie praktyki, gdy˝ ró˝-

nica w cenie dotyczy samego towaru, nie wyp∏ywa zaÊ

z ch´ci zarobienia (lichwy) [13, s. 26].

4. Leasing. W bankach islamskich, podobnie jak

w wi´kszoÊci innych banków, odró˝niamy dwa rodza-

je leasingu: finansowy i operacyjny. Leasing finansowy

jest to nieodwo∏alna umowa mi´dzy bankiem a klien-

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

BankowoÊç Komercyjna

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

52 BankowoÊç Komercyjna

tem. Leasing operacyjny ró˝ni si´ tym, ˝e mo˝na go

anulowaç, a jego termin jest krótszy ni˝ leasingu finan-

sowego. Nale˝y tu dodaç, ˝e w przypadku leasingu

operacyjnego odpowiedzialnoÊç za wszystkie wydatki

spada na bank.

5. Kredyty dobroczynne. Opierajà si´ one na po˝y-

czaniu Êrodków finansowych i zwracaniu ich bez ˝ad-

nych procentów. Strona po˝yczajàca nie partycypuje

ani w zyskach, ani w stratach wynik∏ych z inwestowa-

nia. Kredyty dobroczynne udzielane sà zazwyczaj w ce-

lu op∏acania mniejszych inwestycji. èród∏em finanso-

wania tych po˝yczek sà Êrodki finansowe deponentów.

Nadzór nad dzia∏alnoÊcià banków islamskich

Nadzór banku centralnego. W poczàtkach swej dzia∏al-

noÊci banki islamskie by∏y pozbawione nadzoru banku

centralnego. Obecnie, pod naciskiem banków handlo-

wych, nadzór nad bankami islamskimi sprawuje bank

centralny. Charakter tego nadzoru jest jednak nieco ró˝-

ny w zale˝noÊci od kraju, w którym dany bank si´ znaj-

duje [15, s. 123].

Nadzór deponentów - prowadzà go przedstawicie-

le w Radzie Ogólnej, którzy wybierajà zarzàdców i nad-

zorców rachunkowych.

Nadzór Prawa Kanonicznego - odbywa si´ po-

przez Prawnà Rad´ Kanonicznà, zwanà czasami Kon-

sultantem Prawno-Kanonicznym, która analizuje

wszystkie rozrachunki pod kàtem ich zgodnoÊci z pra-

wami Islamu [8, s. 305].

Nadzór sàdowniczy - chroni on bank przed klien-

tami mogàcymi niedotrzymaç warunków umów banko-

wych. Wiadomo, ˝e w bankach islamskich w razie

opóênienia sp∏aty klient nie b´dzie obcià˝ony dodatko-

wymi odsetkami. W Pakistanie w celu wspomo˝enia

banków w Êciàganiu d∏ugów uchwalono prawo karne,

które kara∏o klienta zwlekajàcego z zap∏atà. W razie

d∏ugiego sporu sàd nakazuje tam klientowi zastawienie

depozytu jako kaucji, którà bank mo˝e dowolnie obra-

caç do chwili rozwiàzania sporu [18, s. 309].

Podsumowanie

W 1963 r. powsta∏y pierwsze banki islamskie w Egip-

cie, ale pe∏ny rozkwit ich dzia∏alnoÊci datuje si´ od

1977 r. (powstanie Islamskiego Banku Dubajskiego).

Funkcje banków islamskich w zasadzie nie sà od-

mienne ni˝ w bankach handlowych, poniewa˝ ich ro-

la poÊrednictwa mi´dzy deponentami a inwestorami

jest taka sama. Banki te zasadniczo ró˝nià si´ nato-

miast pod wzgl´dem stosunków z klientami, za∏o˝eƒ

swej dzia∏alnoÊci, stosunków z bankiem centralnym,

rozliczenia depozytów oraz kontroli nad dzia∏alnoÊcià

banków.

Stosunek mi´dzy deponentami a bankiem islam-

skim jest rodzajem uczestnictwa, podczas gdy w przy-

padku banków handlowych ma on postaç relacji typu

d∏u˝nik - wierzyciel. Banki islamskie, poza funkcjami

typowo bankowymi, prowadzà równie˝ ró˝nego rodza-

ju dzia∏alnoÊç pozabankowà, w szczególnoÊci koncen-

trujàce si´ na transakcjach handlowych, nie zaÊ inwe-

stycyjno-produkcyjnych. W analizie systemu nadzoru

banków islamskich uwag´ zwraca dodatkowy nadzór

nad tymi bankami, pochodzàcy z nakazów kanonicz-

nych i sàdownictwa.

Zwa˝ywszy na priorytety w dziedzinie celów

i sposób post´powania, dzia∏alnoÊç banków islamskich

jest logiczna i zgodna z zasadami Islamu, jednak w prak-

tyce wiele spraw pozostaje pod znakiem zapytania.

Literatura

1. Al Salus A., Muaamalat Al Bunuk Wa Ahkamaha Al Sharyia, Dar Al Manama, Kair 1991.

2. Atar N., Al Muamalat Al Masrafyia Wa Al Rabawyia, Muassasat Al Rysala, Bejrut 1980.

3. Atyia J., Al Bunuk Al Islamyia Bain Al Huryia Wa Al Tanzim, Al Dahwa 1991.

4. Awad Hasim M., Dalil Al Amal Fi Al Bunuk Al Islamyia, Bank Al Tanmyia Al Islami, Chartum 1985.

5. Hammuda S., Mukarana Baina Al Wasael Al Istithma Ryja Lilbunuk Al Islamyia Wa Al Taklidyia, Ittihand Al

Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

6. Hydjazi A., A'fak Al Taawon Bain Al Masaref Al Islamyia Wa Al Rabawyia, Ittihadal Masaref Al Arabyia, Bejrut

1989.

7. Hindi M., Idaryt Al Bunuk Al Tidjaryia, Al Maktab Al Arabi Al Hadith, Aleksandria 1997.

8. Hindi M., Idaryt Al Muassasat Al Malyia, Dalta, Aleksandria 1997.

9. Hinnawi M., Al Salem M., Al Muassasat Al Malyia, Dar Al Jamyia, Kair 1998.

10. Ismail M., Mustabal Al Masaref Al Islamyia, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

11. Iz Al Arab, Alryba Bain Al Iktysad Wa Al Din, Dar Al Aksa Lilkitab, Kair 1986.

12. Kabbara A., Fi Al Syiasa Al Nakdyia Wa Al Ihtyiatat, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

Makroekonomia

13. Karadawi Y., Tajrubat Al Bunuk Al Isalamyia, Dar Al Kalam, Kuwejt 1984.

14. Kasim M., A'fak Al Taawon Bain Al Masaref Al Islamyia Wa Al Taklidyia, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bej-

rut 1989.

15. Sabik S. Fikh Al Sunna, Dar Al Kitab Al Arabi, Bejrut 1971.

16. Shabra M., Nahwa Nyzam A'dyl, Vergin USA 1987.

17. Shhata M., Falsafat Al Amal Al Masraf, Al Islami, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

18. Sulaiman A., Furu' Al Masaref Al Islamyia, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

19. Tintawi M., Muamalat Al Bunuk Wa Ahkamuha, Dar Al Ifta' Al Masryia, Kair 1990.

konywania, w ka˝dym przypadku, wielu procedur
identyfikujàcych. Praktyka wykazuje jednak, ˝e wy-
st´pujà przypadki wykorzystywania na przyk∏ad ra-
chunków otwieranych elektronicznie do celów prze-
st´pczych. Zapewnienie bezpieczeƒstwa przeprowa-

dzanych transakcji finansowych w celu ochrony sys-
temu bankowego przed przest´pstwem prania pie-
ni´dzy wymaga zatem praktycznego wspó∏dzia∏ania
banków z Generalnym Inspektorem Informacji Fi-
nansowej.

1. Kiedy religia wkracza w gospodark´…

Najwa˝niejszym ograniczeniem

bankowoÊci islamskiej

jest zakaz riba. Zakaz ten jest zapisany w Koranie

i ma

charakter jednoznaczny i nie budzàcy wàtpliwoÊci.

S∏owo riba oznacza przyrost, proces wzrastania.

WÊród muzu∏manów riba jest rozumiana jako zysk, któ-
ry nie zosta∏ zarobiony, procent od po˝yczki, dodatek
ponad zasadniczà sum´. Ustalanie dodatniej kwoty
zwrotu od po˝yczonych pieni´dzy jako wynagrodzenia
jest niedopuszczalne. Nie ma znaczenia, czy kwota jest
ma∏a czy du˝a, sta∏a czy zmienna, p∏atna z góry czy
z do∏u, wyp∏acana jako prezent czy wynagrodzenie za
us∏ug´. Riba mo˝na zatem zdefiniowaç jako „dowolnà
wartoÊç (ma∏à lub du˝à, w formie pieni´˝nej lub rze-
czowej) przewy˝szajàcà kwot´ g∏ównà, stanowiàcà wa-
runek pozyskania tej kwoty (zwyczajowo lub ustano-
wionà w umowie)”

W praktyce riba ma jeszcze inne znaczenia, nieod-

noszàce si´ do po˝yczek czy kredytów. Riba to na przy-
k∏ad swego rodzaju ekwiwalent za opóênienie lub prze-
suni´cie p∏atnoÊci wymagalnego d∏ugu w zwiàzku
z transakcjà handlowà. Tak˝e przy wymianie bartero-

wej mo˝e pojawiç si´ riba, w rozumieniu ró˝nicy mi´-
dzy wartoÊcià wymienianych towarów (wymiana nie-
ekwiwalentna).

Procent jest zatem zakazany, bo prowadzi do nie-

sprawiedliwoÊci (zulm), a islam jest przeciwko niespra-
wiedliwoÊci, wyzyskowi i wspiera taki system ekono-
miczny, który ma na celu osiàgni´cie sprawiedliwoÊci
spo∏eczno-ekonomicznej. Islamskie prawo zabraniajàce
riba, w tym pobierania odsetek, wywodzone by∏o pier-
wotnie z rozwa˝aƒ religijnych, a nie ekonomicznych.
Obecnie niezale˝nie od faktu zakazu riba w Koranie
formu∏uje si´ nast´pujàce argumenty przemawiajàce za
takim zakazem.

Po pierwsze, pobieranie procentu jest niesprawie-

dliwe. JeÊli po˝yczkobiorca w zwiàzku z pozyskanymi
Êrodkami nie osiàgnie zysku, to niesprawiedliwe jest
oddawanie po˝yczonej kwoty z odsetkami. Po˝yczko-
biorca straci∏ bowiem w∏asnà prac´ i jeszcze musi
zwróciç d∏ug z odsetkami, podczas gdy po˝yczkodaw-
ca odzyska nie tylko po˝yczonà kwot´, ale i wspomnia-
ne odsetki.

Po drugie, procent jest niesprawiedliwy dla po-

˝yczkodawcy, jeÊli stopa inflacji jest wy˝sza od stopy
procentowej, podczas gdy zyski osiàgane przez kapi-
ta∏obiorców mogà byç bardzo wysokie. W takiej sytu-
acji otrzymywane odsetki sà niesprawiedliwe; nie po-
krywajà nawet utraty wartoÊci nabywczej waluty.

BANK I KREDYT wrzesieƒ 2005

Systemy Bankowe

Uwagi na temat bankowoÊci
islamskiej

J a c e k K a r w o w s k i

1 O tym, czy rzeczywiÊcie jest to ograniczenie, b´dzie mowa w dalszej cz´Êci
opracowania.

2 M.in. werset 279, sura Al-Baqarah; Âwi´ty Koran (1996), s. 116.

3 Iqbal, Molyneux (2005), s. 6-9.

BANK I KREDYT wrzesieƒ 2005

Systemy Bankowe

Po trzecie, w systemach bankowych opartych na

stopie procentowej najwa˝niejszym kryterium decydu-
jàcym o udzieleniu kredytu jest wiarygodnoÊç kredyto-
biorcy. W systemie bankowoÊci islamskiej, bazujàcym
na podziale zysków, podstawowe znaczenie ma zy-
skownoÊç przedsi´wzi´cia. Mo˝e to prowadziç do b∏´d-
nej (niekorzystnej dla wzrostu) alokacji zasobów. JeÊli
kredyt nie b´dzie sp∏acany w normalnym trybie, bank
wymusi jego sp∏at´ przez si´gni´cie do zabezpieczeƒ –
co stawia kredytobiorc´ w trudnej sytuacji.

