Wykład 1

02.10.2010

Podstawowe aspekty polityki społecznej

Polityka społeczna

(definicja wg Adama Kurzynowskiego)- - > to działalność państwa,

samorządów i organizacji pozarządowych zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków
pracy i bytu ludności, pro-rozwojowych struktur społecznych opartych na równości i
sprawiedliwości społeczne, sprzyjających zaspokajaniu potrzeb społecznych na dostępnym
poziomie.

PS składa się z wielu działów, obejmuje wiele dziedzin życia społecznego; można wyodrębnić w
jej ranach pewne polityki szczegółowe tj.:

polityka zatrudnienia, polityka płac, polityka warunków i ochrony pracy, mieszkania, ochrony
zdrowia, polityka rodzinna, demograficzna (populacyjna), oświatowa, kształtowania kultury,
ochrony środowiska naturalnego oraz różne polityki prewencji w zwalczaniu patologii
społecznej (narkomania, alkoholizm).

Obejmuje wiele istotnych dziedzin gospodarczych i sfery socjalnej. Odróżnia się politykę
socjalną od polityki społecznej.

•

Pojęcie szersze, które wynika z tych opiekuńczych funkcji państwa, które jest
nastawione na całe społeczeństwo, nastawione na organizacje życia społecznego, na
postęp i dobrobyt społeczny, na równowagę społeczną oraz na jakość życia.

•

Natomiast polityka socjalna to wyłącznie polityka świadczeń socjalnych (np. w postaci

pieniężnej lub usług) dla pewnych tylko kategorii ludności).

Polityka społeczna na świecie przechodzi ewolucję i wyodrębniamy 4 etapy jej rozwoju w
świecie :

1 etap

: eksperymentu; rozpoczął się na przełomie XVI/XVII wieku a zakończył przed

wybuchem I wojny światowej. Jak nazwa wskazuje podejmowano eksperymenty by objąć
pewne grupy społeczne ochroną władzy publicznej.
Pierwsze takie działanie miało miejsce w Anglii, składały się one na tzw. „prawo ubogich” -->
postulowano przez rząd w Londynie objęcie przez gminy opieki nad np. bezdomnymi, chorymi,
sierotami, niepełnosprawnymi. Istniała tendencja do przerzucania odpowiedzialności na
szczebel lokalny.
Kolejne wydarzenie to próby pewnych praw obywatelskich i socjalnych dotyczących warunków
pracy, wynagrodzenia, zabezpieczenia przed wypadkami w pracy i wprowadzenie systemów
zabezpieczenia społecznego w formie ubezpieczeń społecznych.

•

Krajami inicjującymi działanie w tym zakresie były Anglia (lord benwicz) i Niemcy

(kanclerz Bismarck).

2 etap

: konsolidacji polityki społecznej; trwał od końca I wojny światowej aż do końca lat 40

XX wieku. To etap przekształcania się państw narodowych w państwa opiekuńcze.
Polegał na tym, że państwa zaczęły przejmować na siebie obowiązek zapewniania obywatelom
bezpieczeństwa ekonomicznego, organizować system świadczeń społecznych oraz usług
publicznych poprawiających warunki życia i pracy swoich obywateli, a także zapewniający
pewien poziom ich równości.

W tym etapie działania państw koncentrowały się na sferze zatrudnienia, oświaty, opieki
zdrowotnej. Ważnym wydarzeniem związanym z tym etapem było powołanie 11 kwietnia 1919
roku MOP, zasadniczo rozpoczął się proces umiędzynarodowienia polityki społecznej.

3 etap

: ekspansji lub eskalacji polityki społecznej; trwał on około 25 lat, od początku lat 50

do 1973 roku tj. do wybuchu wielkiego kryzysu energetycznego na świecie. W okresie tym
dzięki dobrej koniunkturze gospodarczej poprawiała się kondycja ekonomiczna i zamożność
większosci krajów co umożliwiało poszerzanie działań w sferze polityki społecznej – rosły
wydatki budżetowe na politykę społeczną i stale zwiększała sie liczba odbiorców tej polityki.
Ponadto zobowiązania państwa wobec obywateli nabierały charakteru ustawowego co oznacza,
ze stały się obligatoryjne dla władzy państwowej – zapisane w postaci norm prawnych.

