Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
1
SŁAWOMIR JĘDRZEJEWSKI
IDENTYFIKACJA RYZYKA UPADŁOŚCI
PRZEDSIĘBIORSTW
OSTRÓW WIELKOPOLSKI 2005
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
2
Wstęp
1. Sprawozdania finansowe jako źródła analizy finansowej
1.1.Charakterystyka sprawozdań finansowych
1.2.Układ i treść Bilansu
1.3.Układ i treść Rachunku Zysków i Strat
1.4.Budowa Rachunku Przepływów Pieniężnych
2. Wstępne narzędzia pomiaru stosowane w ocenie płynności finansowej
przedsiębiorstwa.
2.1 Wstępna analiza Bilansu
2.2 Wstępna analiza Rachunku Zysków i Strat
2.3 Wstępna analiza Rachunku Przepływów Pieniężnych
3. Analiza wskaźnikowa
3.1 Wskaźniki płynności finansowej
3.2 Wskaźniki zadłużenia
3.3 Wskaźniki rentowności przedsiębiorstwa
3.4 Wskaźniki oceny sprawności działania przedsiębiorstwa
3.5 Kierunki i zasady analizy wskaźnikowej oraz ograniczenia analizy
wskaźnikowej
4. Systemy wczesnego ostrzegania w identyfikacji ryzyka upadłości
przedsiębiorstwa
4.1 Istota systemów wczesnego ostrzegania
4.2 Przedmiotowy zakres zastosowania systemów wczesnego ostrzegania
4.3 Podstawowe założenia do konstrukcji systemu wczesnego ostrzegania
4.4 Typologia systemów wczesnego ostrzegania
4.5 Fazy budowy funkcji dyskryminacyjnej
4.6 Oznaki pogarszającej się sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa,
płynące ze sprawozdań finansowych i danych pozafinansowych
4.7 Jednowymiarowe systemy wczesnego ostrzegania
4.7.1 System wczesnego ostrzegania P.J. Fitz Patricka
4.7.2 System wczesnego ostrzegania C.L. Merwina
4.7.3 System wczesnego ostrzegania W.H. Beavera
4.7.4 System wczesnego ostrzegania P. Weibela
4.8 Wielowymiarowe systemy wczesnego ostrzegania
4.8.1 System wczesnego ostrzegania E.I. Altmana
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
3
4.8.2 System wczesnego ostrzegania G. Weinricha
4.8.3 System wczesnego ostrzegania G.L.V. Springatea
4.8.4 System wczesnego ostrzegania J. Fulmera
4.8.5 System wczesnego ostrzegania J. Legaulta
4.8.6 System wczesnego ostrzegania J. Beatgea
4.8.7 System wczesnego ostrzegania E.I. Altmana i M. Lavalleea
4.8.8 System wczesnego ostrzegania J. Ko
4.8.9 System wczesnego ostrzegania H. Koha i L. Killougha
4.9 Systemy wczesnego ostrzegania dla polskiej gospodarki
4.9.1 System wczesnego ostrzegania J. Gajdki i D. Stoda
4.9.2 System wczesnego ostrzegania Hamrola
4.9.3 System wczesnego ostrzegania E. Mączyńskiej
4.9.4 Systemy wczesnego ostrzegania D. Hadasik
4.9.5 System wczesnego ostrzegania A. Hołdy
4.10 Przykładowe systemy wczesnego ostrzegania, w których funkcja
dyskryminacyjna szacowana jest odrębnie dla każdego roku
4.10.1 System wczesnego ostrzegania K. Beermanna
4.10.2 System wczesnego ostrzegania R. ven Frederikslusta
4.10.3 System wczesnego ostrzegania G. Gebhardta
4.11 Zalety i wady systemów wczesnego ostrzegania
Zakończenie
Streszczenie
Słowa kluczowe
Spis tabel i wykresów
Bibliografia
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
4
WSTĘP
Celem książki jest pokazanie możliwości i korzyści, dla zarządzającego
przedsiębiorstwem, jakie niesie zastosowanie analizy finansowej przedsiębiorstwa.