Drugim wa˝nym ograniczeniem bankowoÊci is-

lamskiej jest zakaz gharar. W odniesieniu do handlu
oznacza on niedopuszczalnoÊç sytuacji, w której kupu-
jàcy nie wie, co kupi∏, a sprzedajàcy – co sprzeda∏. Cz´-
sto rozumie si´ przez to poj´cie równie˝ niepewnoÊç
czy coÊ nastàpi, czy nie. Naj∏atwiej wyjaÊniç to na przy-
k∏adach. Mamy do czynienia z gharar, gdy (lista nie wy-
czerpuje wszystkich sytuacji, s∏u˝y tylko jako ilustracja
poj´cia):

• sprzedaje i kupuje si´ stal za 500.000 USD, a nie

jest jasne, o jaki gatunek stali chodzi,

• sprzedaje si´ przysz∏oroczne plony, które z natu-

ry rzeczy jeszcze nie istniejà,

• zawiera si´ umow´ bez podania konkretnej kwo-

ty (np. za jednà pensj´).

Najogólniej rzecz ujmujàc, gharar dotyczy wi´c

dzia∏aƒ i warunków, których nie wszystkie skutki sà
znane stronom umowy.

Trzecim wa˝nym ograniczeniem bankowoÊci is-

lamskiej jest zakaz maysir. Chodzi tu ogólnie o gry loso-
we (gdy wynik zale˝y od przypadku). Nie jest natomiast
oczywiÊcie zakazane podejmowanie ryzyka w celu osià-
gni´cia zysku, czyli typowa dzia∏alnoÊç przedsi´biorcy.

Podsumowujàc, w bankowoÊci islamskiej powinny

obowiàzywaç nast´pujàce zasady:

1. ÂwiadomoÊç. Strony umowy powinny Êwiado-

mie i z w∏asnej woli zgadzaç si´ na warunki umowy.

2. JasnoÊç. Strony muszà wiedzieç, jakie sà konse-

kwencje kontraktu.

3. ZdolnoÊç. Strony powinny byç przekonane, ˝e

sà w stanie wype∏niç swoje zobowiàzania. Warunek ten
nie jest spe∏niony, gdy ktoÊ np. sprzedaje towar nie po-
siadajàc go.

4. Zobowiàzanie. Strony chcà uczciwie wype∏niç

warunki kontraktu i nie szukajà pretekstu, by zwolniç
si´ z tego obowiàzku

Dzi´ki stosowaniu tych zasad oraz przepisom religij-

nym realizuje si´ (lub przynajmniej powinno si´ realizo-
waç) nast´pujàce cechy bankowoÊci islamskiej

(w rezulta-

cie transakcje finansowe sà ÊciÊle powiàzane z obrotem to-
warowo-us∏ugowym i nie ma tam miejsca na spekulacj´):

A. Stosowanie udzia∏ów w zysku zamiast procen-

tu. Obie strony: podmiot stawiajàcy do dyspozycji ka-

pita∏ i kapita∏obiorcy, uczestniczà w skutkach realizo-
wanego projektu. W przypadku zysku jest on dzielony
pomi´dzy oba podmioty wed∏ug ustalonych wczeÊniej
zasad. Gdy wystàpi strata, obie strony ponoszà jej ci´-
˝ar, równie˝ wed∏ug uzgodnionego scenariusza.

B. Po∏o˝enie nacisku na zyskownoÊç projektu,

a nie na zdolnoÊç kredytowà. Dla banku (poniewa˝
uczestniczy w podziale zysków) wa˝niejsze jest, czy
kredytowane przedsi´wzi´cie przyniesie zysk, ni˝, czy
kapita∏obiorca ma zdolnoÊç kredytowà. B´dzie si´
wówczas bli˝ej przyglàda∏ projektowi oraz umiej´tno-
Êciom mened˝erskim osób zarzàdzajàcych.

C. Silniejsze powiàzanie mi´dzy sektorem finanso-

wym a realnym. Instrumenty islamskie sà doÊç ÊciÊle po-
∏àczone z przep∏ywem towarów i us∏ug, przez co mniej-
sze jest ryzyko nag∏ych i dokonywanych na wielkà skal´
przep∏ywów kapita∏owych (spekulacja!). Ponadto pod-
kreÊla si´, ˝e bankowoÊç islamska oferuje takie instru-
menty, które sà nieznane w tradycyjnej bankowoÊci. Za-
pewne tak jest, ale z drugiej strony eliminuje ona wiele
instrumentów opierajàcych si´ na stopie procentowej.

D. Stosowanie zasad moralnych. Zasady islamu sà

stosowane w ka˝dej dzia∏alnoÊci, tak˝e w bankowoÊci.
Dlatego banki nie mogà finansowaç fabryki napojów al-
koholowych, tytoniu, broni, wieprzowiny, kasyna, klu-
bu nocnego, kina czy innej dzia∏alnoÊci zakazanej przez
islam lub uznanej za szkodliwà dla spo∏eczeƒstwa.

Specyficzne dla bankowoÊci islamskiej sà specjal-

ne cia∏a kolegialne, badajàce zgodnoÊç stosowanych
przez banki instrumentów z Koranem. Spe∏niajà one
funkcje zarówno nadzorcze, jak i konsultacyjne. ˚adna
transakcja nie mo˝e byç w zasadzie zrealizowana bez
akceptacji takiego organu. Cia∏a te nie sà zbyt liczne
(kilka osób). Pracujà w nich tylko najwybitniejsi znaw-
cy religii

. Prowadzà oni te˝ badania naukowe, starajàc

si´ znaleêç optymalne rozwiàzania prawne w ciàgle
zmieniajàcym si´ Êwiecie finansów i ustalajàc, czy no-
we instrumenty mogà byç zaakceptowane przez islam.
Jednak nie jest tajemnicà, i przyznajà to najgor´tsi zwo-
lennicy bankowoÊci islamskiej, ˝e cz∏onkowie tych rad
nie majà cz´sto odpowiedniego wykszta∏cenia w dzie-
dzinie finansów. Czyni si´ wiele w kierunku poprawy
sytuacji, ale na razie decyzje podejmowane przez rady sà
„nadmiernie konserwatywne”, a ponadto proces ich wy-
pracowywania trwa bardzo d∏ugo

. Ponadto ró˝ne rady

mogà podejmowaç ró˝ne decyzje w tej samej sprawie.

Nale˝y jednak pami´taç, ˝e chocia˝ banki islam-

skie dzia∏ajà na zasadach zgodnych z Koranem, nie sà
instytucjami religijnymi, ale finansowymi, nastawiony-
mi na zysk!

4 Iqbal, Molyneux (2005), s. 6-16.

5 J.w., s. 28-31.

6 Na przyk∏ad: w sk∏ad Fatwa & Sharia Supervision Board w Dubai Islamic
Bank wchodzà nast´pujàce osoby: dr Hussain Hamid Hassan (przewodni-
czàcy), dr Ali Mohi Aldin AlQura Daghy (cz∏onek), Mohammed AbdulRa-
zak Alsidiq (cz∏onek), dr Mohammed AbdulHakim Zoeir (cz∏onek i sekre-
tarz generalny).

7 Iqbal, Molyneux (2005), s.108-109.

8 El Sheikh (2002), s. 44-45.

Z motywów religijnych wysuwa si´ równie˝ ogra-

niczenia dotyczàce tajemnicy bankowej. Jej z∏amania
mo˝na domagaç si´ w przypadku zagarni´cia mienia,
prania brudnych pieni´dzy (pochodzàcych np. ze
sprzeda˝y narkotyków) itd. Ogólnie wyst´puje tu zbie˝-
noÊç z zasadami obowiàzujàcymi w tradycyjnej banko-
woÊci. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e banki islamskie sà tak˝e
poddawane próbom wykorzystania ich do celów
sprzecznych z prawem. Autorzy islamscy przytaczajà
przyk∏ady prania brudnych pieni´dzy w Sudanie oraz
spektakularne straty banków (np. w Dubaju) wynikajà-
ce z nadmiernie ryzykownych operacji finansowych

Przypomina to, mo˝e troch´ w innej skali, przypadki
opisywane w literaturze zachodniej.

2. Instrumenty stosowane w bankowoÊci islamskiej

Funkcje spe∏niane przez banki islamskie sà podobne do
tych, które wyst´pujà w tradycyjnej bankowoÊci. Wy-
magania stawiane przez przepisy religijne powodujà
jednak, ˝e organizacja i relacje prawne mi´dzy depozy-
tariuszami, bankiem a kapita∏obiorcami sà ustalane na
doÊç specyficznych zasadach. Bank islamski normalnie
nie po˝ycza pieni´dzy, z wyjàtkiem kredytów nieopro-
centowanych. Dopuszcza si´ te˝ kredyty, za które p∏aci
si´ wynagrodzenie równe faktycznie poniesionym
kosztom administracyjnym

Ogólnie mo˝na wyró˝niç dwa modele banków.

Model pierwszy opiera si´ banku jako spó∏ce akcyjnej,
która gromadzi wk∏ady i stawia do dyspozycji kapita∏
z zastosowaniem udzia∏u w zyskach. Oznacza to, ˝e
przychodem banku jest (ustalona) cz´Êç zysków kapita-
∏obiorców. Kwota ta, po odj´ciu kosztów funkcjonowa-
nia banku, jest dzielona mi´dzy akcjonariuszy i depo-
zytariuszy, wed∏ug ustalonego z góry klucza. W tym
modelu mamy zatem do czynienia z udzia∏em w zy-
skach i stratach zarówno po stronie aktywów, jak i pa-
sywów banku. Nie jest to jednak g∏ówny sposób finan-
sowania wykorzystywany przez banki islamskie.

Niezale˝nie od tego mogà byç zak∏adane specjalne

rachunki, na których gromadzone sà Êrodki inwestowa-
ne nast´pnie w konkretne projekty. Przypomina to nie-
co znanà w tradycyjnej bankowoÊci, zw∏aszcza na euro-
rynkach, dzia∏alnoÊç powierniczà.

Drugi model banku zak∏ada dzia∏y w zyskach

tylko po stronie pasywów (oszcz´dnoÊci). W rela-
cjach z kapita∏obiorcami (aktywa) stosowane sà nato-
miast instrumenty dopuszczalne z punktu widzenia
islamu i oczywiÊcie ˝aden z nich nie wykorzystuje
procentu

Z takimi rozwiàzaniami wià˝à si´ niebezpieczeƒ-

stwa, np. mo˝liwoÊç stosowania nieetycznych praktyk
ksi´gowych w celu ukrycia prawdziwych zysków,
zw∏aszcza w sytuacji, gdy niskie sà poziom wykszta∏ce-
nia i ÊwiadomoÊç wk∏adców.

Wi´kszoÊç

Êrodków trafia do kapita∏obiorców

przez murabahah. Oko∏o 10% wykorzystuje mudara-
bah, tyle samo musharakah, a poni˝ej 4% ijarah. Po-
zosta∏e konstrukcje nie odgrywajà wi´kszej roli w ban-
kowoÊci.

Murabahah

to sprzeda˝ z ustalonym zyskiem.

W dawnych czasach termin odnosi∏ si´ do rodzaju zwy-
k∏ej sprzeda˝y i nie mia∏ ˝adnego zwiàzku z finansowa-
niem. W wyniku trudnoÊci z wprowadzeniem w prak-
tyce zasady podzia∏u zysków i strat murabahah zosta∏o
przekszta∏cone w sposób finansowania. W przypadku
operacji bankowych sprzedawca (bank) kupuje naj-
pierw towary, które chce nabyç kupujàcy, dokonujàc
natychmiastowej p∏atnoÊci. Po wejÊciu w posiadanie
towaru bank sprzedaje towary klientowi wed∏ug kosztu
zakupu, powi´kszonego o mar˝´ zysku. Bank ponosi
odpowiedzialnoÊç za towary do momentu ich dostar-
czenia do kupujàcego. Nast´pnie klient zaczyna dyspo-
nowaç towarami, zobowiàzujàc si´ do zap∏aty uzgod-
nionej ceny w ratach lub jednorazowo, w póêniejszym
terminie. Istotne jest, by przedmiot transakcji istnia∏
w momencie sprzeda˝y i by∏ w∏asnoÊcià sprzedajàcego,
dostawa nast´powa∏a w uzgodnionym precyzyjnie cza-
sie i nie zale˝a∏a od spe∏nienia dodatkowych warun-
ków lub zdarzeƒ losowych, cena by∏a ustalona i nie-
zmienna, a ewentualny harmonogram sp∏at – wyraênie
okreÊlony.