To złoty okres polityki społecznej!!!!!!!!!

4 etap

: modernizacji i globalizacji; rozpoczął się po wielkim kryzysie (po 73 roku) i trwa

nadal. Okres charakteryzował się pogarszającą się koniunkturą gospodarczą. Z uwagi na ten
fakt większość krajów odnotowała trudności finansowe a wobec malejących dochodów
budżetowych zmniejszała się możliwość sfinansowania wcześniej przyjętych przez państwa
zobowiązań socjalnych.

Kroki :

1. zaczęto zamrażać wydatki, tj. utrzymywać je na tym samym poziomie,
2. racjonalizacja wydatków – utrudniano dostęp do świadczeń społecznych przez

wprowadzenie rygorów administracyjnych.

Sytuacja gospodarcza nie zmieniała się na korzyść. Doszło do momentu w którym

należało coś zrobić, aby zapobiec bankrutowaniu państw narodowych na skutek nadużywania
świadczeń - zaczęto wprowadzać zasadę wiązania sytuacji ekonomicznej kraju z zakresem
finansowania celów polityki społecznej.

Wydatki na cele społeczne będą pochodną kondycji ekonomicznej kraju, państwo może je
ograniczać. Odejście od fetyszyzacji nienaruszalnych praw społecznych co było m.in. Efektem
procesów globalizacji na świecie, a także efektem poszukiwania pewnych międzynarodowych
norm czy standardów socjalnych, które obowiązywałyby na świecie.

Wykład 2

03.10.2010

Cele polityki społecznej

Wyróżniamy 4 grupy celów polityki społecznej :

1. grupa 1 – cele priorytetowe (nadrzędne)
2. grupa 2 – cele ekonomiczne
3. grupa 3 – cele społeczno - ekonomiczne
4. grupa 4 – cele etyczno – moralne

Na każdą z tych grup składają się różne cele tzw.

wiązki celów szczegółowych.

Ad 1) Bezpieczeństwo socjalne to zapewnienie ludności dochodów i usług w sytuacji
wystąpienia tzw. ryzyka socjalnego, np. na wypadek choroby, inwalidztwa, bezrobocia,
wypadku w pracy, śmierci.

Realizacja tego celu odbywa się za pośrednictwem regulowanej przez państwo redystrybucji
dochodów, władza publiczna poprzez system podatkowy dystrybuje masę pieniądza pomiędzy
dotkniętych ryzykiem socjalnym.

Zabezpieczenie społeczne

(tj. bezpieczeństwo socjalne) to całokształt środków i działań

instytucji publicznych za pomocą których społeczeństwo stara się zabezpieczyć swoich
obywateli przed niezawinionym przez nich niedostatkiem, przed groźbą niezaspokojenia
pewnych podstawowych, społecznie uznanych za ważne potrzeb.

Na zabezpieczenie społeczne składa się system świadczeń do których obywatele mają prawo
lub z których mają możliwość korzystania w wypadkach i na warunkach określonych
odpowiednimi przepisami prawnymi.

W praktyce światowej stosowane są 3 techniki (metody) zabezpieczenia społecznego :

a) technika ubezpieczeniowa
b) technika zaopatrzeniowa
c) technika opiekuńcza

Ad a) oparta jest na ubezpieczeniach społecznych; potrzebne jest opłacanie składek na
podstawie których wypłacane są świadczenia społeczne. Ubezpieczenie obejmuje osoby
aktywne zawodowo, wypłacane są przez zakład ubezpieczeń będących instytucją państwową.

Ad b) posiada charakter roszczeniowy; prawo do świadczeń wynika wyłącznie z woli
ustawodawcy. Nie wiąże się z uprzednim opłacaniem składek ubezpieczeniowych.
Obejmuje ona ogół ludności danego kraju lub określonej grupy społecznej.
Na podstawie tej techniki świadczenia wypłacane są przyznawane w oparciu o koncepcję
zaspokojenia podstawowych potrzeb określonych ustawowo i finansowane są z funduszy
publicznych, tj. podatków.

Podstawowym warunkiem otrzymania świadczeń jest spełnienie pewnych warunków
ustawowych niezależnie od rzeczywistej potrzeby osoby starającej się o określone świadczenie.