Działalność gospodarcza jest trwale powiązana z przymusem ciągłej oceny
kondycji finansowej podmiotów gospodarczych. Ustalenie kondycji w sposób
jednoznaczny jest bardzo trudne i wymaga ogromnej wiedzy analizującego a także
umiejętności powiązania danych badanego przedsiębiorstwa z ogólną sytuacją w
gospodarce i wpływu ogólnej koniunktury w skali makroekonomicznej na
przedsiębiorstwo. W sytuacji gdy część wskaźników finansowych analizowanego
przedsiębiorstwa wykazuje wartości powszechnie uznawane za dopuszczalne natomiast
część osiąga wartość krytyczną lub ostrzegawczą może pojawić się problem
jednoznacznej oceny podmiotu gospodarczego. W takim przypadku jako rozwiązanie
można potraktować analizę dyskryminacji oraz zastosować modele zbudowane z
zastosowaniem sieci neuronowych. Badanie takie może pozwolić z dużym
prawdopodobieństwem zakwalifikować badany podmiot do grupy podmiotów
zagrożonych lub niezagrożonych upadłością, a całe badanie przeprowadzić na
podstawie miernika syntetycznego opracowanego dla wybranej grupy przedsiębiorstw.
Wspomniany miernik zawiera w swym składzie wybrane wskaźniki finansowe o
odpowiednich wagach. Jednak budowa takich modeli posiada pewne ograniczenia. W
swojej pracy postaram się wskazać i krótko opisać większość ograniczeń oraz wskazać
sposoby zmniejszenia błędu w wyniku systemu wczesnego ostrzegania przed
upadłością. Opisywane przeze mnie metody prognozowania upadłości są
wykorzystywane głównie przez instytucje finansowe, w celu określenia zdolności
kredytowej i wiarygodności badanych podmiotów. W kręgu zarządów i rad
nadzorczych analizy systemów wczesnego ostrzegania są nadal niedoceniane a sygnały
analityków księgowych traktowane są często „z przymrużeniem oka”, a sam analityk
traktowany jest jako specjalista od spraw niepotrzebnych. Opracowanie modelu
prognozowania upadłości przedsiębiorstw, choć trudne, jest bardzo istotne, ponieważ
upadłość przedsiębiorstw jest nieodłącznym elementem funkcjonowania gospodarki
rynkowej. Zgodnie z teorią o cyklu życia i rozwoju przedsiębiorstwa rozróżnia się trzy
etapy: szybki wzrost, stabilizacja oraz spadek. Ostatnia faza prowadzi do upadłości
likwidacyjnej. Czas trwania oraz przebieg wymienionych faz bywa różny i jest
kształtowany przez kierownictwo poprzez podejmowane decyzje oraz wpływ otoczenia.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
5
Podatność przedsiębiorstw na upadłość jest różna. Zróżnicowane także są cechy
otoczenia funkcjonującego podmiotu, oraz niektóre cechy ekonomiczne. Prowadzone
badania Zachodniej Europie wykazały, że upadłość nie jest zjawiskiem nagłym, lecz jej
symptomy widoczne są w przedsiębiorstwie z dużym wyprzedzeniem (mowa tu o
upadłości finansowej), daje to szansę podjęcia odpowiednich działań. Dlatego im
większa skala upadłości w gospodarce, tym występuje pilniejsza potrzeba
wprowadzania działań umożliwiających budowanie narzędzi, które pomogą z
odpowiednim wyprzedzeniem zasygnalizować grożące przedsiębiorstwom trudności.
Jest to jeden z powód, dla którego przewidywanie upadłości stanowi przedmiot badań
empirycznych i analiz teoretycznych w wielu krajach mogących się pochwalić
gospodarką rynkową.
Istnieją dwa rodzaje upadłości: polityczna i finansowa. Pierwsza z nich dotyczy
najczęściej podmiotów dobrze prosperujących, stanowiących zagrożenie dla innych
podmiotów z tej samej branży. Metodami politycznymi doprowadza się taki podmiot do
„sztucznej” upadłości likwidując tym sposobem konkurencję. Upadłość taka następuje
najczęściej bez sygnałów o dekoniunkturze. W swojej książce zajmował się będę
wyłącznie upadłością finansową.