Mudarabah

jest umowà mi´dzy dwoma podmio-

tami, kapita∏odawcà albo finansujàcym a osobà zarzà-
dzajàcà. Wypracowane przez takà spó∏k´ zyski sà dzie-
lone mi´dzy dwa podmioty w proporcjach uzgodnio-
nych w momencie podpisywania umowy. Straty finan-
sowe ponosi jednak tylko kapita∏odawca. Ewentualne
straty mened˝era ograniczajà si´ do braku wynagrodze-
nia za Êwiadczone us∏ugi.

Mened˝er kieruje spó∏kà w zasadzie samodzielnie.

Powinien dzia∏aç w dobrej wierze i nie wolno mu dys-
ponowaç kwotami przewy˝szajàcymi kapita∏ wp∏acony
przez kapita∏odawc´. Podzia∏ zysków nast´puje dopie-
ro wtedy, gdy sp∏acone sà wszystkie zobowiàzania,
a kapita∏ podmiotu finansujàcego zosta∏ odtworzony.

Musharakah

oznacza spó∏k´. Jest to instrument

podobny do mudarabah, tyle ˝e tutaj wszystkie zaanga-
˝owane podmioty stawiajà do dyspozycji kapita∏
i wszystkie uczestniczà w zarzàdzaniu. One te˝ dzielà
mi´dzy sobà zyski (wed∏ug zasad uzgodnionych
w umowie, przy czym nie jest dopuszczalne ustalenie
sta∏ej kwoty zysku do wyp∏aty). Razem te˝ ponoszà
straty, jeÊli takie si´ pojawià (dok∏adnie wed∏ug udzia-

BANK I KREDYT wrzesieƒ 2005

Systemy Bankowe

9 Siddiqui (2003).

10 Sà one doÊç dobrze znane i na nich najcz´Êciej koncentrujà swojà uwag´
autorzy opracowaƒ o bankowoÊci islamskiej. Dlatego tutaj zostanà tylko wspo-
mniane i krótko zaprezentowane.

11 Szacunkowo oko∏o 2/3 (Iqbal, Molyneux (2005), s. 28-29).

12 Sukuk nie przynoszà odsetek i majà podobne cechy jak tradycyjne papiery

BANK I KREDYT wrzesieƒ 2005

Systemy Bankowe

∏ów w kapitale). JeÊli jeden z partnerów (np. bank) re-
zygnuje ze Êwiadczenia pracy (zarzàdzania), jego udzia-
∏y w zyskach muszà byç dok∏adnie równe udzia∏owi
postawionego do dyspozycji kapita∏u.

Ijarah

to po prostu leasing. Leasing operacyjny

z opcjà zakupu przedmiotu leasingu w koƒcu trwania
umowy nie budzi zastrze˝eƒ natury religijnej, ale leasing
finansowy – owszem. Wed∏ug niektórych poglàdów jest
on dopuszczalny, jeÊli spe∏nione sà pewne warunki:

a) leasingodawca musi ponosiç ryzyko zwiàzane

z leasingiem, jako prawdziwy w∏aÊciciel przedmiotu;
nie jest dopuszczalne wyst´powanie leasingobiorcy ja-
ko poÊrednika mi´dzy producentem a leasingobiorcà,
gdy˝ wówczas nie podejmowa∏by ˝adnego ryzyka (pra-
wo w∏asnoÊci by∏oby de facto zabezpieczeniem zwrotu
kredytu),

b) p∏atnoÊci nie mogà si´ rozpoczàç przed wej-

Êciem w posiadanie przedmiotu przez leasingobiorc´
i nie powinny trwaç d∏u˝ej ni˝ przedmiot leasingu na-
daje si´ do u˝ytku przez niego,

c) za wszystkie wady produkcyjne (i inne uszko-

dzenia niewynikajàce z winy leasingobiorcy) powinien
odpowiadaç leasingodawca, ale oczywiÊcie leasingo-
biorca musi dbaç o przedmiot umowy.

Leasing jest cz´sto wykorzystywanym instrumen-

tem pozwalajàcym na finansowanie nieruchomoÊci lub
samochodu: bank nabywa dom lub pojazd, a nast´pnie
udost´pnia go klientowi na podstawie umowy ijarah.

Zauwa˝my, ˝e tradycyjne banki dysponujà znacz-

nie wi´kszym wyborem instrumentów ni˝ banki islam-
skie, zw∏aszcza jeÊli chodzi o zarzàdzanie ryzykiem sto-
py procentowej i kursu walutowego: futures, forward,
opcje, swapy, by wymieniç te najwa˝niejsze. Tymcza-
sem wÊród uczonych islamskich nie ma zgody, czy sà
one dopuszczalne, czy nie.

Ponadto warto podkreÊliç, ˝e instrumenty islam-

skie majà charakter udzia∏owy i z natury rzeczy sà obar-
czone du˝ym ryzykiem. Przypominajà akcje oraz udzia-
∏y w spó∏kach z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià
(w tym o charakterze venture capital), udzia∏y w fundu-
szach inwestycyjnych itp.

Warto podkreÊliç, ˝e instrumenty islamskie stoso-

wane sà nie tylko w bankowoÊci, ale równie˝ na innych
rynkach, np. kapita∏owym. Tworzone sà substytuty ob-
ligacji i ogólnie papierów d∏u˝nych, np. w postaci su-
kuk

, w tym tak˝e papierów rzàdowych

. Jako cieka-

wostk´ mo˝na podaç, ˝e pierwszej emisji sukuk w Eu-
ropie, na kwot´ 100 mln EUR, dokona∏ w 2004 r. rzàd
Saksonii-Anhalt.

3. WielkoÊç i struktura sektora banków
islamskich

Uzasadnione jest pytanie, dlaczego bankowoÊç islamska
nie ma wiele wi´cej ni˝ trzydzieÊci lat, skoro zapisy ko-
raniczne znane sà od wielu setek lat? Muzu∏manie pró-
bujà przywo∏ywaç pewne przedsi´wzi´cia realizowane
w wieku XII i XIII, oparte na zasadzie udzia∏u w zyskach.
Pisze si´ te˝ o ograniczeniach, narzucanych przez trady-
cyjne systemy bankowe mocarstw kolonialnych
w XIX w. Jednak nie da si´ ukryç, ˝e praktyczna realiza-
cja zasad bankowoÊci islamskiej datuje si´ dopiero od
poczàtku lat 70. XX w. Pierwszym bankiem niestosujà-
cym odsetek by∏ Nasser Social Bank, za∏o˝ony w Egipcie
w 1971 r. Po raz pierwszy w∏adze paƒstwa muzu∏maƒ-
skiego wykaza∏y wówczas zainteresowanie utworzeniem
takich instytucji. Inne êród∏a wskazujà te˝ na Egipt, ale
na rok 1963 r., kiedy powo∏ano do ˝ycia Mit Ghamr Sa-
ving Bank

. Spotyka si´ równie˝ informacje, ˝e banki

islamskie pojawi∏y si´ oko∏o 100 lat temu.

W 1975 r. w Arabii Saudyjskiej powo∏ano do ˝ycia

Islamic Development Bank

, o charakterze mi´dzyna-

rodowym. Od tej pory rozwój bankowoÊci islamskiej
jest ju˝ zauwa˝alny, zw∏aszcza w Pakistanie, Iranie, Su-
danie, Bahrajnie, Malezji.

Obecnie liczb´ banków deklarujàcych pe∏ne dosto-

sowanie do zasad bankowoÊci islamskiej szacuje si´ na
oko∏o 70 (nie liczàc Iranu i Sudanu, gdzie w zasadzie
wszystkie banki pracujà wed∏ug zasad bezodsetko-
wych), g∏ównie w Bahrajnie, Bangladeszu, Turcji, Paki-
stanie, Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Jemenie,
a nawet w Rosji. Ponadto wiele konwencjonalnych ban-
ków (w 2004 r. co najmniej 43) utworzy∏o specjalne de-
partamenty oferujàce instrumenty bezodsetkowe,
przede wszystkim w Malezji, Egipcie i Bangladeszu

Nale˝à do nich takie znane banki jak Chase Manhattan,
Citibank, HSBC, UBS.

Inne êród∏a podajà, ˝e dzia∏a oko∏o 200 banków is-

lamskich w 27 krajach islamskich i 16 nieislamskich
i ˝e zarzàdzajà one portfelem o wartoÊci oko∏o 200 mld
USD

. W 2004 r. mówi∏o si´ ju˝ o aktywach rz´du

230 mld USD

i 75 krajach, gdzie oferowane sà pro-

dukty islamskie

. W po∏owie 2005 r. autor uzyska∏

wiarygodnà informacj´ z Bahrajnu (z Arab Banking
Corporation), ˝e kwota ta przekroczy∏a 300 mld USD.
OczywiÊcie, w porównaniu nawet tylko z bankowymi
aktywami zagranicznymi i w walutach obcych (oko∏o
20.250 mld USD we wrzeÊniu 2004 r.

) nie jest to du-

˝o, bo zaledwie oko∏o 1,5%. Niemniej jednak transak-
cje z wykorzystaniem instrumentów islamskich majà

d∏u˝ne, z jednà podstawowà ró˝nicà: sà zabezpieczone aktywami (asset backed).

13 W Bahrajnie wyst´pujà np. al salam sukuk: rzàd zobowiàzuje dostarczyç
ustalonà iloÊç aluminium w przysz∏oÊci. Kupujàcy p∏aci ustalonà cen´ i usta-
nawia agenta (te˝ rzàd Bahrajnu) do sprzeda˝y tego aluminium w momencie
dostawy, po cenie gwarantujàcej zysk, przez w∏asnà sieç dystrybucji. Dla ku-
pujàcego (banku) dokument b´dàcy wynikiem takiej transakcji jest odpowied-
nikiem weksli skarbowych.

14 Islamic Banking & Finance in the Kingom of Bahrajn (2002), s. 14.

15 www.isdb.org

16 Iqbal, Molyneux (2005), s. 66-71.

17 www.islamic-banking.com, El Sheikh (2002), s. 42.

18 http://www.iirme.com/AboutIIR/index.cfm/Action=Press/PressID=100

19 W USA np. Los Angeles Reliable Investment Bankers Associates,
www.lariba.com

20 www.bis.org

tak du˝y potencja∏ wzrostowy, ˝e wkrótce przestanà
byç czymÊ egzotycznym.

Aby pokazaç struktur´ instytucji finansowych

dzia∏ajàcych zgodnie z zasadami islamu, mo˝na przyj-
rzeç si´ rynkowi w Bahrajnie, centrum finansowym
Êwiata arabskiego. Dzia∏a tam oko∏o 30 instytucji,
w tym 4 banki komercyjne, 3 jednostki offshore, kilka-
naÊcie banków inwestycyjnych oraz jeden doradca in-
westycyjny. Niektóre banki oferujà wy∏àcznie instru-
menty islamskie (np. Bahrajn Islamic Bank, Shamil
Bank, Al Baraka Islamic Bank). Inne pochodzà z krajów
islamskich, dzia∏a∏y i dzia∏ajà na zasadach tradycyj-
nych, ale otworzy∏y departamenty bankowoÊci islam-
skiej (np. Arab Banking Corporation). Trzecià grup´ sta-
nowià wielkie banki mi´dzynarodowe (np. Citi Islamic
Investment Bank).

Na razie jednak, jak wspomniano, rozmiary nowe-

go zjawiska w skali Êwiata sà stosunkowo ma∏e:

• suma wszystkich aktywów banków islamskich

jest mniejsza ni˝ ka˝dego z najwi´kszych 50 banków
Êwiata,

• aktywa najwi´kszego banku islamskiego to zale-

dwie 1% aktywów najwi´kszego banku Êwiata

Pewnym zagro˝eniem dla stabilnoÊci, a nawet rozwo-

ju bankowoÊci islamskiej jest silna koncentracja w∏asno-
Êci; wi´kszoÊç z banków nale˝y bowiem do rodzin ksi´cia
Mohammeda Al-Faisala, szejka Saleta Kamila i szejka Su-
lejmana Al-Rajhi (wszyscy z Arabii Saudyjskiej).

4. BankowoÊç islamska: równoleg∏a czy

konkurencyjna w stosunku do tradycyjnej?

Celem tego rozdzia∏u jest postawienie pytaƒ dotyczà-
cych bankowoÊci islamskiej, wa˝nych z punktu widze-
nia jej przysz∏oÊci oraz jej wp∏ywu na instytucje finan-
sowe oferujàce tradycyjne instrumenty.

