Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych —

społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Wstęp

1. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami podstawowych układów i narządów zmysłu

1.1. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami pracy przewodu pokarmowego

1.2. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami funkcjonowania układu moczowego

1.3. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu nerwowego

1.4. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu narządów wzroku i słuchu

1.5. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami serca, układu krążenia, układu oddechowego

1.6. Opieka nad pacjentem z zaburzeniami psychicznymi

1.7. Udział pielęgniarki w leczeniu dietetycznym

2. Zasady i techniki postępowania przy wykonywaniu czynności pielęgniarskich

2.1. Ocena podstawowych wartości życiowych (ocena stanu ogólnego)

2.2. Zadania pielęgniarki podczas badań specjalistycznych oraz pobierania materiału do badania

2.3. Udział pielęgniarki w leczeniu farmakologicznym i podawaniu leków

2.4. Udzielanie przez pielęgniarkę pierwszej pomocy przedlekarskiej

3. Społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

4. Czynniki wpływające na rozwój praktyki pielęgniarskiej

Wstęp

W module tym przedstawiamy definicje i rodzaje ról pełnionych przez pielęgniarki

w przeszłości i współcześnie. Omawiamy również czynniki utrudniające i warunkujące

rozwój praktyki pielęgniarskiej. Ponadto przedstawiamy ogólnie przyjęte algorytmy

(procedury) dotyczące planowania i wykonywania zabiegów pielęgniarskich.

1

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

1. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami podstawowych układów

i narządów zmysłu

Pielęgnowanie (opieka pielęgniarska) to temat bardzo obszerny. Osoby zaczynające

uczyć się zawodu pielęgniarki muszą zapoznać się z nim szczegółowo. Ponieważ

jednak uczestnicy tego kursu pracują w zawodzie co najmniej kilka lat, omówimy

tutaj tylko podstawowe (najważniejsze) zagadnienia.

1.1. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami pracy przewodu pokarmowego

Układ trawienny składa się z przewodu pokarmowego o długości ok. 9 m (w skład

którego wchodzą: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek i jelita zakończone odbytem)

oraz z dużych gruczołów: trzustki, wątroby, dróg żółciowych i ślinianek.

Zasadniczą czynnością przewodu pokarmowego jest pobieranie pokarmu

(zaopatrzenie tkanek ustroju w wodę, elektrolity i składniki odżywcze z pobranych

pokarmów), jego trawienie oraz wydalanie produktów pochodzących z trawienia.

Zaburzenia, które występują w czynnościach przewodu pokarmowego, mogą

powodować liczne dolegliwości. Stanowią one zwykle przewlekłe lub ostre problemy

zdrowotne, często wpływają na czynności innych układów, a także na sprawność

i funkcjonowanie całego organizmu. Dlatego właśnie tak ważne jest, aby pielęgniarka

znała objawy, które mogą ujawnić się w układzie pokarmowym.

Do objawów tych należą:

1. Zmiany w obrębie jamy ustnej, takie jak: język blady, o wygładzonej powierzchni

(np. w niedokrwistości złośliwej), malinowy z brodawkami (w płonicy),

żywoczerwony (w awitaminozach); dziąsła krwawiące z obluzowaniem zębów (w

przyzębicy), plamki Koplika (w odrze); gardło zaczerwienione z kremowymi

nalotami (angina), szare naloty na gardle (błonica); pleśniawki (brak higieny, po

leczeniu antybiotykami, podczas leczenia lekami wziewnymi).

2. Czkawka może być np. objawem guza śródpiersia, raka przełyku, zapalenia

2

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

otrzewnej.

3. Zwiększone pragnienie — u osób gorączkujących, cukrzyków, osób

odwodnionych; niechęć do jedzenia mięsa w raku żołądka, podczas zatruć

pokarmowych przebiegających z nudnościami i wymiotami.

4. Zaparcia — w wadach rozwojowych jelit, w guzach jelit, złej diecie lub wskutek

upośledzenia czynności jelit w wieku podeszłym.

5. Biegunki — w zakażeniach bakteryjnych, metabolicznych, w błędach

dietetycznych, wskutek stresu.

6. Wzdęcia — w niedrożności jelitowej, błędach dietetycznych.

7. Stolec smolisty (w krwawieniach), świeża krew w stolcu (w żylakach odbytu),

papkowaty, ze śluzem, o kwaśnej woni (choroby jelita cienkiego), papkowaty,

brunatny, ze śluzem, o gnilnym zapachu (choroby jelita grubego).

8. Ból — jego umiejscowienie wskazuje na rodzaj schorzenia, często sygnalizuje

początek choroby.

4

1

5

6

2

7

8

3

9

Rysunek 1. Umiejscowienie bólu wg K. Zahradniczek

[Źródło: Wprowadzenie..., 1999: 400]

Po określeniu dolegliwości i ocenie stanu fizycznego, ważne jest również

przeprowadzenie wywiadu, podczas którego należy zapytać o skłonności rodzinne do

występowania podobnych objawów. Trzeba również zwrócić uwagę na stan

psychiczny pacjenta, a także dokonać pomiarów ciśnienia, tętna, temperatury, masy

ciała (jeden z bardziej widocznych objawów chorobowych to tycie bądź chudnięcie).

3

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Na podstawie tak określonego stanu chorego należy sformułować plan i cel opieki

pielęgniarskiej.

Tabela 1. Wzór prowadzonej dokumentacji pielęgnowania

Problem pielęgnacyjny

(dolegliwości)

Cel opieki

(zniesienie dolegliwości)

Plan opieki

(czas trwania)

Uwagi

(uzasadnienie)

1.

1.2. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami funkcjonowania układu

moczowego

Układ moczowy zbudowany jest z nerek i dróg moczowych. Narządy moczowe,

wytwarzając mocz, zapewniają stały skład płynów ustrojowych. Dzięki pracy nerek

zachowana jest równowaga wodno-elektrolitowa i kwasowo-zasadowa. Biorą one

również udział w wydalaniu zbędnych produktów przemiany materii, a pośrednio

regulują ciśnienie tętnicze krwi.