Upadłość przedsiębiorstwa można również rozpatrywać w aspekcie prawnym jak i
ekonomicznym. Upadłość w sensie prawnym ustalana jest sądownie. Definiuje się ją,
jako specjalny rodzaj przymusu zaspokojenia wierzytelności, dopuszczalnego w razie
niewypłacalności lub w razie nadmiernego zadłużenia majątku i skierowanego do
całego jego majątku. Według nowej regulacji polskiego prawa upadłościowego
pierwszą przesłanką ogłoszenia upadłości jest jego niewypłacalność. Drugą przesłanką
ogłoszenia upadłości jest nadmierne zadłużenie, zachodzi ono wówczas, gdy ogólne
zobowiązania dłużnika przekraczają wartość jego aktywów, nawet wtedy, gdy
wykonuje on te zobowiązania na bieżąco. Często można usłyszeć stwierdzenie, że
powodem upadłości jest strata bilansowa. Otóż nic bardziej mylnego, strata
przedsiębiorstwa może, ale wcale nie musi być przyczyną upadłości jednak bardzo
często stanowi jej pośrednią przyczynę stąd w modelach prognozujących upadłość
często wprowadza się wskaźniki rentowności, jednak zawsze w powiązaniu z
wielkością sumy bilansowej.
Analiza przedsiębiorstwa poprzez modele szybkiego ostrzegania musi być
poprzedzona wstępną analizą sprawozdań finansowych w celu aprobaty lub
wykluczenia danych w nich zawartych. W rozdziale pierwszym opisałem ogólną
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
6
budowę sprawozdań finansowych czyli: Bilansu, Rachunku Zysków i Strat oraz
Rachunku Przepływów Pieniężnych często nazywanym Cash Flow. W rozdziale drugim
opisałem krótko sposoby i ograniczenia wstępnej analizy danych płynących ze
sprawozdań finansowych. Zdarza się, że dane zawarte w sprawozdaniach poddane
analizie wskaźnikowej dają wyniki odwrotne do rzeczywistych. W swoim opisie
postarałem się krótko opisać sytuacje dyskwalifikujące dane do dalszych analiz.
Rozdział trzeci to opis typowej analizy wskaźnikowej potraktowany jako wstęp do
rozbudowanej analizy modelami szybkiego ostrzegania przed upadłością poprzez
syntetyczne modele opracowane na podstawie analizy dyskryminacji. Rozdział czwarty
zawiera opis konstrukcji modeli oraz podane wartości graniczne z zastrzeżeniem
jakiego typu przedsiębiorstw dana wartość dotyczy, ponieważ należy pamiętać, że
opisane modele gwarantują poprawność interpretacji wyłącznie dla wąskiej grupy
przedsiębiorstw.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
7
I. SPRAWOZDANIA FINANSOWE JAKO ŹRÓDŁO ANALIZY FINANSOWEJ
1.1 Charakterystyka sprawozdań finansowych
Konieczność sporządzenia sprawozdań finansowych narzuca ustawa o
rachunkowości wobec spółek prawa handlowego, a także osób fizycznych i spółek
cywilnych, jeżeli ich przychody w roku poprzednim przekroczyły 800 000 euro. Jednak
rozpoczęcie sporządzania uproszczonych sprawozdań jest korzystne nawet dla firm,
których ustawa do tego nie obliguje. Z pewnością cykliczne prowadzenie choćby
uproszczonej sprawozdawczości ułatwia zarządzanie, pokazuje obraz jednostki a także
nie jest bez znaczenia w kontaktach z instytucjami finansowymi.
W skład typowego sprawozdania finansowego wchodzi kilka zestawień zawierających
dane o przedsiębiorstwie.