Praktyczna realizacja nakazów Koranu

Z naszej Êrodkowoeuropejskiej perspektywy rozwa˝a-
nia, czy banki islamskie rzeczywiÊcie dzia∏ajà w spo-
sób, który eliminuje niesprawiedliwoÊç zwiàzanà z po-
bieraniem odsetek, i czy banki nazywajàce si´ islamski-
mi przyczyni∏y si´ do osiàgni´cia sprawiedliwoÊci spo-
∏eczno-ekonomicznej, mogà wydawaç si´ stosunkowo
ma∏o istotne. Ten temat absorbuje jednak uwag´ auto-
rów islamskich i od niego rozpoczniemy t´ cz´Êç opra-
cowania.

Nie wydaje si´, ˝eby najpopularniejsze metody fi-

nansowania mog∏y usunàç niesprawiedliwoÊç systemu
opartego na stopie procentowej albo przyczyniç si´ do
osiàgni´cia celów spo∏eczno-ekonomicznych wymaga-
nych przez islam. W istocie zak∏adajà one (noszà w so-

bie) sta∏à stop´ procentowà, straty operacyjne nie sà
wspó∏dzielone przez banki, zyski banków nie zale˝à od
wyników dzia∏alnoÊci przedsi´biorcy.

Na pierwszy rzut oka wydaje si´, ˝e tego rodzaju

transakcja (np. murabahah) jest „sztuczna” albo s∏u˝y
unikni´ciu p∏acenia odsetek, zw∏aszcza jeÊli bank ku-
puje towar dopiero po uzgodnieniu wszystkich szcze-
gó∏ów transakcji z klientem. Potwierdzajà to doÊwiad-
czenia autora, który w rozmowie z dyrektorem jednego
z banków islamskich dzia∏ajàcych w Singapurze us∏y-
sza∏, jak unika si´ ˝àdania odsetek: „wie pan, kupujemy
rop´ w krajach arabskich i nawet jej nie widzimy, bo
trafia do odbiorcy, który w póêniejszym terminie p∏aci
wy˝szà cen´” (tu charakterystyczne mrugni´cie okiem).
Nale˝y jednak dodaç, ˝e dyrektor nie by∏ Arabem. W li-
teraturze mo˝na te˝ znaleêç przyk∏ady transakcji mura-
bahah, w których sam klient (de facto kredytobiorca)
kupuje towar jako agent banku, po czym odkupuje go
od banku po wy˝szej cenie.

Takie podejÊcie jest krytykowane przez duchow-

nych islamskich, którzy twierdzà, ˝e finansowanie
oparte na murabahah i ijarah itd. mo˝e byç tymczaso-
wo stosowane, jeÊli b´dzie przerwa mi´dzy zakupem
towaru przez bank a sprzeda˝à go klientowi, przy
czym wszelkiego rodzaju ryzyko w tym okresie by∏o-
by ponoszone przez bank. W praktyce jednak, jak pod-
kreÊlono wy˝ej, takiej przerwy nie ma w ogóle. Bank
nie ponosi ˝adnego ryzyka zwiàzanego z posiadaniem
towaru, a ponadto realizuje zysk, który nie zale˝y od
dzia∏alnoÊci przedsi´biorcy. To najcz´Êciej nie jest
zgodne z wymogami Szariatu. Co gorsza, kalkulujàc
ceny, banki islamskie opierajà si´ na konwencjonal-
nych referencyjnych stopach procentowych, np. na
LIBOR.

W wyniku stosowania takich „prostych” instru-

mentów jak murabahah banki islamskie tracà pewnà
szans´, jakà by∏oby wzi´cie na siebie wi´kszego ryzyka
i wygospodarowanie potencjalnie wi´kszej wartoÊci do-
danej. Badania w Malezji pokazujà bowiem, ˝e wskaêni-
ki finansowe typu return on assets, return on deposits,
asset utilization sà nawet gorsze dla banków islamskich
ni˝ tradycyjnych, jeÊli uwzgl´dniç fakt, ˝e cz´Êç kosz-
tów (overhead costs) funkcjonowania bankowoÊci is-
lamskiej jest pokrywana przez banki tradycyjne

Z drugiej strony nawet wÊród zagorza∏ych wy-

znawców islamu mo˝na znaleêç takich, którzy
przyznajà, ˝e banki nie sà firmami handlowymi.
Majà one charakter jednoznacznie finansowy, a ich
zadaniem jest gromadzenie wolnych Êrodków finan-
sowych, które sà nast´pnie u˝ywane do celów pro-
dukcyjnych.

BankowoÊç islamska ma oko∏o 30 lat. Dotych-

czasowe doÊwiadczenia pozwalajà na stwierdzenie,
˝e – nie kwestionujàc dobrych intencji banków – za-

BANK I KREDYT wrzesieƒ 2005

Systemy Bankowe

21 Iqbal, Molyneux (2005), s. 132.

22 Rosly, Bakar (2003), s. 1256-1262.

BANK I KREDYT wrzesieƒ 2005

Systemy Bankowe

j´∏y one wygodne pozycje, stosujàc techniki zbyt
przypominajàce jednak zwyk∏à stop´ procentowà.
Tymczasem podstawà powinien byç udzia∏ banku
zarówno w zyskach, jak i stratach. Gdyby zasada ta
by∏a rzeczywiÊcie realizowana, dzia∏alnoÊç poÊred-
ników finansowych mog∏aby si´ przyczyniç do za-
pewnienia sprawiedliwoÊci spo∏eczno-ekonomicznej
na Êwiecie. Inaczej mówiàc: jeÊli nawet mo˝na posta-
wiç zarzuty obecnie funkcjonujàcej bankowoÊci is-
lamskiej, to wina le˝y po stronie ludzi, nie zaÊ doce-
lowego systemu.

Znaczenie konkurencji ze strony tradycyjnych banków dla banków
dzia∏ajàcych wed∏ug zasad islamskich

Praktycznym problemem, z którym spotykajà si´ ban-
ki islamskie, jest konkurencja „tradycyjnych” banków.
Poniewa˝ instytucje islamskie sà znacznie mniejsze od
banków nieislamskich, trudno by∏oby tym pierwszym
funkcjonowaç, stosujàc wiernie zasad´ udzia∏u w zy-
skach i stratach – wià˝e si´ ona bowiem z wi´kszym
ryzykiem. Co gorsze dla czystoÊci systemu: banki is-
lamskie niekiedy uznajà za s∏uszne lokowanie Êrod-
ków otrzymanych od muzu∏manów w korporacjach
Êwiata zachodniego. Ponadto bogate kraje arabskie
oraz ich obywatele utrzymujà swoje oszcz´dnoÊci
w tradycyjnych bankach za granicà. Ârodki te - szacu-
je si´ – przewy˝szajà ∏àczne zad∏u˝enie zagraniczne
krajów islamskich.

Ponadto najwi´ksze banki „zachodnie” (np. Citi-

bank, UBS Warburg) zaczynajà dzia∏aç na rynkach is-
lamskich, oferujàc instrumenty zgodne z prawem Sza-
riatu, przez co pojawia si´ konkurencja dla tych rodzi-
mych, które wprowadzi∏y bankowoÊç islamskà

. Mo˝-

liwoÊci przeciwstawienia si´ tym bankom-gigantom
b´dà ograniczone, jeÊli usuni´te zostanà bariery admi-
nistracyjne wejÊcia na rynek. Globalizacja rynków fi-
nansowych idzie jednak w∏aÊnie w tym kierunku: usu-
wania barier („jeden rynek Êwiatowy”). Wydaje si´, ˝e
jedynym wyjÊciem z tej trudnej sytuacji b´dà fuzje
i przej´cia, tak˝e w konstelacji banki islamskie – ban-
ki tradycyjne.

Powa˝nym praktycznym problemem dla bankowo-

Êci islamskiej jest brak rynku wtórnego dla w∏aÊciwych
dla niej instrumentów. Fakt, ˝e banki te nie korzystajà
z typowego rynku pieni´˝nego, wymusza na nich bar-
dziej wymagajàcà polityk´ p∏ynnoÊci. Raz utworzona
wierzytelnoÊç nie mo˝e byç sprzedana, chyba ˝e po ce-
nie nominalnej. Oznacza to, ˝e dla banków islamskich
charakterystyczny jest permanentny brak p∏ynnoÊci. To
oczywiÊcie negatywnie wp∏ywa na ich pozycj´ konku-
rencyjnà. Podobnie wyglàda sytuacja, jeÊli chodzi o wa-
lutowe instrumenty pochodne

. Dopiero utworzenie

Liquidity Management Centre (LMC) w ramach szersze-
go projektu International Islamic Financial Market
(IIFM) w Bahrajnie w 2002 r. by∏o krokiem w kierunku
przezwyci´˝enia tych problemów. IIFM jest organizacjà
non-profit, której celem jest stworzenie platformy dla
obrotu zagranicznego instrumentami finansowymi
zgodnymi z zasadami Szariatu, w tym tak˝e zasad,
zwyczajów i wzorcowych dokumentów dla takiego
handlu. Podejmuje si´ próby opracowania i wykorzy-
stania instrumentów podobnych do znanych na ryn-
kach tradycyjnych, ale zgodnych z prawami islamu.
W ten sposób chce si´ te˝ rozpowszechniç islamskie in-
strumenty finansowe i zapewniç ich akceptacj´ w ca-
∏ym Êwiecie muzu∏maƒskim. LMC zdoby∏ w 2005 r. na-
grod´ Euromoney: Best Debt House (Awards for Excel-
lence). Oferuje ró˝ne odmiany sukuk.

Jednym z najnowszych instrumentów islamskich

jest Profit Rate Swap, opracowany przez CIMB z Male-
zj

i25

. Ma on si´ pojawiç na rynku w 2005 r.

Podobne zjawiska wyst´pujà w sferze regulacji

i nadzoru finansowego. Powo∏ana w 2002 r. do ˝ycia
w Malezji instytucja Islamic Financial Services Board

dba o wypracowanie standardów odnoszàcych si´ do
stabilnoÊci instytucji finansowych. W szczególnoÊci zo-
sta∏y wypracowane i og∏oszone (w 2005 r.) zasady za-
rzàdzania ryzykiem oraz zasady adekwatnoÊci kapita∏o-
wej w instytucjach finansowych

stosujàcych wy∏àcz-

nie islamskie us∏ugi finansowe.

Tworzone sà odpowiedniki tradycyjnych instytu-

cji rynku finansowego, np. agencje ratingowe. Utworzo-
na w 2002 r. w Bahrajnie International Islamic Rating
Agency pe∏ni funkcj´ nie tylko typowà dla tego typu
agencji, ale bada te˝ zgodnoÊç oferty finansowej z pra-
wami Szariatu.

Znaczenie bankowoÊci islamskiej dla banków dzia∏ajàcych i pragnàcych
nadal dzia∏aç na tradycyjnych zasadach

Jest to inne spojrzenie na problemy przedstawione
w poprzednim punkcie. Tutaj patrzymy bowiem na
problem z punktu widzenia banków, które znamy i któ-
re – mo˝e si´ wydawaç z perspektywy Êrodkowo-, a na-
wet zachodnioeuropejskiej, powszechnie uwa˝a si´ za
jedyne „typowe”.

Zapewne, skoro bankowoÊç islamska wià˝e si´

z religià, trudno oczekiwaç masowego zainteresowania
jej produktami, gdy˝ oznacza∏oby to, ˝e przewidujemy
zjawisko masowego (lub co najmniej znaczàcego) prze-
chodzenia mieszkaƒców Europy na islam. Na naszym
kontynencie obserwuje si´ raczej odchodzenie od ja-
kiejkolwiek religii. Niemniej jednak w wielu krajach

23 Wysuwane sà oczywiÊcie wàtpliwoÊci, czy banki zachodnie sà w stanie
przestrzegaç tak naprawd´ praw Koranu.

24 M. Obaidullah (2001).

25 www.cimb.com.my

26 www.islamicfinance.de

27 www.ifsb.org

28 Innych ni˝ ubezpieczeniowe.

mieszkajà doÊç liczne grupy muzu∏manów i dla nich ta-
ka oferta b´dzie atrakcyjna. Na razie tworzenie banków
islamskich w krajach wysoko rozwini´tych nie jest zbyt
cz´ste; np. w USA, gdzie liczb´ wyznawców islamu sza-
cuje si´ na 6 mln osób, do 2003 r. nie powsta∏ ˝aden

Inne êród∏a podajà, ˝e istnieje taki bank, o charakterze
lokalnym. Instrumenty islamskie próbuje tam bowiem
oferowaç University Bank w Ann Arbor

. Ogólne licz-

ba muzu∏manów stwarza tam bez wàtpienia potencja∏
rozwojowy dla analizowanego rodzaju dzia∏alnoÊci.