Obserwując chorego, zwracamy przede wszystkim uwagę na objawy związane

z zaburzeniami oddawania moczu — na jego ilość i jakość — sprawdzamy też, czy

występują obrzęki, nadciśnienie tętnicze oraz typowa dolegliwość w kamicy nerkowej

(i nie tylko w tej chorobie) — ból.

U zdrowego człowieka ilość wydalanego moczu waha się w granicach 1,5—2

litrów/dobę. U osób chorych może wystąpić: skąpomocz — gdy chory oddaje mniej

niż 400 ml moczu na dobę; wielomocz — gdy ilość moczu wynosi 3—5 litrów na

dobę; bezmocz — gdy ilość moczu spada poniżej 20 ml na godzinę.

Obserwując mocz, określamy także: przejrzystość, zapach, barwę, odczyn.

Możemy również wykryć: białkomocz, cukromocz, ropomocz, krwinkomocz, związki

ketonowe, nadmierny osad mineralny.

Do zaburzeń w oddawaniu moczu zaliczamy: nietrzymanie moczu, częstomocz,

zatrzymanie moczu, utrudnienia w oddawaniu moczu, bezwiedne moczenie, bolesne

oddawanie moczu, parcie, cienki strumień moczu. Ból, który towarzyszy chorobom

4

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

związanym z układem moczowym, może dotyczyć: cewki moczowej, jąder,

podbrzusza, nerek. Chorobom układu moczowego bardzo często towarzyszą obrzęki

(np. rąk, kostek nóg, twarzy bądź poranny obrzęk powiek). Chorzy mają zwykle

podwyższone ciśnienie tętnicze i podwyższoną temperaturę ciała.

Podczas planowania opieki i określania jej celów należy prowadzić dokumentację —

podobnie jak w zaburzeniach układu pokarmowego.

1.3. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu

nerwowego

Układ nerwowy pod względem morfologicznym dzieli się na ośrodkowy układ

nerwowy (mózgowie, rdzeń kręgowy) i obwodowy układ nerwowy (nerwy czaszkowe,

nerwy rdzeniowe). Pod względem czynnościowym wyróżnia się: somatyczny układ

nerwowy i autonomiczny (wegetatywny) układ nerwowy.

Określając stan chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu nerwowego,

zwracamy uwagę na najbardziej charakterystyczne (typowe) objawy:

— zaburzenia funkcji nerwów czaszkowych (upośledzenie/utrata węchu,

upośledzenie wzroku lub ślepota, podwójne widzenie, porażenie mięśni twarzy,

upośledzenie/utrata słuchu, zbaczanie języka, zaburzenia mowy),

— zaburzenia czynności układu ruchowego (porażenia/niedowłady wiotkie, porażenia

spastyczne, porażenia/niedowłady połowiczne, ruchy mimowolne, bezwład,

drgawki kloniczne, charakterystyczny chód),

— zaburzenia czucia,

— zaburzenia snu i czuwania,

— zaburzenia świadomości,

— zaburzenia postrzegania, myślenia (forma i treść) i emocji (uczuć),

— zaburzenia pamięci,

— zaburzenia działania i woli.

5

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Celem opieki pielęgnacyjnej nad takim chorym jest zapewnienie mu bezpieczeństwa,

stabilności, zapobieganie powikłaniom oraz pomoc w jak najdłuższym i najlepszym

zachowaniu (poprawieniu) aktywności życiowej.

1.4. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu narządów

wzroku i słuchu

Narząd wzroku — oko — to: gałka oczna, nerw wzrokowy oraz narządy dodatkowe

tworzące aparat ruchowy (mięśnie) i ochronny oka (powieki, spojówka, brwi, narząd

łzowy (Widomska-Czekajska,Górajczyk-Jóźwik, 1996). Wzrok jest jednym

z najcenniejszych zmysłów. Możliwość obserwowania, oglądania to przecież

podstawa funkcjonowania człowieka na co dzień.

Badając wzrok, określamy: pole widzenia, ostrość widzenia, widzenie barwne,

położenie i ustawienie gałek ocznych. Obserwujemy powieki, spojówkę, twardówkę,

rogówkę, narząd łzowy. Badamy źrenice (reakcja na światło; kształt; symetria;

rozmiar).

Do chorób oczu zaliczamy m.in.: ślepotę (najcięższe kalectwo), jaskrę, zaćmę,

porażenie nerwu wzrokowego, gradówki itd. Celem opieki pielęgniarskiej
w przypadku tych chorób jest: zapewnienie bezpieczeństwa, ułatwienie orientacji,
zapobieganie urazom fizycznym, ułatwienie kontaktów z innymi osobami, pomoc

w podstawowych funkcjach życiowych i w podejmowaniu aktywności życiowej.

Należy pamiętać, że człowiek, który utracił wzrok, ma takie same potrzeby

i pragnienia jak osoba zdrowa.

Narząd słuchu (przedsionkowo-ślimakowy) jest zbudowany z ucha zewnętrznego

(małżowina uszna, przewód słuchowy zewnętrzny); ucha środkowego (jama

bębenkowa, jama i komórki sutkowe, trąbka słuchowa) oraz z ucha wewnętrznego

(błędnik kostny i błoniasty, przewód słuchowy wewnętrzny). Słuch pozwala nam się

porozumiewać, dzięki niemu odbieramy około 20% informacji.

6

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Badanie uszu polega na obejrzeniu małżowin usznych, przewodu słuchowego

zewnętrznego i błony bębenkowej oraz na ocenie zdolności słyszenia (szeptu

i głosu). Należy pamiętać, że chorować może dwoje uszu lub tylko jedno z nich,

a pacjenta z chorobą uszu możemy znaleźć na każdym oddziale. Do chorób uszu

zaliczamy np.: zapalenie ucha (środkowego, zewnętrznego), wyrostka sutkowego,

błony bębenkowej, perforacja błony, głuchota lub niedosłuch. Celem opieki

pielęgniarskiej jest tu zapewnienie bezpieczeństwa, pomoc w porozumiewaniu się,

wsparcie emocjonalne, pomoc w pogłębianiu aktywności pacjenta.