1.1 Układ i treść Bilansu
Jest to swego rodzaju fotografia firmy, zrobiona w konkretnym momencie, która z
jednej strony pokazuje majątek firmy, a z drugiej źródła jego finansowania, czyli nieco
upraszczając: "co posiadamy i kto za to zapłacił". Bilans ma charakter statyczny -
przedstawia stan posiadania firmy w danej chwili. Należy mieć zatem świadomość, że
jedna operacja księgowa w dniu następnym po dniu, na którym sporządzono Bilans,
zmienia jego obraz. Podstawową zasadą Bilansową jest równość sumy aktywów i
pasywów. Istnieje wiele sposobów przedstawiania Bilansu i obok pełnej, narzuconej
przez ustawę o rachunkowości, istnieje wiele wersji uproszczonych do różnego rodzaju
analiz. Jedną z wersji uproszczonych przedstawiam poniżej:
Aktywa
A. Aktywa trwałe
I. Wartości niematerialne i prawne
1. Koszty zakończonych prac rozwojowych
2. Wartość firmy
3. Inne wartości niematerialne i prawne
4. Zaliczki na wartości niematerialne i prawne
II. Rzeczowe aktywa trwałe
1. Środki trwałe (w tym m.in.: grunty, budynki, obiekty inżynierii lądowej i wodnej,
urządzenia
techniczne i maszyny, środki transportu)
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
8
I. Środki trwałe w budowie
II. Zaliczki na środki trwałe w budowie
III. Należności długoterminowe
IV. Inwestycje długoterminowe
1. Nieruchomości
2. Wartości niematerialne i prawne
3. Długoterminowe aktywa finansowe (w tym m. in.: udziały lub akcje, inne papiery
wartościowe,
udzielone pożyczki)
4. Inne inwestycje długoterminowe
V. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe (w tym m. in.: aktywa z tytułu
odroczonego podatku dochodowego)
B. Aktywa obrotowe / Zapasy
1. Materiały
2. Półprodukty i produkty w toku
3. Produkty gotowe
4. Towary
5. Zaliczki na dostawy
II. Należności krótkoterminowe (w tym m. in.: z tytułu dostaw i usług, z tytułu
podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych oraz innych świadczeń)
III. Inwestycje krótkoterminowe (w tym m. in.: udziały lub akcje, inne papiery
wartościowe, udzielone pożyczki, środki pieniężne i inne aktywa pieniężne)
IV. Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe
Pasywa
A. Kapitał (fundusz) własny
I. Kapitał (fundusz) podstawowy
II. Należne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna)
III. Udziały (akcje) własne (wielkość ujemna)
IV. Kapitał (fundusz) zapasowy
V. Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny
VI. Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe
VII. Zysk (Strata) z lat ubiegłych
VIII. Zysk (Strata) netto
IX. Odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna)
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
9
B. Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania
I. Rezerwy na zobowiązania w tym m. in.:
a) rezerwa z tytułu odroczonego podatku dochodowego,
b) rezerwa na świadczenia emerytalne i podobne
II. Zobowiązania długoterminowe w tym m. in.:
a) kredyty i pożyczki,
b) z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych
III. Zobowiązania krótkoterminowe w tym m. in.:
a) z tytułu dostaw i usług,
b) kredyty i pożyczki,
c) z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych,
d) zobowiązania wekslowe,
e) z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń i innych świadczeń,
f) z tytułu wynagrodzeń,
g) fundusze specjalne
IV. Rozliczenia międzyokresowe (w tym m. in.: ujemna wartość firmy)
1
Aktywa - to najkrócej mówiąc, posiadany przez jednostkę gospodarczą majątek.
Według ustawy są to: „...kontrolowane przez jednostkę zasoby majątkowe o
wiarygodnie określonej wartości, powstałe w wyniku przeszłych zdarzeń, które
spowodują w przyszłości wpływ do jednostki korzyści ekonomicznych,”
2
(ustawa
obliguje do przedstawiania wartości w PLN), jednak dopuszcza się, aby jednostka
dodatkowo sporządziła sprawozdanie w innej walucie), które powstały w wyniku
zdarzeń z przeszłości, które mogą w spowodować wpływ korzyści ekonomicznych dla
przedsiębiorstwa w dającej się przewidzieć przyszłości. Mogą to być korzyści,
wynikające np. z wykorzystania składników majątku w procesie wytwórczym, zużyciu
ich w jego trakcie, oddania ich w najem, dzierżawę, uzyskiwania od nich dywidend,
odsetek czy dokonywania za ich pomocą zakupów. Wszystkie te działania są
wykonywane celem osiągania efektu gospodarczego zwanego zyskiem. Przykładowo
majątek przedsiębiorstwa mogą stanowić: grunty, budynki, maszyny, środki transportu,
zapasy surowców, inwestycje w innych jednostkach, czy też środki pieniężne w kasie
jednostki i jej rachunkach.