W Wielkiej Brytanii mieszka oko∏o 1,8 mln muzu∏-

manów. G∏ównie do nich kieruje swojà ofert´ The Isla-
mic Bank of Britain

, który rozpoczà∏ dzia∏alnoÊç

w 2004 r. Ocenia si´, ˝e równie˝ wyznawcy innych re-
ligii b´dà zainteresowani takim modelem bankowoÊci,
w którym bank jest w sensie ekonomicznym wspó∏w∏a-
Êcicielem firmy i, stawiajàc do dyspozycji kapita∏,
troszczy si´ o efekty jej dzia∏alnoÊci, gdy˝ ma udzia∏y
w zyskach. Ponadto wielu ludziom mogà odpowiadaç
stosowane przez banki islamskie zasady etyczne, nawet
jeÊli sami nie sà wyznawcami islamu

W Niemczech w maju 2005 r. zorganizowano

pierwszà konferencj´ na temat finansów islamskich,
poÊwi´conà mo˝liwoÊciom rozwojowym tego segmen-
tu rynku nie tylko w Niemczech, ale i ca∏ej Europie.

Kr´gi finansowe Jersey dostrzeg∏y potencja∏ tkwià-

cy w bankowoÊci islamskiej i zorganizowa∏y w 2005 r.
wyjazd delegacji do Bahrajnu, Abu Dhabi i Dubaju.
Przeprowadzono wiele rozmów z przedstawicielami
rzàdów, banków centralnych i instytucji regulujàcych
rynki finansowe w krajach arabskich. Na wyspie podj´-
to ju˝ próby przyciàgni´cia kapita∏u od podmiotów mu-
zu∏maƒskich: Volaw Trust Company uzyska∏ zgod´ Jer-
sey Financial Services Commission na emisj´ sukuk
o wartoÊci 26 mln USD

Rozwój bankowoÊci islamskiej nie musi wi´c na-

st´powaç tylko w krajach, w których islam jest rozpo-
wszechniony, ale tam tkwià najwi´ksze mo˝liwoÊci roz-
woju. Zauwa˝my, ˝e ∏àczna liczba wyznawców tej reli-
gii jest szacowana na 1,2 mld osób

, co wyraênie poka-

zuje potencja∏ wzrostowy tej postaci bankowoÊci (sze-
rzej: finansów). Ale warto tu zwróciç uwag´ na cz´sto
pomijany fakt, ˝e najwi´cej muzu∏manów ˝yje w Indo-
nezji, Pakistanie, Bangladeszu i Indiach, a nie nad Zato-
kà Perskà! Tymczasem literatura poÊwi´cona bankowo-
Êci islamskiej skupia si´ na doÊwiadczeniach w∏aÊnie
krajów le˝àcych nad Zatokà. Tylko cz´Êciowo usprawie-
dliwia to fakt, ˝e Bahrajn jest jedynym centrum eurowa-
lutowym na Bliskim Wschodzie i w okolicach.

Badania dotyczàce banków islamskich pokazujà,

˝e model wypracowany w ostatnich 30 latach sprawdza
si´ w praktyce. W szczególnoÊci:

1. Depozyty banków islamskich rosnà w Êrednim

tempie oko∏o 10-15% rocznie, choç stopy wzrostu wy-
kazujà naturalne dla bran˝y wahania.

2. Analiza wskaênikowa banków islamskich poka-

zuje, ˝e sà dobrze dokapitalizowane, zyskowne i stabilne.

3. Banki islamskie dobrze wykorzystujà posiadane

zasoby pomimo niestosowania stopy procentowej. Ró˝-
ne wskaêniki, np. koszty/dochód, ROA, ROE, wypada-
jà dla nich cz´sto lepiej ni˝ Êrednie dla banków trady-
cyjnych. Poniewa˝ wk∏ady w bankach islamskich nie
sà ubezpieczone (czyli sà obarczone wi´kszym ryzy-
kiem), stopa ROA musi byç tam wy˝sza. Uwa˝a si´ na-
wet, ˝e bioràc pod uwag´ te ograniczenia, jest mimo
wszystko za niska.

4. Wspó∏czynnik p∏ynnoÊci, definiowany jako rela-

cja gotówki i wk∏adów w innych bankach do przyj´tych
depozytów, nie jest (wbrew oczekiwaniom) za du˝y, je-
Êli porównamy go z wartoÊcià dla banków tradycyj-
nych. Jego wysoki poziom wskazywa∏by na trudnoÊci
z inwestowaniem Êrodków finansowych w instrumenty
bezodsetkowe.

5. Tak jak w ca∏ej zbiorowoÊci banków, równie˝

banki islamskie sà zró˝nicowane pod wzgl´dem wyni-
ków finansowych

Przewaga tradycyjnej bankowoÊci nad islamskà

(w sensie obiektywnych wyników finansowych) raczej
wi´c nie wyst´puje

. Autorzy b´dàcy zwolennikami

tej drugiej chcieliby nawet wskazywaç argumenty
przemawiajàce za korzystniejszym wp∏ywem decyzji
podejmowanych przez banki islamskie na gospodark´
(by∏a o tym mowa w cz´Êci 1). Jednak wskazane sà tu
zachowanie ostro˝noÊci i dalsze badania po∏àczone
z obserwacjà.

Mo˝na sobie wyobraziç, ˝e banki w krajach islam-

skich b´dà w coraz wi´kszym stopniu oferowaç instru-
menty zgodne z Koranem i prawami Szariatu, kraje nie-
islamskie zaÊ pozostanà przy tradycyjnych formach
bankowoÊci. Zauwa˝my, ˝e motywy religijne majà du-
˝e znaczenie dla wyznawców islamu. JeÊli zatem przy-
wódcy religijni b´dà zalecaç wykorzystywanie instru-
mentów przez nich zaakceptowanych, wierni pójdà za
ich g∏osem. Niektóre kraje albo ju˝ wprowadzi∏y, albo
wkrótce wprowadzà nakaz stosowania tylko takich roz-
wiàzaƒ – bez czekania na w∏aÊciwà reakcj´ mieszkaƒ-
ców. Z tych powodów nale˝y spodziewaç si´ gwa∏tow-
nego przyrostu Êrodków zarzàdzanych wed∏ug nowych

BANK I KREDYT wrzesieƒ 2005

Systemy Bankowe

29 Formalnie sà takie mo˝liwoÊci, np. saving associations doÊç dobrze nada-
wa∏yby si´ do takiego celu. Por. Taylor (2003), s. 413.

30 www.university-bank.com

31 www.islamic-bank.com

32 The Atlanta Journal-Constitution, 22 maja, 2005.

33 www.jerseyfinance.je

34 http://encyklopedia.servis.pl/wiki/Islam

35 Iqbal, Molyneux (2005), s. 86-87.

36 Choç np. Warden (2000, s. 7) wskazuje, ˝e bardzo dobre wyniki finansowe
banków islamskich mogà byç rezultatem przyznanego im monopolu w lukra-
tywnej niszy (np. Al-Rajhi Banking & Investment Corporation w Arabii Sau-
dyjskiej). Rosly i Bakar (2003) piszà z kolei o praktyce pokrywania cz´Êci
kosztów ogólnych banków islamskich przez b´dàcych ich w∏aÊcicielami ban-
ki tradycyjne.

BANK I KREDYT wrzesieƒ 2005

Systemy Bankowe

zasad. Szacuje si´, ˝e wkrótce po∏owà depozytów Êwia-
ta islamskiego b´dà zarzàdza∏y przez instytucje finan-
sowe dzia∏ajàce wed∏ug zasad opisanych wy˝ej

Na styku obu „Êwiatów” pojawià si´ (ju˝ si´ poja-

wi∏y) banki nieislamskie oferujàce instrumenty islam-
skie, a na rynki „tradycyjne” b´dà wchodziç – zapewne
kierujàc si´ ocenà potencja∏u finansowego mniejszoÊci
islamskiej – banki islamskie. Poza tym banki islamskie
dzia∏ajàce w skali mi´dzynarodowej b´dà musia∏y pro-
wadziç departamenty dzia∏ajàce na tradycyjnych zasa-
dach – trudno sobie wyobraziç, ˝e zrezygnujà z konku-
rencji na rynkach trzecich. B´dzie to jednak dotyczyç
raczej operacji poza granicami kraju.

JeÊli mo˝na coÊ prognozowaç, to rozwój bankowo-

Êci islamskiej raczej b´dzie nast´powa∏ „obok” trady-
cyjnej. Oba rodzaje b´dà si´ przenikaç w ograniczonym
zakresie. Banki tradycyjne mogà jednak odczuç wyco-
fywanie depozytów i ograniczanie zaciàgania kredytów
przez wyznawców islamu, sk∏anianych wzgl´dami eko-
nomicznymi lub pozaekonomicznymi do korzystania
z us∏ug banków dzia∏ajàcych wed∏ug prawa Szariatu.
Jednak prawdziwym testem powinna byç i zapewne b´-
dzie prawdziwa si∏a banków islamskich, a nie sympatie
klientów czy nakazy paƒstwa. BankowoÊç islamska jest
bowiem – z „technicznego” punktu widzenia – od-
miennà, interesujàcà i obiecujàcà drogà spe∏niania
funkcji poÊrednika finansowego przez banki.

Literatura

1. F. El Sheikh (2002): The Underground Banking Systems and their Impact on Control of Money Laundering: With

Special Reference to Islamic Banking. „Journal of Money Laundering Control”, No. 1.

2. M. Iqbal, Ph. Molyneux (2005): Thirty Years of Islamic Banking. Palgrave Macmillan, New York.
3. Islamic Banking & Finance in the Kingom of Bahrajn (2002): Bahrain Monetary Agency.
4. M. Obaidullah (2001): Financial Contracting in Currency Markets: An Islamic Evaluation. „International Journal

of Islamic Financial Services”, No. 3.

5. S.A. Rosly, M.A. Bakar (2003): Performance of Islamic and mainstream banks in Malaysia. „International Jour-

nal of Social Economics”, No. 11/12.

6. S. H. Siddiqui (2003): Islamic Banking: True Modes of Financing. http://www.islamic-banking.com/aom/iban-

king/sh_siddiqui.php

7. Âwi´ty Koran (1996): Tekst arabski i t∏umaczenie polskie. Islam International Publications Ltd., Tilford, Surrey.
8. J.M. Taylor (2003): Islamic Banking – the Feasibility of Establishing an Islamic Bank in the United States. „Ame-

rican Business Law Journal”, Winter.

9. L. Warden (2000): Islamic Finance in the Global Economy. Edinburgh University Press.

37 El Sheikh (2002), s. 42.

Rozwój wielu islamskich instytucji finansowych odby-
wa si´ w du˝ej mierze pod silnym wp∏ywem prawa ko-
ranicznego. Wiele paƒstw, w tym m.in. Indonezja (naj-
wi´kszy pod wzgl´dem ludnoÊci kraj muzu∏maƒski),
a tak˝e Iran, Malezja, Pakistan, Sudan, Turcja, Emiraty
Arabskie, wprowadzi∏o zasady prawa islamskiego do
dzia∏alnoÊci banków komercyjnych. W du˝ej mierze
opierajà si´ one na akceptowaniu tradycyjnych rozwià-
zaƒ, wynikajàcych ze specyfiki kulturowej paƒstw mu-
zu∏maƒskich (Warde, 2000). W islamskich bankach ko-
mercyjnych wykszta∏ci∏y si´ dwa odr´bne nurty. Pierw-
szy wykorzystuje w szerokim zakresie rozwiàzania pra-
wa koranicznego i koncentruje si´ na obs∏udze obrotów
mi´dzy paƒstwami islamskimi. Banki tego rodzaju
w mniejszym stopniu uczestniczà i poÊredniczà
w transakcjach z innymi krajami. Drugi nurt obejmuje
tak˝e wspó∏prac´ z pozosta∏ymi paƒstwami i z tego
wzgl´du banki funkcjonujàce w krajach arabskich
wprowadzi∏y rozwiàzania zbie˝ne z tymi, które stosuje
si´ w gospodarce rynkowej (Lewis, Mervyn, Latifa,
2001). Obecnie szacuje si´, ˝e pierwszy nurt obejmuje
160 instytucji, które dysponujà aktywami na poziomie
2,1 bln USD i prowadzà dzia∏alnoÊç w 43 krajach. Dru-
gi nurt dotyczy wi´kszej grupy instytucji – oko∏o 180
posiadajàcej aktywa w kwocie nieprzekraczajàcej
5,9 bln USD (Khan, 2004). Zdaniem Y. Marouna, pod
wp∏ywem rozbie˝noÊci kulturowej, politycznej i gospo-
darczej, pomi´dzy paƒstwami Europy Zachodniej
i USA a krajami muzu∏maƒskimi b´dzie dochodziç do
dalszej regionalizacji wspó∏pracy. Paƒstwa muzu∏maƒ-
skie ch´tniej b´dà wspó∏pracowaç ze sobà i w konse-
kwencji ograniczeniu ulegnà kontakty z pozosta∏ymi
centrami gospodarczymi (Maroun, 2002). Wynika z te-

go mo˝liwoÊç funkcjonowania wyizolowanej grupy in-
stytucji finansowych, dysponujàcych du˝ymi kapita∏a-
mi i skoncentrowanych na obrotach podmiotów islam-
skich. Przyjmujàc nadrz´dnoÊç prawa koranicznego,
powy˝sze instytucje mogà wspieraç dzia∏ania separaty-
styczne. Problem ten staje si´ aktualny zw∏aszcza
w Êwietle wojny w Iraku oraz zamachów wrzeÊniowych
w USA. Ponadto nale˝y uwzgl´dniç fakt istnienia dia-
spory muzu∏maƒskiej, zw∏aszcza w krajach Europy Za-
chodniej, która ch´tniej wykorzystuje znane rozwiàza-
nia, zbie˝ne z w∏asnà tradycjà kulturowà. Ewentualne
przy∏àczenie Turcji do Unii Europejskiej doprowadzi
tak˝e do zwrócenia wi´kszej uwagi na zasady dzia∏ania
islamskich instytucji finansowych.