Ad c) to najstarsza pod względem historycznym metoda określana mianem „dobroczynności
publicznej”, a obecnie pomocy społecznej.
Świadczenia przyznawane w tej technice mają charakter uznaniowy – przyznawane

indywidualnie po wcześniejszym rozpatrzeniu warunków życiowych osoby starającej się o to
świadczenie. Nie podlegają one roszczeniu.

Źródłem finansowania są fundusze publiczne tj. Budżety centralne (państwo) i jednostki
samorządowe (gminy).

Realizowanie zasady sprawiedliwości społecznej :

sprawiedliwość społeczna

– to możliwość stworzenia ludziom jednakowej szansy rozwoju.

Trudno ustalić jej kryteria.

W praktyce polityki społecznej przy ocenie sprawiedliwości społecznej stosowane są pewne
wskaźniki wartościujące rzeczywistość społeczną z punktu widzenia jej faktycznego dystansu
do określonych standardów albo norm prawnych, norm i standardów ustalonych przez państwo
np. typowym wskaźnikiem wysokość płacy minimalnej.

Ad 2) Cele ekonomiczne – to przede wszystkim cele związane z zapewnieniem warunków
makroekonomicznej reprodukcji rozszerzonej co można osiągnąć poprzez maksymalne
wykorzystanie zasobów pracy żywej, zasobów będących jednym z najważniejszych czynników
produkcji (praca, ziemia, kapitał), a zarazem zasobów determinujących tempo wzrostu
gospodarczego --> im więcej siły roboczej, tym większa produkcja, tym większa możliwość
wytworzenia wolumenu produktu krajowego brutto.

Cel ekonomiczny PS jest realizowany poprzez rożne działania, tzw. rożne polityki szczegółowe a
zwłaszcza poprzez politykę :
populacyjną (demograficzną),
edukacyjną (inwestycja w człowieka),
rynku pracy (zatrudnienia),
zdrowotna,
ochrony środowiska, innowacyjna.

Ad 3) Cele społeczno – polityczne obejmują działanie służące zachowaniu (s)pokoju
społecznego niezbędnego do zapewnienia harmonijnego współdziałania we wszystkich
dziedzinach różnych grup społecznych, etnicznych, religijnych, zawodowych w danym
państwie.

Prowadzona PS winna spotykać się z akceptacją społeczeństwa a także umacniać istniejący w
danym kraju system polityczny. Pokój społeczny uznawany jest za podstawę stabilizacji
życiowej, dobrobytu społecznego; podstawę współpracy w obrębie danego społeczeństwa,
podstawę tolerancji oraz podstawę kształtowania tzw. społeczeństwa obywatelskiego.

Ad 4) Cele etyczno – moralne sprowadzają się one do realizacji w polityce społecznej
pewnych ponadczasowych wartości etyczno – moralnych, wartości kształtujących jakość
społeczeństwa i stosunki międzyludzkie w danym kraju. Do najważniejszych wartości
zaliczamy: godność człowieka, jego wolność, szansę rozwoju indywidualnego, tolerancję dla
innych, posiadanie odpowiedniej postawy życiowej, szacunek dla innych, szacunek dla pracy,
solidarność, wartości związane z życiem rodzinnym.

Cele te są kształtowane głównie za pośrednictwem polityki rodzinnej oraz za pośrednictwem
polityki zwalczania różnych patologii społecznych powodujących marginalizację, ekskluzję
różnych grup osób np. chorych na HIV, alkoholików, narkomanów.

Wymienione 4 grupy celów mogą być realizowane w poszczególnych krajach z rożnym
nasileniem, mogą zmieniać swoją wagę, rangę w kolejnych etapach rozwoju kraju.
Spowodowane jest to zmieniającymi się uwarunkowaniami wewnętrznymi i zewnętrznymi,
które w największym stopniu decydują o wyborze priorytetowych (najważniejszych) w danym
momencie celów narodowej polityki społecznej.

Instrumenty, narzędzia, środki realizacji polityki społecznej

Instrumenty (narzędzia czy środki)

to te wszystkie działania państwa za pomocą których

kształtuje ono pewne zachowania pożądane z punktu widzenia realizacji celów polityki
społecznej albo też działania za pomocą których stara się eliminować pewne zachowania
szkodliwe, niepożądane z celami prowadzonej polityki społecznej.
Cechą instrumentów polityki społecznej jest ich instytucjonalizacja (powstają w rękach władzy
publicznej), formalizacja i organizowanie warunków życia ogółu społeczności w danym kraju.