1.5. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami serca, układu krążenia i układu

oddechowego

Układ krążenia utrzymuje stały obieg krwi w organizmie człowieka, dostarcza

tkankom tlen i substancje odżywcze oraz usuwa z organizmu produkty przemiany

materii i rozpadu tkanek. Aby krew mogła sprawnie krążyć, musi być zachowana

prawidłowa czynność układu krążenia, tj. serca i naczyń krwionośnych.

Główny narząd układu krążenia to serce. Leży ono w śródpiersiu dolnym

środkowym. Pracuje prawidłowo dzięki dobrze funkcjonującemu układowi bodźcowo-

przewodzącemu, sprawnym zastawkom i właściwej regulacji humoralnej i nerwowej.

Aby serce było dobrze dotlenione, musi też sprawnie funkcjonować układ

oddechowy, którego praca polega na wymianie tlenu i dwutlenku węgla między

pęcherzykami płucnymi a krwią oraz między krwią a tkankami. Niedotlenienie

organizmu może być zatem spowodowane zarówno zmianami w układzie

oddechowym, jak i w układzie krążenia. Dlatego też część objawów chorobowych

jest taka sama dla obu układów.

Oceniając stan pacjenta z zaburzeniami pracy serca, układu krążenia czy też układu

oddechowego, obserwujemy:

1. Tętno: miarowość, czyli rytm (wyróżniamy: niemiarowość oddechową, całkowitą,

skurcze dodatkowe, częstoskurcz napadowy); napięcie, czyli siłę; szybkość

(przyspieszenie czynności — tachykardia, zwolnienie — bradykardia).

7

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

2. Ciśnienie tętnicze krwi: skurczowe i rozkurczowe (nadciśnienie pierwotne,

wtórne).

3. Oddech: szybkość oddechu (przyspieszenie — np. w duszności, zwolnienie —

np. w zatruciach), charakter oddechu (miarowy, głęboki, płytki, charczący,

spłycony, utrudniony), oddech Cheyne’a -Stokesa (niewydolność lewokomorowa

serca), oddech Kussmaula, tzw. oddech gonionego psa (w cukrzycy).

4. Duszności — mogą być pochodzenia oddechowego, są wtedy spowodowane

zaburzeniami wentylacji (np. w zapaleniu płuc, obrzęku płuc, odmie, niedrożności

górnych dróg oddechowych z powodu ciała obcego bądź guza) lub pochodzenia

krążeniowego (np. dychawica sercowa).

5. Obrzęki — powstają podczas gromadzenia się płynu przesiękowego

w przestrzeni międzykomórkowej.

6. Sinica — występuje wskutek: przyspieszonego zużycia tlenu w tkankach,

upośledzonej wymiany gazowej w płucach, wad wrodzonych serca. Obejmuje

w kolejności: palce rąk i nóg, nos, uszy, błonę śluzową jamy ustnej, język, wargi.

7. Ból — dzielimy na: wieńcowy, zawałowy, za mostkiem, przy głębokim wdechu,

czynnościowy, kończyn (spoczynkowy, „chromania przestankowego”).

8. Kaszel — suchy, wilgotny, napadowy, chroniczny, głęboki, pokasływanie.

9. Plwocina — może być: śluzowa, śluzowo-ropna, ropna, rdzawa, czasem dochodzi

do krwioplucia, krwotoku z płuc.

10. Zaburzenia świadomości.

11. Stan psychiczny i społeczny.

Ocena stanu chorego wpływa, rzecz jasna, na planowanie i określanie celów opieki

pielęgniarskiej. Należy pamiętać, że najważniejsze jest zapewnienie bezpieczeństwa

pacjentowi, zapobieganie powikłaniom oraz pomoc w przystosowaniu się do życia

z chorobą, a także dopingowanie chorego do prowadzenia normalnego życia

codziennego.

1.6. Opieka nad pacjentem z zaburzeniami psychicznymi

Zaburzenia psychiczne to termin określający ogół nieprawidłowości (dysfunkcji)

psychicznych (Pielęgniarstwo…, 2002: 635). Zaburzenia psychiczne dzielą się na:

8

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

niepsychotyczne (np. nerwica, niedorozwój umysłowy) i psychotyczne, zwane inaczej

chorobami psychicznymi lub psychozami.

Obserwacja pacjenta polega tu na określeniu, czy pacjent myśli logicznie, rozumie,

zapamiętuje, orientuje się co do własnej osoby i otoczenia, jak reaguje na chorobę,

jak dostosowuje się do zaistniałej sytuacji.

Opieka nad takim chorym polega na usprawnianiu psychicznym, czyli na celowym

i zorganizowanym działaniu psychologicznym — niezależnie od tego, czy

niepełnosprawność przyjmuje postać pewnego deficytu, czy trwałego defektu (.....).

Celem opieki pielęgnacyjnej jest zapewnienie pacjentowi komfortu psychicznego,

spokoju, bezpieczeństwa, a także prawa decydowania o sobie. Planując opiekę,

należy również zwrócić uwagę na pomoc w komunikowaniu się naszego

podopiecznego z otoczeniem, starać się, by chory utrzymywał poprawne, serdeczne

kontakty z rodziną. Trzeba próbować pogłębiać zaufanie pacjenta do samego siebie

i wzmacniać jego poczucie wartości.

1.7. Udział pielęgniarki w leczeniu dietetycznym

Dieta podstawowa polega na zapewnieniu podaży składników pokarmowych, takich

jak: tłuszcze, białka, węglowodany, witaminy, minerały, woda. Należy je przyjmować

zgodnie z dobowym zapotrzebowaniem organizmu, tak by mógł on prawidłowo

funkcjonować. Zarówno jakość, jak i ilość niezbędnych składników pokarmowych

powinna pokrywać podstawowe zapotrzebowanie energetyczne, które dla osoby

dorosłej wynosi:

— dla kobiet — należna masa (m.c.) ciała x 22 kcal/kg m.c./d

— dla mężczyzn — należna masa ciała (m.c.) x 24 kcal/kg m.c./d

Udział składników w pokryciu potrzeb energetycznych powinien być następujący:

— tłuszcze — około 30%,

— węglowodany — około 60%,

— białka — około 12%.