1
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (załącznik)
2
Art. 3. 1 pkt 12 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
10
Podstawowy podział aktywów to aktywa trwałe i obrotowe. Klasyfikacja ta jest
przeprowadzona zawsze zgodnie z ich płynnością począwszy od najmniej do
najbardziej płynnych składników majątku (wyznacznikiem płynności jest tutaj
możliwość zamiany na gotówkę). Aktywa trwałe to majątek, który wykorzystywany jest
w przedsiębiorstwie przez okres dłuższy od jednego roku, a aktywa obrotowe - przez
okres - poniżej jednego roku. Stąd w Bilansie pojawia się podział części pozycji na
długoterminowe i krótkoterminowe (wyjątek stanowią należności i zobowiązania z
tytułu sprzedaży, ponieważ te są zawsze należnościami krótkoterminowymi, lecz w
Bilansie przedsiębiorstwa są podzielone na okres wymagalności do 12 miesięcy i ponad
12 miesięcy)
Aktywa podzielone są według schematu:
Schemat 1. Struktura aktywów
AKTYWA
Aktywa trwałe
Aktywa obrotowe
Wartości niematerialne i prawne
Zapasy
Rzeczowe aktywa trwałe
Należności krótkoterminowe
Należności długoterminowe
Inwestycje krótkoterminowe
Inwestycje długoterminowe
Źródło: opracowanie własne
Aktywa trwałe to składniki majątku, których przewidywany okres zużycia jest
dłuższy od jednego roku, i których nie wykorzystuje się w jednym cyklu
produkcyjnym, lecz służą gospodarczemu wykorzystaniu w dłuższym okresie. Są to
najmniej płynne aktywa stąd ich umiejscowienie na początku Bilansu. Wartości
niematerialne i prawne są częścią aktywów trwałych i stanowią wszelkie prawa
majątkowe przeznaczone do wykorzystania gospodarczego (o przewidywanym okresie
ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok). Są to prawa a więc jest to majątek nie
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
11
posiadający charakteru materialnego. Mogą to być np.: licencje, koncesje, programy
komputerowe, prawa do wynalazków, patentów, znaków towarowych, wzorów
użytkowych oraz know-how. Dopuszcza się również umieszczenie w tej pozycji
długotrwałych kosztów pod warunkiem, że ich jednorazowe rozliczenie w zbyt mocny
sposób wpłynęłoby na wynik przedsiębiorstwa - koszty związane z pracami mającymi
na celu unowocześnienie lub ulepszenie produktów i procesów technologicznych.
Wartość niematerialne i prawne wycenia się wg ceny nabycia netto lub kosztu
wytworzenia. Do wartości niematerialnych i prawnych wlicza się również pozycję o
nazwie wartość firmy, czyli nadwyżkę ponad cenę nabycia danej jednostki lub
zorganizowanej jej części ponad jej wartość rynkową poszczególnych składników
majątkowych netto.
Środki trwałe to rzeczowe aktywa trwałe, o przewidywanym okresie
ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok, kompletne, zdatne do użytku i
przeznaczone na potrzeby jednostki. W szczególności mogą stanowić je: nieruchomości
(w tym grunty, prawo użytkowania wieczystego gruntu, budowle i budynki, a także
będące odrębną własnością lokale, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
mieszkalnego oraz spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, maszyny, urządzenia,
środki transportu, ulepszenia w obcych środkach trwałych, oraz inwentarz żywy. Środki
trwałe wycenia się, podobnie jak wartości niematerialne i prawne, według ceny netto
nabycia lub kosztu wytworzenia.
3
Należności długoterminowe Co prawda ustawa o rachunkowości nie zawiera
definicji tej pozycji Bilansu, jednak można powiedzieć, że są to kontrolowany przez
przedsiębiorstwo majątek o określoną, w sposób wiarygodny, wartość, które powstały
w wyniku zdarzeń z przeszłości, mogące spowodować w przyszłości wpływ korzyści
majątkowych np.: wpływ środków pieniężnych, możliwość kompensaty należności i
zobowiązań, różnego rodzaju należności z tytułu leasingu finansowego u finansującego.