W literaturze przedmiotu wymieniamy następujące grupy instrumentów polityki społecznej :

1. instrumenty ekonomiczno – finansowe,
2. instrumenty prawne,
3. instrumenty informacyjne,
4. instrumenty kadrowe,
5. instrumenty czasowo – przestrzenne,
6. instrumenty koncepcyjno – programowe.

Ad 1) to instrumenty składające się m.in. na tzw. politykę konsumpcyjną (czyli kształtowanie
dostępu do dóbr konsumpcyjnych), np. instrumenty regulujące dostęp do polityki cenowej,
polityki ochrony konsumenta.

Instrumenty składające się na kształtowanie stosunków własnościowych, dostęp obywateli

do........................., prawa chroniące własność.

Wśród instrumentów ekonomicznych dużą rolę odgrywają tu

świadczenia socjalne.

To formy bez-ekwiwalentnego przepływu pieniędzy i

usług z różnego rodzaju instytucji publicznych i niepublicznych dla
uprawnionych dla ich odbioru osób.

Do instrumentów ekonomicznych zaliczamy

instrumenty finansowe.

To źródła finansowania celów tej polityki na które składają się przede

wszystkim źródła budżetowe, różnego rodzaju dotacje, subwencje, zwolnienia
podatkowe, fundusze celowe, inne źródła dochodów pochodzące z kar
finansowych.

Ad 2) to regulacje prawne składające się na państwowy (narodowy) system prawny, który to
system bezpośrednio lub pośrednio określa uprawnienia i zachowania obywateli związane z
zaspakajaniem ich potrzeb społecznych. Najważniejszym dokumentem normatywnym systemu
będzie Konstytucja oraz szereg aktów niższego rzędu – tj. ustawodawstwo socjalne w dobie
internacjonalizacji i globalizacji. Ustawodawstwo socjalne ma charakter narodowy ale również
międzynarodowy. Dotyczy to krajów będących członkami UE!!!!!

Ad 3) instrumenty informacyjne to wszystkie instrumenty mogące kształtować postawy,
decyzje obywateli. Informacje przekazywane za pośrednictwem systemu oświatowego,
środków masowego przekazu czy też informacji przekazywanych za pomocą pracowników
socjalnych.

Ad 4) instrumenty kadrowe to zasoby kadrowe polityki społecznej. Składają się na nie
decydenci, tj. ci którzy podejmują decyzję o kierunku i kształcie polityki społecznej i osoby
składające się na tzw.

służby społeczne.

to świadczenie profesjonalnych usług na rzecz konkretnych ludzi, np. kurator oraz osoby
zaangażowane przy wolontariacie.

Ad 5) to różnego rodzaju obiekty i urządzenia infrastruktury miękkiej (społecznej) będące
elementami zagospodarowania stałej przestrzeni publicznej i pozwalające społeczeństwu na
zaspokojenie wielu podstawowych potrzeb w dziedzinie sportu, ochrony zdrowia, oświaty,
komunikacji.

Podmioty polityki społecznej

Wyróżniamy tzw.

pierwotne i wtórne podmioty polityki społecznej.

Do pierwotnych

podmiotów polityki społecznej zalicza się beneficjentów polityki społecznej; odbiorców
świadczeń i usług realizowanych przez politykę społeczną.
Natomiast wtórnymi podmiotami polityki społecznej są organy władzy i administracji
państwowej (centralne i terenowe), różnego rodzaju instytucje wyspecjalizowane działające w
sferze polityki społecznej oraz związki zawodowe, instytucje działające na zasadzie non profit
etc. To decydenci w kwestiach programowych i realizatorzy polityki społecznej. W tej grupie
można wyodrębnić podmioty krajowe, a wśród nich :

a) podmioty publiczne – ustawodawcze, wykonawcze, kontrolne i sądownicze.
b) podmioty niepubliczne – organizacje pozarządowe działające w sferze realizacyjnej polityki
społecznej, niemniej jednak nie jest ona uzależniona od podmiotów publicznych.
Ważną grupę podmiotów decydujących o polityce społecznej są podmioty międzynarodowe. Za
pierwszy taki podmiot uważa się MOP. Jej normy wdrażane są do krajowego porządku
prawnego.