9

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

W ciągu dnia posiłki powinny być przyjmowane 5 razy, z przewagą produktów

zbożowych, które są źródłem energii.

Diety dostosowuje się do rodzaju schorzeń pacjenta, którym się opiekujemy.

Stosujemy np. diety: niskokaloryczną, przeciwmiażdżycową, ubogobiałkową,

lekkostrawną, bogatopotasową, diety dla chorych z cukrzycą, z chorobami wątroby,

dla ciężarnych, po zabiegach operacyjnych.

Rola pielęgniarki w leczeniu dietetycznym polega przede wszystkim na promowaniu

zdrowego stylu życia. Jej zadaniem jest nauczenie pacjenta oraz jego rodziny zasad

zdrowego odżywiania, kształtowanie w nich zdrowotnych nawyków żywieniowych,

a tym samym — zapobieganie chorobom, które wynikają z nieprawidłowego

odżywiania.

Wyznaczając sobie jako cel opieki utrzymanie dobrego stanu odżywienia pacjenta,

pielęgniarka powinna: dbać wspólnie z dietetykiem o dobór właściwej diety dla

swojego podopiecznego, pamiętać o jej urozmaicaniu, a także wykorzystywać różne

techniki karmienia, w zależności od stanu chorego. Nie można zapominać

o upodobaniach i zwyczajach żywieniowych pacjenta. Pamietajmy też, by zapoznać

rodzinę chorego z rodzajem jego diety. Człowiek chory, zwłaszcza leżący, bardzo

często nie ma ochoty na spożywanie posiłków i dlatego trzeba zadbać o odpowiednie

warunki, które skłonią go do zjedzenia posiłku.

10

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

2. Zasady i techniki postępowania przy wykonywaniu czynności

pielęgniarskich

W ostatnich latach w systemie ochrony zdrowia zachodzą zmiany, których celem jest

poprawa jakości świadczonych usług medycznych. Stawiają one przed wszystkimi

pracownikami ochrony zdrowia wymóg podnoszenia kwalifikacji, a przed

pielęgniarkami — planowania opieki na najwyższym poziomie przy zachowaniu

wszelkich zasad i standardów postępowania.

2.1. Ocena podstawowych wartości życiowych (ocena stanu ogólnego)

Ocena podstawowych wartości życiowych jest konieczna, by pielęgniarka mogła

ocenić stan pacjenta, określić sprawność funkcjonowania poszczególnych narządów

i układów, a wreszcie — podjąć odpowiednie działania pielęgnacyjne. Ocenie

podlegają trzy sfery funkcjonowania człowieka: biologiczna, społeczna i psychiczna,

natomiast źródłem danych do oceny — oprócz pacjenta — mogą być bliskie mu

osoby, rodzina.

Obserwujemy oddychanie, krążenie, termoregulację i stan świadomości. Oceniając

oddychanie, bierzemy pod uwagę częstość oddechów, ich jakość i rytm (patrz tab. 2).

Zwracamy też uwagę, czy nie występuje duszność — w układzie krążenia lub

oddechowym — sinica, kaszel, obserwujemy plwocinę. Jeśli chodzi o krążnie,

mierzymy tętno, ciśnienie tętnicze krwi, sprawdzamy, czy są obrzęki i czy pacjent

skarży się na ból. Oceniając termoregulację, musimy znać typy gorączki (patrz tab.

3). Sprawdzamy również, czy pacjent nie cierpi na zaburzenia stanu świadomości.

Tabela 2. Prawidłowa częstość oddechów

Wiek Wartość prawidłowa

Noworodek

Małe dziecko

Dorośli

40— 50 oddechów/minutę

18— 25 oddechów/minutę

16— 20 oddechów/minutę

11

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Tabela 3. Typy gorączki

Typy gorączki Wartość (w stopniach Celsjusza)

Stan podgorączkowy

Gorączka lekka

Gorączka umiarkowana

Gorączka wysoka

Gorączka bardzo wysoka

37,1—37,7

37,8—38,5

38,6—39,0

39,1—39,9

40,0 i więcej stopni

Przy omawianych ocenach stosujemy następujące procedury:

— oddechy mierzymy bez wiedzy pacjenta; słuchamy odgłosów przy wdechu

i wydechu; zapisujemy wynik na karcie lub w historii choroby,

— pielęgniarka powinna znać miejsce badania tętna; bezpośrednio przed badaniem

pacjent nie może podejmować wysiłku; tętno mierzymy przez 15 sekund, a wynik

mnożymy przez 4,

— pomiaru ciśnienia dokonujemy w pozycji siedzącej lub leżącej; tętnica ramienna

powinna być na wysokości serca (mankiet zakładamy 2,5 cm powyżej zgięcia

łokciowego; powietrze z mankietu wypuszczamy powoli),

— temperaturę mierzymy: w dole pachwinowym, odbytnicy, jamie ustnej, pochwie,

uchu; termometr przed mierzeniem musi być wstrząśnięty, właściwie założony;

przestrzegamy czasu pomiaru,

— ocena świadomości musi być udokumentowana, w miarę możliwości powinna ją

prowadzić — z zalecaną częstotliwością — cały czas jedna osoba, podczas oceny

eliminujemy hałas i ostre światło.

W kontroli stanu ogólnego bierzemy pod uwagę masę ciała i wzrost pacjenta,

oceniamy narząd wzroku, słuchu, układ kostno-stawowo-mięśniowy, a także

aktywność chorego i jego stopień samodzielności; sprawdzamy też skórę, włosy

i jamę ustną.