Należności długoterminowe w Bilansie zostały podzielone na należności
długoterminowe od jednostek powiązanych oraz należności długoterminowe od
pozostałych jednostek.
Inwestycje długoterminowe to aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści
ekonomicznych wynikających z przyrostu wartości tych aktywów, uzyskania z nich
przychodów w formie odsetek, dywidend i innych pożytków. Inwestycjami
3
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości art. 3. 1 pkt 15
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
12
długoterminowymi są aktywa, które mają przynieść korzyści ekonomiczne w okresie
dłuższym niż 12 miesięcy od dnia bilansowego lub od daty ich założenia, wystawienia
lub nabycia.
4
Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe wykazuje się z podziałem na:
aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego i inne rozliczenia międzyokresowe.
Przy czym pierwsze z nich zalicza się zawsze do długoterminowych rozliczeń
międzyokresowych, natomiast inne rozliczenia międzyokresowe obejmują koszty, które
dotyczą przyszłych, ponad 12 miesięcy, okresów sprawozdawczych. Występują one
tylko wtedy, kiedy moment poniesienia kosztu wyprzedza znacznie wpływ tych
kosztów na efekty w postaci przychodów, i w związku z tym zarachowanie ich w
całości w okresie, w którym powstały w znacznym stopniu zdeformowałby wynik
finansowy bieżącego okresu.
Aktywa obrotowe
Rzeczowe aktywa obrotowe, według Ustawy, rozumie się materiały nabyte w celu
zużycia na własne potrzeby, wytworzone lub przetworzone przez jednostkę produkty
gotowe zdatne do sprzedaży lub w toku produkcji, półprodukty oraz towary nabyte w
celu odsprzedaży w stanie nieprzetworzonym. W Bilansie zaprezentowane są w sposób
nieprzypadkowy tzn. tak jak wygląda cykl produkcyjny czyli materiały – półprodukty i
produkty w toku – produkty gotowe – towary – zaliczki na dostawy. Materiały to
różnego rodzaju produkty nabywane od dostawców z zewnątrz lub wytworzone we
własnym zakresie i przeznaczone do zużycia na potrzeby własne jednostki lub w
procesach produkcyjnych. Na równi z materiałami traktuje się opakowania
przeznaczone do wielokrotnego użytku oraz zwierzęta przeznaczone do uboju.
Materiały charakteryzują się tym, że zużywają się w danym cyklu produkcyjnym
jednorazowo i całkowicie, oddając całą swoją wartość wytwarzanemu produktowi.
Półprodukty są to wytworzone przez jednostkę wyroby, które przeszły technologicznie
zamknięte, fazy produkcji i zostały przeznaczone do zużycia w następnych fazach
produkcji wyrobu gotowego. Wyceniane są według kosztu wytworzenia. Produkty w
toku to produkty rozpoczęte, lecz nie zakończone pod względem technologicznym,
które znajduje się nadal w toku produkcji, również roboty budowlano – montażowe w
trakcie realizacji. Wyceniane są po koszcie wytworzenia nie wyższym od cen sprzedaży
netto. Produkty gotowe to wyroby wytworzone przez jednostkę, nie podlegające dalszej
4
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości art.3 ust.1 pkt. 17
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
13
obróbce. Wyceny dokonuje się na podstawie kosztu wytworzenia a jeśli to nie jest
możliwe według cen sprzedaży netto takiego samego lub podobnego wyrobu
pomniejszonej o przeciętnie osiągany zysk ze sprzedaży brutto. Towary to różnego
rodzaju artykuły nabyte od innych jednostek z przeznaczeniem do sprzedaży. Wyceny
dokonuję się według ceny ich zakupu na dzień ich nabycia. Zaliczki na dostawy
wykazywane są w wartości nominalnej wypłaconych kontrahentom zaliczek na poczet
dostaw towarów, materiałów, opakowań lub usług obcych nie rozliczonych do dnia
Bilansowego.