Celem artyku∏u jest przedstawienie typowych za-

sad dzia∏ania islamskich banków komercyjnych, wyko-
rzystujàcych rozwiàzania opierajàce si´ na prawie kora-
nicznym, i wskazania na odr´bnoÊci w odniesieniu do
rozwiàzaƒ gospodarki rynkowej. W pracy oparto si´ na
analizie materia∏ów Banku Âwiatowego, w tym przede
wszystkim publikacji D. El-Hawary, W. Grais oraz
Z. Igbala pt. Regulating Islamic Financial Institutions.

Uwarunkowania formalnoprawne
funkcjonowania banków w paƒstwach
islamskich

W gospodarce rynkowej, a taka istnieje w krajach mu-
zu∏maƒskich, przy jednoczeÊnie post´pujàcej globaliza-
cji wzrasta znaczenie wszelkich uwarunkowaƒ, w tym
tak˝e formalnych, dzia∏ania instytucji finansowych, ze
szczególnym uwzgl´dnieniem banków komercyjnych.

BANK I KREDYT lipiec 2005

Systemy Bankowe

Wp∏yw rozwiàzaƒ zwyczajowych
na funkcjonowanie islamskich
banków komercyjnych

Andrzej Buszko

BANK I KREDYT lipiec 2005

Systemy Bankowe

Bezpieczeƒstwo powierzonych lokat oraz odpowiednie
procedury udzielania kredytów, finansowania transak-
cji pozwalajà nie tylko regulowaç p∏ynnoÊç na rynku fi-
nansowym, ale sprzyjajà rozwojowi gospodarczemu.
B∏´dne decyzje w podejmowaniu akcji kredytowych
powodujà zagro˝enie z∏o˝onych depozytów, pogorsze-
nie wyników ekonomicznych banków, a w konsekwen-
cji wzrasta ryzyko kryzysu gospodarczego. Koncentru-
jàc uwag´ na dzia∏aniach banków komercyjnych, za
podstawowe zagadnienie nale˝y uznaç umiej´tnoÊç
ograniczenia ryzyka ich funkcjonowania (Zacker,
2001). Z tego wzgl´du wiele krajów muzu∏maƒskich,
w tym przede wszystkim Egipt, Emiraty Arabskie, Tur-
cja oraz Indonezja, wprowadzi∏o selektywne wymogi
formalne ograniczajàce ryzyko dzia∏alnoÊci banków ko-
mercyjnych. Sà to:

1. Wymogi kapita∏owe, ze szczególnym uwzgl´d-

nieniem kapita∏ów w∏asnych. Przy odpowiednim
udziale aktywów w∏asnych banku w ogólnej struktu-
rze kapita∏u lepiej sà zabezpieczone Êrodki deponen-
tów. W takim przypadku aktywa banku dzia∏ajà jako
bufor bezpieczeƒstwa i wzrasta wiarygodnoÊç banku
komercyjnego.

2. Standardy prowadzenia sprawozdawczoÊci ban-

kowej. Ich celem jest zwi´kszenie przejrzystoÊci doko-
nywanych operacji i tym samym u∏atwienie okreÊlenia
bie˝àcej sytuacji finansowej banku.

W analizowanej grupie paƒstw muzu∏maƒskich

brak jest szerokiego zakresu wymogów formalnych re-
gulujàcych dzia∏ania banków komercyjnych. Jedynà
powszechnà zasadà jest koniecznoÊç uzyskania zgody
na prowadzenie dzia∏alnoÊci. Nie wyst´pujà Êcis∏e kry-
teria okreÊlenia kapita∏u w∏asnego. Wy∏àcznie w Turcji
oraz Egipcie wprowadzono w latach 90. koniecznoÊç
powiàzania kapita∏u w∏asnego z ryzykiem operacyj-
nym. Wymóg kapita∏owy powiàzany jest wysokoÊcià
aktywów i zobowiàzaƒ pozabilansowych i nie mo˝e
byç mniejszy od 5% w relacji kapita∏ów w∏asnych do
wymagalnych zobowiàzaƒ. Ograniczenie ryzyka kredy-
towego w Indonezji, Egipcie oraz Turcji odbywa si´ za
pomocà tradycyjnych zabezpieczeƒ, do których zalicza

si´: gwarancje, saldowanie bilansowe, listy zastawne,
papiery wartoÊciowe (Chapra, Ahmed, 2002). W Iranie
oraz Emiratach Arabskich nie ma natomiast stosow-
nych ustawowych regu∏. Jedynie w Turcji ustawodaw-
ca zadba∏ o koniecznoÊç pomiaru ryzyka operacyjnego
i dokonuje si´ go wed∏ug metody standardowej, która
pos∏uguje si´ ocenami uznanych agencji ratingowych.
Przeznaczona jest jednak dla banków zamierzajàcych
korzystaç z prostych narz´dzi, generujàcych wy˝sze
wymogi kapita∏owe. Powy˝sze regulacje sà typowe dla
wi´kszoÊci paƒstw muzu∏maƒskich, a brak szczegó∏o-
wych rozwiàzaƒ formalnoprawnych rekompensowany
jest normami zwyczajowymi. Zwraca na to uwag´ wie-
lu analityków islamskich rynków finansowych. El She-
ikh stwierdza, ˝e tylko dzi´ki regu∏om wywodzàcym
si´ z tradycji kraje muzu∏maƒskie unikn´∏y powa˝nych
kryzysów gospodarczych (El Sheikh, 2000). Poglàd ten
nie do koƒca zas∏uguje na akceptacj´. Warto przypo-
mnieç kryzys walutowy, który wystàpi∏ w 1997 r.
w paƒstwach Azji Po∏udniowo-Wschodniej. Zaczà∏ si´,
co prawda, od Tajlandii, ale jego dotkliwe skutki do-
tkn´∏y równie˝ Indonezj´. W tym kraju odnotowano
w 1998 r. 13-procentowy spadek PKB, wzrost inflacji
o 7,6%, bezrobocia o 4% i spadek p∏ac realnych prawie
o 37% (Aghevil, Khan, 1999). Przyjmujàc jednak argu-
mentacj´ El Sheikha, mo˝na za∏o˝yç, ˝e brak rozwiàzaƒ
wykorzystujàcych prawo zwyczajowe móg∏ mieç dalsze
konsekwencje. Z tego wzgl´du za istotne nale˝y uznaç
przybli˝enie typowych operacji bazujàcych na prawie
zwyczajowym, religijnym.

Charakterystyka podstawowych transakcji
opartych na prawie koranicznym

Analizujàc typowe operacje w islamskich bankach ko-
mercyjnych, mo˝na wyodr´bniç dwie typowe grupy
transakcji. Pierwsza, nazwana bazowà, dotyczy groma-
dzenia depozytów i zarzàdzania nimi, a tak˝e finanso-
wania transakcji. Druga obejmuje operacje wspierajàce,
odnoszàce si´ do zabezpieczenia zawieranych umów.

Ta b e l a 1 Wymogi formalne prowadzenia dzia∏alnoÊci bankowej w wybranych paƒstwach
muzu∏maƒskich

Rodzaj wymogów formalnych

Iran

Indonezja

Emiraty Arabskie

Egipt

Turcja

Zgoda na prowadzenie banku

Wymagana

Kapita∏ w∏asny

Brak okreÊlenia

OkreÊlony

Pomiar ryzyka rynkowego

Brak

Pomiar ryzyka operacyjnego

Brak

Metoda

standardowa

Pomiar ryzyka kapita∏owego

Brak

Metoda

Brak

Metoda

wskaênikowa

Ograniczenie ryzyka kredytowego

Brak

Zabezpieczenia

Brak

Zabezpieczenie

tradycyjne

èród∏o: zestawienie na podstawie M. Fadeel:

Legal Aspects of Islamic Finance. London 2002.

Zdaniem analityków islamskich rynków finansowych,
pozwalajà one na zwi´kszenie efektywnoÊci i przejrzy-
stoÊci transakcji (Vogel, Hades, 1998). Po∏àczenie
pierwszej i drugiej grupy transakcji umo˝liwia:

– ∏atwiejszy dost´p do kapita∏ów,
– ograniczenie ryzyka,
– roz∏o˝enie odpowiedzialnoÊci pomi´dzy stronami,
– okreÊlenia drogi rozstrzygania sporów,
– podzia∏ zysków,
– zabezpieczenie transakcji,
– zwi´kszenie mo˝liwoÊci zawierania umów.

Mudaraba okreÊla zasady dzia∏ania stron, z któ-

rych jedna oferuje kapita∏, a druga si∏´ roboczà i do-
Êwiadczenie. Zyski z dzia∏alnoÊci sà dzielone propor-
cjonalnie do sporzàdzonej wyceny, ale ewentualne
straty ponosi jedynie w∏aÊciciel kapita∏u. Straty drugiej
strony ograniczajà si´ do czasu poÊwi´conego projekto-
wi. Kifala jest udzielonà gwarancjà zap∏aty. W przypad-
ku opóênienia sp∏aty zobowiàzania kredytobiorca wy-
ra˝a zgod´ na zap∏acenie kary. Amana jest formà zabez-
pieczenia z∏o˝onego depozytu. Zabezpieczeniem jest
majàtek przyjmujàcego depozyt. Takful jest natomiast
rodzajem ubezpieczenia wywodzàcego si´ z Szariatu,
w którym wszyscy zaanga˝owani w dany projekt soli-
darnie ponoszà ryzyko. Brak jest wyraênego podzia∏u

w zale˝noÊci od zaanga˝owanego kapita∏u. Wikala
okreÊla zasady dzia∏ania agenta, w tym przede wszyst-
kim zakres uprawnieƒ oraz wysokoÊç wyp∏acanej pro-
wizji. Regu∏à jest zap∏ata prowizji po zrealizowanej
umowie, a op∏ata agenta zale˝y od zysków z przedsi´-
wzi´cia. Agent nie mo˝e wczeÊniej ustaliç poziomu
swojego wynagrodzenia ani ˝àdaç zwrotu kosztów
w razie braku transakcji. Musharaka jest typowym
przedsi´wzi´ciem inwestycyjnym, w którym zyski
i straty dzielone sà proporcjonalnie do zaanga˝owane-
go kapita∏u. Transakcja zawarta wed∏ug kryteriów Bay
Musa’ajal pozwala kupujàcemu odroczyç termin zap∏a-
ty (nawet w przypadku otrzymania towaru) bez obo-
wiàzku podwy˝szenia koƒcowej sumy. Bay salam po-
zwala sprzedajàcemu otrzymaç zap∏at´ z góry, a towar
dostarczyç w przysz∏oÊci. Murabaha jest natomiast for-
mà negocjacji cen. Sprzedajàcy przedstawia kupujàce-
mu swój poziom kosztów, a nast´pnie wspólnie okre-
Êlajà wysokoÊç zysków. Istisana gwarantuje kupujàce-
mu otrzymanie towaru (zw∏aszcza znacznej wartoÊci),
bez koniecznoÊci z∏o˝enia kaucji lub op∏aty z góry. Roz-
liczenie mo˝liwe jest w ratach lub po dostawie. Gwa-
rantem cz´sto zostaje osoba powszechnie uznana za
wiarygodnà. Wyznacza ona termin oraz tryb rozliczeƒ.
Zakat jest depozytem z∏o˝onym jako ubezpieczenie

BANK I KREDYT lipiec 2005

Systemy Bankowe

Transakcje

Operacyjne

spierajàce

Mudaraba

Kifala

ana

Takful

kala

Ju'

ala

stisana

Zakat

andlowe

Murabaha

ay salam

Musharaka

ay Musa'ajal

ezpieczenia

S c h e m a t 1 Typowe rodzaje transakcji opartych na islamskim prawie koranicznym

èród∏o: opracowanie na podstawie D. El-Hawary, W. Grais oraz Z. Igbala: Regulating Islamic Financial Institutions. World Bank. Policy Research Working
Paper nr 3227. Washington 2004.