Podczas oceny stanu ogólnego obowiązują następujące procedury:

— przygotowanie wytarowanej wagi, zadbanie, aby pacjent był na czczo i lekko

ubrany, udokumentowanie pomiaru, zadbanie o odpowiednią postawę chorego

podczas pomiaru wzrostu,

— przy badaniu słuchu: zapewnienie ciszy, ustawienie pacjenta w odległości 6 m,

12

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

zakrycię niebadanego ucha, wypowiadanie wyrazów szeptem,

— przy badaniu wzroku: umieszczenie tablic na oświetlonej ścianie na wysokości

wzroku badanego, w odległości 5 m lub 30 cm, badanie każdego oka osobno,

— podczas oceny układu kostno-stawowo-mięśniowego należy pacjentowi wyjaśnić,

na czym polega każde badanie, zachęcić pacjenta do współpracy, wybrać

odpowiednie miejsce do przeprowadzenia badania.

2.2. Zadania pielęgniarki podczas badań specjalistycznych oraz w trakcie

pobierania materiału do badania

W badaniach diagnostycznych (specjalistycznych) bierze udział większa liczba

personelu medycznego. Do zadań pielęgniarki należy wówczas przede wszystkim:

1. Ustalenie czasu wykonania badania, wykonanie zleceń lekarskich (np. wykonanie

lewatywy, zadbanie o odpowiednią dietę, podanie leków), wyeliminowanie

niepokoju, lęku przed badaniem u chorego, poinformowanie go o przebiegu

samego badania.

2. Przygotowanie niezbędnego wyposażenia w pokoju zabiegowym (np. stół

zabiegowy, narzędzia, materiał opatrunkowy, dostęp do tlenu, prawidłowe

oświetlenie).

3. Pomoc, asystowanie lekarzowi przy wykonywaniu badania.

4. Pobranie materiału do badania.

5. Opieka nad pacjentem po badaniu.

Podczas wymienionych tu czynności obowiązujące ogólnie przyjęte procedury:

— stosowanie zasad aseptyki i antyseptyki,

— prawidłowe przygotowanie pacjenta do badania,

— poinformowanie pacjenta o przebiegu badania, stała obserwacja pacjenta,

— zapewnienie pacjentowi wygodnej pozycji, zapewnienie bezpieczeństwa,

— dokładne odnotowanie i zapisanie informacji zdobytych podczas badania (np.

dobowa ilość moczu, bilans płynów),

— poszanowanie intymności pacjenta.

13

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

2.3. Udział pielęgniarki w leczeniu farmakologicznym i w podawaniu leków

Oto zasady obowiązujące przy podawaniu leków (w leczeniu farmakologicznym):

1. Odpowiednie przechowywanie leków: oryginalne opakowania, zamknięte szafy

w wydzielonych pomieszczeniach, narkotyki i trucizny — ewidencjonowane,

szczepionki i czopki — przechowywane w lodówce w temperaturze 2—4 stopnie C.

2. Odpowiednie przygotowanie leku do podania: ściśle według zaleceń lekarza (o

lekach podawanych bez lekarza patrz w dalszej części), trzykrotne sprawdzenie

leku przed podaniem, przygotowanie kieliszków z podziałką do podania leków,

strzykawek, igieł itp.

3. Podawanie leków: przed podaniem sprawdzić dane osobowe pacjenta.

4. Przestrzeganie godzin i drogi podawania: nie wolno zostawiać leku na

stoliku, gdy pacjenta nie ma na sali, dobrze udokumentować podanie

leków.

5. Zachowanie zasad aseptyki i antyseptyki.

6. Udokumentowanie wykonanej czynności.

Leki mogą być podawane różnymi drogami. Gdy podajemy lek drogą doustną,

musimy upewnić się, czy pacjent go przyjął. W przypadku drogi doodbytniczej

odpowiednio układamy pacjenta i zapewniamy mu intymność. Posługujemy się

jałowym sprzętem. Podawanie leku drogą podskórną polega na wyborze

odpowiedniego miejsca wkłucia, ominięciu zmian patologicznych, zaaspirowaniu leku

i wreszcie — powolnym wprowadzaniu leku. W przypadku wykorzystywania drogi

domięśniowej zachowujemy się jak podczas wstrzyknięć dożylnych i podskórnych.

Leki podajemy także drogą dożylną.

Pielęgniarka bierze również udział w takich zabiegach, jak: cewnikowanie pęcherza

moczowego, inhalacje, zakraplanie ucha i oka, podawanie leków na skórę (np.

maści, kremów), stosowanie kąpieli leczniczych.

14

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

2.4. Udzielanie przez pielęgniarkę pierwszej pomocy przedlekarskiej

Bez względu na miejsce wypadku, czas oraz osoby biorące w nim udział pielęgniarkę

zawsze obowiązują następujące zasady udzielania pomocy przedlekarskiej:

— odpowiednia organizacja warunków udzielania pierwszej pomocy,

— ocena stopnia zagrożenia życia (wielkość obrażeń, rodzaj urazów, nasilenie bólu,

utrata krwi),

— ogólna ocena stanu chorego,

— zapewnienie bezpieczeństwa poszkodowanym i ratownikom,

— ocena poszkodowanego ze względu na możliwości transportu do szpitala,

— wezwanie pomocy lekarskiej,

— udzielenie pierwszej pomocy zgodnie z obowiązującymi procedurami

postępowania.

Do stanów zagrożenia życia, w których zachodzi potrzeba udzielenia pierwszej

pomocy należą: krwotok (tętniczy, żylny, z naczyń włosowatych), obrażenia

termiczne (oparzenia, porażenia prądem, odmrożenia), złamania (urazy,

zranienia), ukąszenia i użądlenia, utrata przytomności, drgawki, nagłe

zatrzymanie krążenia.

Każda osoba (pielęgniarka) pracująca przy chorych (także w otwartej ochronie

zdrowia) na pewno nie jeden raz musiała radzić sobie w stanach nagłych, które

wymagają fachowych umiejętności i zastosowania obowiązujących procedur

postępowania.

15

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

3. Społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Rola — według słowników jezyka polskiego — to sposób bycia i zachowania, dzięki

któremu dana osoba uzyskuje określony status w oczach innych. Rola społeczna to

zorganizowany wzór oczekiwań wobec zadań, zachowań, postaw, wartości i

wzajemnych stosunków osób zajmujących określone pozycje i pełniących określone

funkcje w ramach grupy. Krócej rzecz ujmując, rolą społeczną określa się system

reguł, norm i wzorów zachowania odnoszących się do jednostki, która zajmuje

określoną pozycję społeczną.