Uwarunkowania (czynniki) determinujące (kształtujące) kierunki polityki społecznej

Na kształt polityki społecznej czyli jej celów i instrumentów ogromny wpływ wywierają
uwarunkowania o9 charakterze zarówno wewnętrznym (endogeniczne), jak i zewnętrznym
(egzogeniczne). Kształt polityki zależy nie tylko od wtórnych podmiotów, ale i uwarunkowań
zewnętrznych i wewnętrznych.

Uwarunkowania wewnętrzne

to :

•

uwarunkowania ustrojowo polityczne, np. stopień centralizacji lub decentralizacji
państwa. Na te uwarunkowania składa się ranga polityki społecznej w państwie. Ważną
rolę odgrywają również doktryny, którymi kieruje się ekipa rządowa. Kolejnym
uwarunkowaniem ustrojowo politycznym jest relacja pomiędzy polityką gospodarczą a
polityką społeczną. Uwarunkowania ustrojowo polityczne t również jakość elit
politycznych

•

uwarunkowania materialne, tj. uwarunkowania ekonomiczne, infrastrukturalne oraz
ekologiczne :

a) Uwarunkowania ekonomiczne wynikają z poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju.
b) Uwarunkowania infrastrukturalne to wielkość, dostępność, jakość dostarczonych usług
społeczeństwu w wyniku rozwoju potrzebnych ............... infrastrukturalnych.
c) Uwarunkowania ekologiczne wynikają ze stanu środowiska naturalnego człowieka.

Uwarunkowania związane z czynnikiem ludzkim, dotyczą np. potencjału demograficznego, nie
tylko wymiar ilościowy, ale i jakościowy.
Uwarunkowania społeczne dotyczą struktury społecznej w danym kraju tj. kwalifikacje, poziom
wykształcenia etc.

Polityka społeczna powinna mieć charakter ciągły !!!!!!

Uwarunkowania wynikające z zastanego (realizowanego) modelu polityki społecznej

Uwarunkowania zewnętrzne

to uwarunkowania wynikające z otoczenia międzynarodowego,

w którym działa konkretne państwo, społeczność. Na te zewnętrzne uwarunkowania składają
się pewne obiektywne (pozostające poza wpływem państwa i rządu) czynniki usytuowane poza
państwem narodowym. Do najważniejszych uwarunkowań zewnętrznych zaliczamy :

1. wyzwanie wynikające z uczestnictwa w międzynarodowym systemie ekonomicznym

czasem politycznym,

2. zobowiązanie związane z udziałem w ponadnarodowych organizacjach w przypadku gdy

kraj ratyfikuje np. konwencje nabierają one wówczas mocy obligatoryjnej, które należy
wdrażać we własnym kraju,

3. sytuacja na rynkach światowych,
4. istotna, korzystna koniunktura na rynku światowym powoduje możliwość ograniczenia

deficytu budżetowego, wzrostu gospodarczego, ale i odwrotnie,

5. poziom zadłużenia zagranicznego i możliwość jego spłaty,
6. poziom zadłużenia wewnętrznego,
7. sytuacja polityczna na świecie, np. konflikty wojenne, etniczne, religijne co może

przekładać się na prowadzoną politykę.

Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne ewoluują w czasie i w przestrzeni co oznacza,

że w ślad za tym zmienia się treść prowadzonej polityki społecznej, zmieniają się zatem jej
środki, cele, podmioty realizacyjne co łącznie składa się na zmieniające się modele polityki
społecznej prowadzonej na świecie.

Pojęcie model polityki społecznej ma dwa znaczenia :

1. odnosi się do obrazu rzeczywistej polityki społecznej prowadzonej w danym kraju,
2. odnosi się do pewnej konstrukcji strategii polityki społecznej, a więc do pewnego

pożądanego w realizacji wzorca tej polityki społecznej.

Z reguły pojęcia model polityki społecznej używa się w pierwszym znaczeniu. To drugie
znaczenie odnosi się bardziej do międzynarodowej polityki społecznej, kształtowanie wzorca do
którego będą dążyły wszystkie kraje świata.