BANK I KREDYT lipiec 2005

Systemy Bankowe

transakcji, z regu∏y w równej cz´Êci przez obie strony.
Po zrealizowaniu umowy zakat najcz´Êciej jest przeka-
zywany jako Êwiadczenie dla ubogich.

W przypadku odstàpienia od zawartej umowy

zgodnie z typowymi zasadami wynikajàcymi z trady-
cji nast´puje odniesienie do prawa koranicznego.
Strona, która zostaje uznana za winnà nie tylko pono-
si kar´ finansowà, ale tak˝e podlega infamii i tym sa-
mym ograniczeniu aktywnoÊci w spo∏eczeƒstwie mu-
zu∏maƒskim.

Zakres wykorzystania rodzajów transakcji
w operacjach finansowych

Prezentowane rodzaje transakcji oparte na prawie kora-
nicznym wykorzystywane sà przy ograniczeniu ryzyka
dzia∏alnoÊci instytucji finansowych. Ryzyko z tego ty-
tu∏u w paƒstwach muzu∏maƒskich to najcz´Êciej:

– ryzyko transakcyjne, do którego zalicza si´ ryzy-

ko udzielenia kredytu (niew∏aÊciwego oszacowania
zdolnoÊci kredytowej po˝yczkobiorcy), kursu waluto-
wego oraz ryzyko rynkowe,

– ryzyko handlowe,
– ryzyko utraty depozytów,
– ryzyko utraty p∏ynnoÊci,
– ryzyko dzia∏alnoÊci operacyjnej (El-Gari, 2000).

Ryzyko kredytowe wynika z niew∏aÊciwej oceny

kredytobiorcy i sprowadza si´ do odst´pstw od poczy-
nionych z nim uzgodnieƒ. Odst´pstwa dotyczà warun-
ków sp∏aty zaciàgni´tego zobowiàzania. Obejmujà one
termin oraz wysokoÊç sp∏at kredytu. Ryzyko kursowe
natomiast wià˝e si´ ze zmianami kursu waluty. Niespo-
dziewana i du˝a zmiana kursu powoduje utrudnienia
nie tylko w handlu zagranicznym, ale staje si´ przyczy-
nà znacznych kryzysów gospodarczych, najcz´Êciej
zwiàzanych ze spadkiem PKB, p∏ac realnych, wzrostem
inflacji i bezrobocia. Ryzyko rynkowe wynika z braku
mo˝liwoÊci pe∏nego oszacowania zmian zachodzàcych
w Êrodowisku dzia∏ania podmiotów gospodarczych.
Wià˝à si´ one z wp∏ywem rozwiàzaƒ systemowych,
najcz´Êciej uto˝samianych z regulacjami prawnymi
i zwyczajowymi. Ryzyko handlowe banku sprowadza
si´ nie do niew∏aÊciwego doboru partnerów zarówno
w rozliczeniach (banki korespondencyjne), jak i doce-
lowych klientów i instytucji, na których bank opiera
swój rozwój, ale przede wszystkim do podejmowania
dzia∏aƒ przekraczajàcych mo˝liwoÊci finansowe ban-
ku. Ryzyko utraty depozytów wià˝e si´ z ryzykiem han-
dlowym. Wykorzystanie rezerw i brak zabezpieczenia
Êrodków, gwarantujàcych obs∏ug´ klientów, zwi´kszajà
ryzyko utraty depozytów. Utrata p∏ynnoÊci w dzia∏a-
niach banku islamskiego najcz´Êciej wynika z wyp∏aty
zwi´kszonych odsetek od z∏o˝onych depozytów ni˝

Kursu walutowego

Operacyjne

P∏ynnoÊci

Utraty depo zytów

Handlowe

Kredytowe

Mudaraba

Kifala

Ju’ala

Wikala

Takful

Istisana

Zakat

Musharaka

Buy Musa’ajal

Murabaha

Buy salam

Ryzyko

Rynkowe

Ama

S c h e m a t 2 Wp∏yw zwyczajowych rozwiàzaƒ na ryzyko dzia∏alnoÊci islamskiego banku
komercyjnego

èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: F. E. Vogel, S. L. Hades:

Islamic Law and Finance. Boston 1998, Kluver.

z regu∏ rynkowych. Posiadacze rachunków o znacznej
wartoÊci, negocjujàc wy˝sze oprocentowanie, sk∏aniajà
bank do przyj´cia nowych warunków, przekraczajà-
cych mo˝liwoÊci instytucji finansowej. Ryzyko dzia∏al-
noÊci operacyjnej sprowadza si´ do podejmowania
b∏´dnych decyzji wynikajàcych z niedostatecznych in-
formacji, ich z∏ej oceny lub niskich kwalifikacji kadr
(Sundararajan, Enrico, 2002).

Istnieje silny zwiàzek mi´dzy ró˝nymi rodzajami ry-

zyka dzia∏alnoÊci banku komercyjnego a przyj´tymi zwy-
czajami opartymi na prawie islamskim. Warto podkre-
Êliç, ˝e poszczególne instrumenty zabezpieczajàce trans-
akcje wp∏ywajà na ró˝ne rodzaje ryzyka. Ryzyko kredyto-
we mo˝e byç ograniczane za pomocà Buy salam, Buy Mu-
sa’ajal oraz Murabaha. Utracie depozytów zapobiegajà
natomiast Zakat, Istisana lub Amana. Ryzyko p∏atnoÊci
podlega wp∏ywom Musharaki oraz Amany. Z kolei Mu-
sharaka wp∏ywa na ograniczenie ryzyka handlowego oraz
p∏ynnoÊci. Mudaraba ogranicza ryzyko operacyjne i ryn-
kowe. Na kurs walutowy wp∏ywajà Takful oraz Ju’ala.
Wikala natomiast rzutuje na ryzyko operacyjne.

Nale˝y zwróciç uwag´, ˝e powy˝sze zwyczaje wy-

wodzàce si´ z prawa koranicznego stosujà uczestnicy
rynku finansowego i kapita∏owego. Z tego wzgl´du
mo˝na przedstawiç ogólny model funkcjonowania sys-
temu bankowego w krajach islamskich.

Normy zwyczajowe silnie oddzia∏ujà nie tylko na

islamski bank komercyjny, ale równie˝ na jego klien-
tów. Na tej podstawie tworzona jest strategia banku,
która dodatkowo wynika z misji i wizji dzia∏ania.

Wykorzystujàc instytucj´ Mudaraba, okreÊla si´

zasady dzia∏ania trzech stron, w których pierwszà jest
bank dzia∏ajàcy jako poÊrednik pomi´dzy po˝yczko-
biorcà a po˝yczkodawcà. Drugà stronà jest inwestor,
który mo˝e byç zarówno za∏o˝ycielem banku, jak i po-
siadaczem lokaty. Trzecià stronà staje si´ kredytobior-
ca. Inwestor osiàga zyski dzi´ki dzia∏aniom podj´tym
przez bank komercyjny, a wynikajà one z przychodów
osiàganych przez kredytobiorc´. Dlatego istnieje zwià-
zek pomi´dzy pasywami banku a depozytami uzgod-
nionymi zgodnie z Mudarabà. Podzia∏ zysków wyni-
kajàcy ze z∏o˝onych depozytów wp∏ywa na struktur´
pasywów. Pasywa nie wymagajà korekt z tytu∏u strat
poniesionych przez inwestora i nie wp∏ywajà na wiel-
koÊç posiadanego kapita∏u. Podobnie dzia∏a Mudara-
ba, okreÊlajàca relacje pomi´dzy bankiem a po˝yczko-
biorcà. Od banku nie wymaga si´ utrzymywania
zwi´kszonych rezerw zwiàzanych z ryzykiem dzia∏al-
noÊci handlowej. W takiej sytuacji wyst´puje zgod-
noÊç pomi´dzy aktywami a pasywami, powodujàca
ograniczenie ryzyka kryzysów finansowych (El-Haw-
ary, Gratis, Igbala, 2004).

BANK I KREDYT lipiec 2005

Systemy Bankowe

Islamski
bank

kom ercy jny

˝yczkodawcy

˝yczkob iorcy

p∏yw norm zwyczajowych

banku

M isj a b anku

Wizja

Strategia

S c h e m a t 3 Model wspó∏pracy podmiotów islamskiego rynku finansowego

èród∏o: opracowanie w∏asne.

BANK I KREDYT lipiec 2005

Systemy Bankowe

Po stronie aktywów sk∏adniki majàtkowe uszere-

gowane sà wed∏ug zwi´kszajàcego si´ stopnia p∏ynno-
Êci. Pasywa sk∏adajà si´ z czterech g∏ównych pozycji,
które opierajà si´ na typowych zwyczajowych katego-
riach. Depozyty sà zwiàzane z Amanà, natomiast ra-
chunki inwestycyjne oraz specjalne pos∏ugujà si´ naj-
cz´Êciej Mudarabà, a te ostatnie dodatkowo Musharakà.
Specjalne rachunki inwestycyjne przeznaczone sà do

dzia∏alnoÊci o podwy˝szonym stopniu ryzyka. Jednak
powiàzanie ich z normami zwyczajowymi prowadzi do
znacznego ograniczenia ryzyka i tym samym zwi´ksza
zainteresowanie wspó∏pracà z bankami (Ayoub, 2002).
SkutecznoÊç rozwiàzaƒ opartych na zwyczajowym pra-
wie islamskim dowodzi wysokiej dynamiki inwestycji
oraz niskiego udzia∏u z∏ych kredytów udzielonych
przez banki komercyjne.

W wybranych paƒstwach arabskich inwestycje

prywatne cechowa∏y si´ znacznà dynamikà. W latach
1998-2004 Êrednioroczna dynamika wynios∏a ponad
6%. Najwi´ksze zmiany odnotowano w latach 1999-
2000, kiedy dynamika inwestycji prywatnych waha∏a
si´ w przedziale 14-15% rocznie. Systematycznie spa-
da∏ natomiast udzia∏ z∏ych kredytów w ogólnej struktu-
rze udzielonych po˝yczek. W 1998 r. udzia∏ z∏ych kre-
dytów wyniós∏ 8,1%, ale w 2004 r. ju˝ niespe∏na 5%.
Na tej podstawie mo˝na przyjàç, ˝e istnieje zwiàzek po-
mi´dzy dynamikà inwestycji prywatnych, udzia∏em
z∏ych kredytów a zasadami dzia∏ania islamskich banków
komercyjnych.

Wprowadzenie norm zwyczajowych mo˝e rzuto-

waç na wysokoÊç stóp procentowych. Murabaha po-
zwala stronom, zw∏aszcza w relacjach pomi´dzy banka-
mi komercyjnymi, uzgodniç warunki zaciàganych zo-

S c h e m a t 4 Ogólna koncepcja bilansu islamskiego banku komercyjnego

èród∏o: D. El-Hawary, W. Grais, Z. Igbala: Regulating Islamic Financial Institutions. World Bank. Policy Research Working Paper nr 3227. Washington 2004.

9 9 8

9 9 9

2 00 0

20 0 1

2 0 02

2 00 3

20 04

Dynamika inwestycji

Udzia∏ z∏ych kredytów

Wy k re s 1 Dynamika inwestycji prywatnych

oraz udzia∏ z∏ych kredytów w portfelu inwe-

stycyjnym banków islamskich* w latach

1998-2004

* Analiza dotyczy banków islamskich dzia∏ajàcych w Emiratach Arabskich,
Tunezji, Arabii Saudyjskiej i Omanie.
èród∏o: IMF Staff Papers Vol. 36 Washington 2004.