Rola zawodowa z kolei jest zespołem zachowań jednostki wyznaczonym przez jej

pozycję społeczną; zgodnym ze zobiektywizowanym, społecznie utrwalonym

systemem norm (nakazów, zakazów), który obowiązuje daną grupę zawodową.

Każde wykonywane zajęcie, aby mogło być uznane za zawód, musi spełniać dwa

warunki: wykonywane czynności muszą mieć podstawy teoretyczne i musi istnieć

system kontroli wykonywania zawodu.

Pielęgniarka to osoba, która ma wykształcenie pielęgniarskie w zakresie

podstawowym oraz uprawnienia do wykonywania praktyki zawodowej w swoim kraju

(Wprowadzenie...,1999: 38). Zawód pielęgniarki to wykonywanie czynności opartych

na określonej wiedzy i umiejętnościach, których celem jest zaspokajanie potrzeb

zdrowotnych pacjentów.

Rola zawodowa pielęgniarki polega na podejmowaniu przez nią takiego

postępowania, które jest oczekiwane społecznie, a równocześnie zgodne

z obowiązującymi normami i znaczące dla jej statusu zawodowego (Wprowadzenie,

1999: 38). Innymi słowy, rola zawodowa pielęgniarki to system zachowań

wykorzystywany w trakcie wykonywania zawodu. W zakres roli zawodowej

pielęgniarki wchodzą czynności zawodowe, których podstawą są fachowość

i zgodność z wymaganiami formalnymi.

16

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Zgodnie z Ustawą o zawodach pielęgniarki i położnej (Ustawa o zawodach..., 1996),

wykonywanie zawodu pielęgniarki polega na udzielaniu przez osobę posiadającą

wymagane kwalifikacje (potwierdzone odpowiednimi dokumentami) świadczeń

zdrowotnych, a w szczególności — świadczeń pielęgnacyjnych, zapobiegawczych,

diagnostycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych oraz z zakresu promocji zdrowia.

Ponadto polega na nauczaniu zawodu pielęgniarki, prowadzeniu prac naukowo-

badawczych w dziedzinie pielęgniarstwa oraz kierowaniu pracą zawodową

pielęgniarek (Ustawa o zawodach..., 1996, art. 4).

Obecnie następują zmiany w kształceniu polskich pielęgniarek. Zawód ten zdobywa

się w szkołach wyższych, które mają na celu przygotowanie absolwentów zarówno

do pełnienia ról samodzielnych, jak i do współpracy w zespole. Szkoły te

przygotowują do pracy w każdym środowisku, a szczególnie w podstawowej opiece

zdrowotnej — w miejscu zamieszkania, nauki i pracy. Współczesna pielęgniarka

powinna być osobą promującą zdrowie, twórczą i samodzielną w podejmowaniu

decyzji. Powinna umieć łączyć teorię z praktyką, a także dbać o swój rozwój

zawodowy poprzez samokształcenie i udział w zorganizowanych formach

doskonalenia zawodowego.

Pielęgniarstwo to termin wieloznaczny, utożsamiany z różnorodną działalnością,

z systemem organizacyjnym tych działań, zespołem zadań zawodowych, techniką,

wiedzą, nauką, a nawet sztuką. Najczęściej pielęgniarstwo kojarzy się jednak

z zawodem. Coraz częściej podkreśla się samodzielność, odrębność tej profesji, nie

zapominając przy tym o współpracy z przedstawicielami innych zawodów. Choć więc

pielęgniarki ściśle współpracują z lekarzami, to ich profesja ma swój własny zakres,

własną technikę, metody i organizację pracy, a także własną etykę zawodową. W

zawodzie tym świadczy się bezpośrednie usługi szerokim kręgom społeczeństwa,

a celem działań jest zawsze dobro pacjenta.

Zadania pielęgniarki obejmują (Pedagogika, 2000: 208):

1. Pielęgnowanie zdrowych, chorych, niepełnosprawnych.

2. Opiekowanie się chorymi, niesienie ulgi w cierpieniu i podczas umierania.

3. Organizowanie wsparcia i pomocy jednostkom, grupom podopiecznych i ich

rodzinom — w wymiarze emocjonalnym, informacyjnym, usługowym i rzeczowym.

17

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

4. Promowanie zdrowia.

5. Zapobieganie wypadkom, chorobom, niepełnosprawności.

6. Współuczestniczenie w procesie diagnozowania, leczenia, rehabilitacji, m.in.

poprzez wykonywanie zleceń lekarskich

Zadania i czynności wykonywane przez pielęgniarkę są wynikiem jej:

— wiedzy, umiejętności, wykształcenia, pracy, doskonalenia zawodowego,

— aktualnego ustawodawstwa, szczególnie Ustawy o zawodach pielęgniarki

i położnej,

— zakresu obowiązków i uprawnień (Wprowadzenie..., 1999: 164).

Pielęgniarstwo to jeden z tych zawodów, w którym szczególne znaczenie ma

umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z ludźmi. Umiejętność ta

jest niezwykle istotna przy pełnieniu wszelkich ról o charakterze ekspresyjnym.

Z istotą pielęgniarstwa łączą się takie pojęcia, jak: pomoc, opieka, wsparcie, asysta.

Znajdziemy je w różnych definicjach tego zawodu, bo pielęgniarstwo oznacza

przede wszystkim pomoc. Jest to pomoc okazywana nie tylko chorym, ale i zdrowym

w wykonywaniu czynności, które przyczyniają się albo do utrzymania zdrowia, albo

do jego przywracania (bądź zapewniają spokojną śmierć). Chodzi tu o te czynności,

które dana osoba wykonywałaby sama, gdyby miała dość sił, motywacji, czy też

dysponowała odpowiednią wiedzą (Wprowadzenie..., 1999: 103).

Do zadań pielęgniarki należy także zadbanie o to, by pacjent jak njszybciej stał się

niezależny od jej pomocy. Pielęgniarstwo zatem jest w swej istocie ukierunkowane

na pomaganie, wspieranie, asystowanie i towarzyszenie człowiekowi przy

rozwiązywaniu problemów dotyczących zdrowia i życia, a także na kształtowanie

zdolności człowieka do samopielęgnacji, samoopieki, czyli wykonywania przez niego

samego czynności na rzecz utrzymania życia, zdrowia i dobrego samopoczucia.

Pielęgnowanie jest zarazem działaniem zmierzającym do optymalnego zaspokajania

potrzeb człowieka. Pielęgniarka dba, by pacjent rozumiał wykonywane przez nią

czynności. Jej praca związana jest z nawiązywaniem bezpośrednich, długotrwałych

i systematycznych kontaktów społecznych; relacji z pacjentem. Potrzebne jest tu

18

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

oczywiście zainteresowanie chorym i jego środowiskiem oraz zgromadzenie

materiału informacyjnego dotyczącego podopiecznego.

Reasumując, współcześnie pielęgniarki pełnią liczne i różnorodne role —

administratora, badacza, członka zespołu zapobiegawczo-leczniczego, doradcy,

informatora, koordynatora, mediatora, nauczyciela, naukowca, obserwatora,

opiekuna, osoby zaufanej, pedagoga, promotora zdrowia, psychoterapeuty,

rzecznika, współpracownika, wychowawcy, wykonawcy zleceń lekarskich, zastępczej

matki itd.

Nowoczesne role pielęgniarki muszą odpowiadać na zapotrzebowanie społeczne.

Pielęgniarstwo winno być skoncentrowane na pacjencie — zarówno zdrowym, jak

i chorym, w każdym środowisku.

Pełnieniu ról związanych z dbaniem, czuwaniem, opiekowaniem się, chronieniem,

zapobieganiem, edukacją zdrowotną i przywracaniem zdrowia sprzyjać ma takie

nauczanie i wychowanie pielęgniarek, którego celem jest m.in. kształtowanie ich

odpowiedzialności, aktywności, kreatywności, otwartości na zmiany, samodzielności,

niezależności, umiejętności współpracy, a także potrzeby ustawicznego doskonalenia

zawodowo-społecznego — chęci rozwoju intelektualnego i wyrabiania w sobie

postaw zgodnych z etyką zawodową (etyką troski) i wzorcami osobowymi pielęgniarki

(opiekuna dobrego, wrażliwego, życzliwego, odpowiedzialnego i dzielnego).

19

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

4. Czynniki wpływające na rozwój praktyki pielęgniarskiej

Praktyka pielęgniarska oznacza pełny zakres pracy, którą wykonuje pielęgniarka

w związku ze swoim zatrudnieniem (Wprowadzenie..., 1999: 41).

U swego zarania pielęgniarstwo było ściśle związane z działalnością filantropijną

i religijną, polegało na pełnieniu roli służebnej, ograniczonej do realizowania zleceń

lekarskich oraz do wykonywania czynności opiekuńczych i zabiegowych, jednym słowem

— do biernej roli instrumentalno-technicznej. Sprzyjał temu brak wiedzy, feminizacja

profesji, a także prymat lekarzy w procesie leczenia. Kształcenie w szkołach

pielęgniarskich (pierwsza w Europie powstała w roku 1860 w Londynie, na ziemiach

polskich — w 1911 r. w Krakowie) umożliwia stopniowo adeptkom tego zawodu zająć

pozycję partnerek lekarzy. Obecnie oprócz zadań typu instrumentalno-technicznego,

opiekuńczego i administracyjnego, które wykonują pielęgniarki, wyróżnia się również

zadania o charakterze badawczym, dydaktyczno-wychowawczym, ekspresyjnym —

polegające m.in. na udzielaniu wsparcia emocjonalnego, zaspokajaniu potrzeb

psychospołecznych, zapewnianiu podopiecznym poczucia bezpieczeństwa, okazywaniu

zrozumienia, empatii (wczuwania się w stan emocjonalny drugiej osoby), troskliwości,

serdeczności, zainteresowania, na dodawania otuchy.

Tabela 4. Zmiany w pojmowaniu roli pielęgniarki

Rola pielęgniarki

W przeszłości Współcześnie

Pielęgnowanie człowieka chorego

(w szpitalu)

Pielęgnowanie w zdrowiu i chorobie

(podstawowa opieka zdrowotna, szpital)

Pomoc w zaspokajaniu potrzeb biologicznych

człowieka

Pomoc w zaspokajaniu różnorakich potrzeb

zdrowotnych człowieka

Wykonywanie różnych czynności dla pacjenta i

za niego

Współdziałanie zarówno

z człowiekiem zdrowym, jak i chorym

Wykonywanie zleceń lekarskich

Samodzielne podejmowanie pielęgnowania w

zdrowiu i w chorobie

Współpraca zespołowa

Wykonywanie zleceń lekarskich

Podstawa działań — odpowiedzialność w

stosunku do zleceniodawców

Podstawa działań — odpowiedzialność w

stosunku do człowieka

[Źródło: Poznańska, 1999: 40]

20

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Kiedyś pielęgniarka była niesamodzielna, zależna i bierna w wykonywaniu zleceń

lekarskich. Koncentrowała się na człowieku chorym. Obecnie oczekuje się, że będzie

samodzielna, aktywna i niezależna w sprawowaniu opieki pielęgniarskiej, zachowując

jednak gotowość do współpracy z zespołem interdyscyplinarnym, jak również

z pacjentem (także z tym zdrowym — w powiązaniu z jego codziennym

środowiskiem) i z jego rodziną.

Zasadniczymi czynnikami mającymi wpływ na rozwój praktyki pielęgniarskiej są:

filozofia, misja, cele i etyka zawodu; modyfikacja, poszerzanie ról i zadań

zawodowych; kształcenie i doskonalenie zawodowe; badania naukowe

w pielęgniarstwie; wdrażanie teorii w praktyce, posługiwanie się standardami

(obowiązującymi wzorami, normami); współpraca międzynarodowa, polityka

zdrowotna i organizacja opieki zdrowotnej w kraju, regulacje prawne; samodzielność

zawodu i zarządzania w pielęgniarstwie; współpraca w zespole interdyscyplinarnym

(Pedagogika, 2000: 210).