Aktywa

Pasywa

Majàtek obrotowy

Depozyty
Amana

Rachunki inwestycyjne
Mudaraba

Majàtek trwa∏y

Rachunki specjalne
Mudaraba
Musharaka

Suma bilansowa aktywów

Kapita∏ w∏asny

bowiàzaƒ. Z tego wzgl´du ekspansja kredytowa banków
zale˝y od strony popytowej. W przypadku niskiej ren-
townoÊci przedsi´wzi´ç inwestycyjnych stopa procento-
wa powinna byç odpowiednio obni˝ana, gdy˝ tylko to
zach´ci inwestorów do podejmowania dzia∏aƒ. W przy-
padku wysokiej rentownoÊci inwestycji stopa procento-
wa jest podwy˝szona. Zmiana stopy procentowej wp∏y-
wa jednak na poziom oszcz´dnoÊci. Zmiana rynkowej
stopy procentowej ma miejsce wówczas, gdy nast´puje
przesuni´cie funkcji oszcz´dnoÊci lub funkcji inwestycji
w wyniku zmiany sk∏onnoÊci podmiotów rynkowych do
oszcz´dzania lub inwestowania. Perspektywa zwi´kszo-
nych korzyÊci wywo∏a wy˝szà sk∏onnoÊç do inwestycji
i tym samym wzroÊnie popyt na pieniàdz. W celu ogra-
niczenia jego nadmiernej ekspansji równolegle nastàpi
wzrost stopy procentowej, która pozwoli na zachowanie
równowagi na rynku pieni´˝nym.

Wp∏yw norm zwyczajowych dotyczy tak˝e zaso-

bów pieniàdza przeznaczonego na cele spekulacyjne.
Powszechnà praktykà podmiotów gospodarczych dzia-
∏ajàcych w gospodarce rynkowej jest utrzymywanie
pewnych zasobów Êrodków finansowych w celu doko-
nywania zmian lokat w zale˝noÊci obowiàzujàcej
i oczekiwanej stopy procentowej. W przypadku kiedy
aktualna stopa procentowa jest wy˝sza ni˝ oczekiwana,
pojawia si´ brak zainteresowania wykorzystaniem za-
sobów do celów spekulacyjnych. Sytuacja zmienia si´,
gdy oczekiwana stopa procentowa jest wy˝sza od ryn-
kowej stopy procentowej. Wzrasta wówczas popyt na
pieniàdz, a podmioty gospodarcze gromadzà zasoby
i utrzymujà je w gotówce. Proces ten uwarunkowany
jest analizà kosztu alternatywnego, powstajàcego z po-
równania bie˝àcej stopy procentowej z lokatà w pozo-
sta∏e walory finansowe. Normy zwyczajowe adaptowa-
ne przez islamskie banki komercyjne ograniczajà dzia-
∏ania spekulacyjne (Rifaat, 2002). Wynika to z przyj´cia
za∏o˝enia o zbie˝noÊci pomi´dzy oczekiwanà a aktual-
na stopà procentowà. Je˝eli rynkowa stopa procentowa
jest równa oczekiwanej stopie procentowej, wówczas
malejà spekulacyjne zasoby pieniàdza. Zbie˝noÊç stóp
procentowych kszta∏tuje si´ pod wp∏ywem norm zwy-
czajowych, a przede wszystkim Murabahy. Wspólna
ocena przedsi´wzi´cia inwestycyjnego pozwala po˝ycz-
kobiorcy ustaliç swój poziom zysku, natomiast po˝ycz-
kodawcy zapewnia odpowiedni zwrot z zaanga˝owa-
nego kapita∏u. Poziom zwrotu zapewnia odpowiednia
wartoÊç stopy procentowej. Dzi´ki temu koszt alterna-
tywny (oszacowany na podstawie lokat w pozosta∏e wa-
lory finansowe) jest równy aktualnej stopie procentowej.

Wnioski

Post´pujàca globalizacja nie doprowadzi∏a do ujedno-
licenia standardów dzia∏ania sektora bankowego
w paƒstwach muzu∏maƒskich. Mo˝na przyjàç, ˝e
w sektorze bankowym obowiàzuje swoisty dualizm.
Z jednej strony sà banki dzia∏ajàce na zasadach zbli-
˝onych do tych, które wyst´pujà w gospodarce rynko-
wej, a z drugiej istniejà banki pos∏ugujàce si´ norma-
mi zwyczajowymi. Kraje islamskie w doÊç wàskim
zakresie wprowadzi∏y rozwiàzania instytucjonalne.
Wymogi formalnoprawne selektywnie regulujà dzia-
∏ania podmiotów finansowych. Odnoszà si´ jedynie
do uzyskania zgody na prowadzenie dzia∏alnoÊci
bankowej i posiadania odpowiedniego kapita∏u.
W szerokim zakresie sà natomiast wykorzystywane
normy zwyczajowe, majàce êród∏o w prawie kora-
nicznym. Z tego wzgl´du normy zwyczajowe (w sytu-
acji braku wymogów formalnoprawnych) zmieniajà
zasady dzia∏ania banków islamskich. Pozwalajà
zwi´kszyç zakres oferowanych us∏ug, dotrzeç do
wi´kszej grupy klientów. Nale˝y jednak pami´taç ˝e,
powodujà brak Êcis∏ych kryteriów funkcjonowania
instytucji finansowych. Utrudnia to nadzór nad prze-
p∏ywem Êrodków pieni´˝nych. Z drugiej jednak stro-
ny wykorzystanie norm opartych na prawie koranicz-
nym ogranicza dzia∏ania spekulacyjne, zarówno
w bankowoÊci detalicznej, jak i na rynku mi´dzyban-
kowym, krótkoterminowych papierów wartoÊcio-
wych. Wià˝e si´ to z mo˝liwoÊcià negocjacji podzia-
∏u zysków (nawet ex post), wykorzystujàcà norm´
zwyczajowà Mubaraha. Nale˝y pokreÊliç zakres
wp∏ywu norm zwyczajowych. Dzia∏ania ukierunko-
wane sà na ograniczenie ryzyka operacyjnego islam-
skich banków komercyjnych, w tym przede wszyst-
kim zmniejszenie ryzyka handlowego, utraty depozy-
tów, p∏ynnoÊci, co wp∏ywa na formy wspó∏pracy
z klientami. Istotne jest, ˝e normy zwyczajowe mogà
byç wykorzystane do konstrukcji bilansu banku is-
lamskiego. Aktywa uszeregowane sà wed∏ug poszcze-
gólnych kategorii prawa koranicznego, zw∏aszcza
Amany, Mudaraby i Musharaki. Przeprowadzony wy-
wód upowa˝nia tak˝e do wyciàgni´cia kolejnego
wniosku. Szeroka adaptacja norm zwyczajowych
przez banki islamskie doprowadzi do ograniczenia
wspó∏pracy z bankami komercyjnymi dzia∏ajàcymi
wed∏ug wzorów gospodarki rynkowej. W ten sposób
ugruntuje si´ dualizm sektora bankowego w krajach
muzu∏maƒskich.

BANK I KREDYT lipiec 2005

Systemy Bankowe

BANK I KREDYT lipiec 2005

BankowoÊç Komercyjna

Uwarunkowania rynkowe oraz wymogi konkurencyj-
noÊci sprawiajà, ˝e coraz wi´ksze znaczenie w dzia∏al-
noÊci przedsi´biorstwa ma w∏aÊciwe wykorzystanie
unikatowych zasobów o charakterze niematerialnym.
Zasoby te, okreÊlane równie˝ jako kapita∏ intelektualny
lub po prostu jako aktywa niematerialne

, powinny byç

zatem istotnym elementem analizy przedsi´biorstwa.
Ocena zdolnoÊci kredytowej firmy uwzgl´dniajàca je-
dynie tradycyjne aktywa materialne i finansowe wyda-
je si´ niewystarczajàca. Tymczasem w procedurach
bankowych w niewielkim stopniu bierze si´ pod uwa-
g´ potrzeb´ oceny kapita∏u intelektualnego, zast´pujàc
jà tradycyjnie poj´tà metodykà.

Uzasadnione wydajà si´ zatem scharakteryzowanie

elementów struktury kapita∏u intelektualnego oraz oce-
na stopnia uwzgl´dnienia go w procedurach banko-
wych. Przy formu∏owaniu wniosków nader istotne b´dà
wyniki badaƒ przeprowadzonych przez zespó∏ badaw-
czy Szko∏y G∏ównej Handlowej

. Na tej podstawie mo˝-

na próbowaç oceniç, czy banki w Polsce dostatecznie
uwzgl´dniajà wag´ zasobów niematerialnych swoich
kredytobiorców oraz konsekwencji z tym zwiàzanych.
Wnioski wyp∏ywajàce z takiej analizy mogà stanowiç

Bibliografia

1. B.A. Aghevil, M. Khan: Exchange Rate Policy in Developing Countries. IMF Occasional Paper No. 78/1999.
2. M. Ayoub: Islamic Banking and Finance. Theory and Practice. State Bank of Karachi. Karachi 2002
3. U. Chapra, H. Ahmed: Corporate Governance in Islamic Financial Institutions. Islamic Research and Training

Institute 2002.

4. El-Gari: Are Risks higher in Islamic banks than in their conventional counterparts? Islamic Jordanian Bank and

Investment Kuwaiti Co. Report 1 Alexandria 2000.

5. D. El-Hawary, W. Grais, Z. Igbala: Regulating Islamic Financial Institutions. World Bank Policy Research Wor-

king Paper No 3227 Washington 2004.

6. El Sheikh: The Regulation of Islamic Banks. „The Journal of International Banking Regulation” No. 10/2000.
7. M. Fadeel: Legal Aspects of Islamic Finance. London 2002.
8. I. Khan: Islamic Free Banking Interest. Review of Islamic Economics. Vol. 12 No. 3/2004.
9. Y. Maroun: Islamic Innovation and Management Regulation. Euromoney Books AAOIFI 2002.
10. K. Lewis, K. Mervyn, M. Latifa: Islamic Banking. Edward Elgar. Cheltenham UK 2001.
11. A.K. Rifaat: Islamic Finance. Growth and Innovation. Euromoney Books. London 2002.
12. V. Sundararajan, L. Enrico: Islamic Financial Institutions and Products in the Global Financial System. World

Bank Washington 2002.

13. F.E. Vogel, S. L. Hayes: Islamic Law and Finance. Kluver Boston1998
14. I. Warde: Islamic Finance in Global Economy. Edingburgh University Press Edingburgh 2000.
15. T. Zaher: Financial Markets, Institutions& Instruments. Kluver Boston 2001.

Kapita∏ intelektualny przedsi´biorstwa
w ocenie zdolnoÊci kredytowej

Jacek Grzywacz, Ewa Lorek

1 Nale˝y zauwa˝yç, ˝e termin „aktywa niematerialne” ma tutaj o wiele szer-
sze znaczenie ni˝ termin „wartoÊci niematerialne i prawne” stosowany w ra-
chunkowoÊci.

2 Badania o tematyce: „Kapita∏ intelektualny w analizie kredytowej przedsi´-
biorstw” zosta∏y przeprowadzone w okresie od wrzeÊnia 2003 r. do lipca 2004 r.
wÊród 20 banków najwi´kszych pod wzgl´dem sumy bilansowej. Zastosowa-
no strukturalnà metod´ badania opartego na formule kwestionariusza ankieto-
wego. Ankiety kierowano do central banków i uzupe∏niajàco – od 1 do 2 an-
kiet – do wybranych oddzia∏ów. ¸àcznie rozes∏ano 45 ankiet, a do analizy wy-
ników badaƒ zakwalifikowano 17 nades∏anych kwestionariuszy.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
02 Bank i Kredyt s 20 34
Bank i Kredyt Rozwój bankowości elektronicznej w Polsce ankiety
Bank i kredyt id 79340 Nieznany (2)
BANK T06 S Procedury kredytowe
oprocentowanie kredytów bank pocztowy eatjefhy3px6zxrpfefxf6wzsijngvyocnpwrea EATJEFHY3PX6ZXRPFEFXF6
BANK T05 S Działalność kredytowa
STUDIUM dla kredytu od 1500 tys, PKO Bank Polski SA, Oddział 12 w Krakowie,
Bank czy oddział instytucji kredytowej
BANK - T05 - S, Działalność kredytowa
Bank, Bank- określony jest jako przedsiębiorstwo usługowe, którego działalność polega na udzielaniu
Bank czy oddział instytucji kredytowej
Kredytowanie konsumpcji ludnoci przez BANK PKO BP S.A. Oddziaŕ w Radzyniu Podlaskim, Prace dyplomowe
BANK T06 S Procedury kredytowe

więcej podobnych podstron