Trzeba w tym miejscu również podreślić, że zmianom ulega nie tylko rola

pielęgniareki, ale i pacjenta. Współczesny pacjent to współodpowiedzialny partner

pracowników medycznych w sprawach własnego zdrowia.

Tabela 5. Zmiany w pojmowaniu roli pacjenta

Rola pacjenta w przeszłości

Rola pacjenta współcześnie

Wiedza na temat zdrowia, choroby, rozpoznania, leczenia, prognozy

Brak dostępności

Łatwa dostępność

Prawo człowieka do podejmowania autonomicznych decyzji

w sprawach zdrowia

Brak ustaleń i brak świadomości Pełna świadomość i wyraźne ustalenia

Postępowanie lekarza w stosunku do pacjenta

Decydowanie za pacjenta

i wydawanie poleceń

Obowiązek wyjaśniania

i informowania o sprawach

zdrowia, diagnozowania, leczenia

21

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Stosunek pacjenta do postępowania lekarza

Posłuszne wykonywanie poleceń, bierność Samodzielne

podejmowanie

decyzji, aktywność

Odpowiedzialność pacjenta za własne zdrowie

Brak tego poczucia

Rozwijanie tego poczucia

[Źródło: Poznańska, 1999: 39]

Pielęgniarki zajmują się dziś propagowaniem zdrowego stylu życia w środowisku

pacjenta, z którym nawiązują partnerską współpracę. Rozszerza się zakres ich

zadań, zwiększa się samodzielność i towarzysząca jej odpowiedzialność.

Współczesna pielęgniarka to z reguły aktywny członek zespołu interdyscyplinarnego,

często pełni role organizacyjno-kierownicze, jest nauczycielem, naukowcem,

badaczem. Zadania wykonywane obecnie przez pielęgniarki są ściśle związane z ich

wiedzą i z umiejętnościami nabytymi w procesie kształcenia (obecnie — na poziomie

wyższym) i doskonalenia zawodowego, a także z zakresami obowiązków i

uprawnień, aktualnym ustawodawstwem, warunkami pracy i działalnością organizacji

zawodowych.

Najnowsze zmiany w pielęgniarstwie wynikają z poszerzenia zakresu działalności

przedstawicieli tego zawodu — pielęgniarki zajmują się profilaktyką, promocją

zdrowia społeczeństwa, podejmują coraz częściej samodzielną praktykę, a swoją

działalność opierają na teoriach pielęgnowania i na racjonalnych metodach

organizacji pracy.

Proces zmian, które wywierają duży wpływ na rozwój współczesnej praktyki

pielęgniarskiej w Polsce, zapoczątkowało powstanie w roku 1991 samorządu

zawodowego. Obecnie pielęgniarki mogą współdecydować o własnych sprawach,

w tym o systemie kształcenia przed- i podyplomowego, etyce zawodowej,

działalności naukowej, współpracy międzynarodowej, regulacjach prawnych.

O rozwoju praktyki pielęgniarskiej decydują też postawy pielęgniarek, ich otwarcie na

zmiany, doskonalenie zawodowe, wrażliwość etyczna.

22

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

Słownik do modułu

Oddech Cheyne’a-Stokesa — coraz głębsze, a następnie coraz płytsze oddechy,

kończące się na chwilowym bezdechu.

Oddech Kussmaula — bardzo głębokie, regularne oddechy z krótkimi okresami

bezdechu.

Kaszel — odruch obronny, polegający na nagłym wydechu przy skurczu mięśni

oddechowych i przepony z gwałtownym wyrzuceniem powietrza z płuc.

Plwocina — substancja wysiękowa, wyjątkowo przesiękowa, odkrztuszana z układu

oddechowego.

Doskonalenie zawodowe pielęgniarek — w ramach zorganizowanego

i uregulowanego prawnie kształcenia podyplomowego pielęgniarki mogą

uczestniczyć w jego czterech podstawowych rodzajach: kursach dokształcających,

specjalistycznych, kwalifikacyjnych i specjalizacjach.

Pielęgniarka — osoba, która ma wykształcenie pielęgniarskie w zakresie

podstawowym oraz uprawnienia do wykonywania praktyki zawodowej w swoim kraju.

Pielęgniarstwo — termin wieloznaczny, stosowany do określania różnego rodzaju

zadań i działań zawodowych oraz związanych z tą działalnością: sztuki, wiedzy

i nauki.

Praktyka — świadoma i celowa działalność ludzka; ciąg podobnych działań

wynikających z racji wykonywania zawodu lub pełnienia innych obowiązków.

Rola społeczna — względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań

będących reakcjami na zachowania innych osób.

Rola zawodowa — zespół zachowań jednostki wyznaczony przez jej pozycję

społeczną, zgodny z systemem norm obowiązujących daną grupę zawodową.

Rola zawodowa pielęgniarki — rola społeczna pielęgniarki związana
z wykonywaniem przez nią zawodu; wyrażona oczekiwaniami, ocenami i sankcjami
w stosunku do niej płynącymi ze strony środowiska

Literatura obowiązkowa

Dison N., 1998, Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa

Pielęgniarstwo. Ćwiczenia, 2002: (red. ) W. Ciechaniewicz, PZWL, Warszawa

23

Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych — społeczno-zawodowa rola pielęgniarki

24

Poznańska S., 1999: Pielęgniarka w opiece nad zdrowiem, w: Wprowadzenie do

pielęgniarstwa: (red.) K. Zahradniczek, PZWL, Warszawa, s. 31—45

Stany zagrożenia życia, 2001: (red) M. Kózka, Wyd. UJ, Kraków

Literatura uzupełniająca

Encyklopedia dla pielęgniarek, 1987: (red.) J. Bogusz, PZWL, Warszawa

Poznańska S., 1988: Pielęgniarstwo wczoraj i dziś, PZWL, Warszawa

Przewodnik encyklopedyczny dla pielęgniarek, 1996: (red.) T. Widomska-Czekajska,

J. Górajek-Jóźwik, PZWL, Warszawa