5
Należności krótkoterminowe przez należności krótkoterminowe rozumie się tę
część aktywów obrotowych jednostki, która obejmuje ogół należności z tytułu dostaw i
usług oraz całość lub część należności z innych tytułów nie zaliczonych do aktywów
finansowych a wymagalne są w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego. W Bilansie
podzielone są na należności od jednostek powiązanych i pozostałych jednostek.
Należności od odbiorców powstają wtedy, gdy moment sprzedaży nie pokrywa się z
momentem zapłaty. Należności mogą powstać z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń
społecznych, sum wypłaconych pracownikom na delegacje służbowe lub na zakup
drobnych materiałów. Niektóre należności od osób prawnych czy osób fizycznych są
dochodzone na drodze sądowej. Są to należności sporne
6
Inwestycje krótkoterminowe to przede wszystkim krótkoterminowe aktywa
finansowe, płatne i wymagalne lub przeznaczone do zbycia w okresie 12 miesięcy
począwszy od dnia Bilansowego, nabycia lub daty ich wystawienia. W tej grupie
przedstawiamy: udziały, akcje i inne papiery wartościowe, udzielone innym jednostkom
pożyczki, również środki pieniężne w kasie oraz na rachunku bankowym, a także inne
środki pieniężne. Do inwestycji krótkoterminowych zaliczamy aktywa pieniężne w
postaci krajowych środków płatniczych (banknoty, monety), walut i dewiz. Wyceniamy
je według wartości nominalnej.
Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe (czynne). Rozliczenia
międzyokresowe to sposób rozliczania w czasie kosztów i przychodów jako
konsekwencja realizacji podstawowych zasad rachunkowości (memoriałowej oraz
współmierności kosztów z przychodami) czyli zakwalifikowaniu w poczet kosztów
przyszłych okresów kosztów już poniesionych, lecz dotyczących przyszłości. Mowa tu
5
według Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości art.3 ust.1 pkt 19
6
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości art.3 ust.1 pkt 18c
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
14
oczywiście o czynnych rozliczeniach między okresowych. Wycenia się je w kwocie
faktycznie poniesionej.
Składniki aktywów obrotowych zdecydowanie różnią się w różnych sektorach
działalności przedsiębiorstwa. Poniższy schemat przedstawia ruch składników aktywów
obrotowych wyłącznie przedsiębiorstwa produkcyjnego.
Schemat 2. Ruch składników aktywów obrotowych przedsiębiorstwa
produkcyjnego
Półfabrykaty
Wyroby gotowe
Produkcja w toku Należności
Materiały
Środki pieniężne
Źródło: opracowanie własne
Przedstawiony schemat jest przykładem najbardziej rozbudowanym aktywów
obrotowych. Dla przykładu można podać jeszcze jednostki usługowe o krótkim okresie
wykonania usługi, gdzie z reguły nie występuje produkcja w toku i półfabrykaty. Z
kolei jednostki budżetowe nie posiadają dodatkowo materiałów oraz wyrobów
gotowych.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
15
Wszystkie składniki pasywów, podobnie jak aktywów są dokładnie zdefiniowane
w Ustawie. Poniższa tabela przedstawia składniki finansowania aktywów w podziale na
kapitał własny i obcy.
Tabela 1
BILANSOWA STRUKTURA PASYWÓW
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o
rachunkowości
Pasywa to inaczej źródła finansowania majątku. Źródła finansowania mogą być
wewnętrzne (kapitały własne) oraz zewnętrzne (zobowiązania). Kapitały wykazuje są w
Bilansie w wartości nominalnej czyli faktycznie poniesionej, natomiast zobowiązania w
kwocie wymaganej zapłaty czyli łącznie z narzutami.
Kapitał (fundusz) własny - to wewnętrzne źródło finansowania i oznacza tą część
majątku, która finansowana jest przez właścicieli firmy (którzy dostarczają ten kapitał).
Kapitał własny stanowi bazę dla prowadzenia działalności gospodarczej - oznacza
zainwestowane w przedsiębiorstwo środki jego właścicieli skorygowane wynikiem z lat
ubiegłych i roku bieżącego. Im wyższa jego wartość, tym pewniejsze i bezpieczniejsze
są fundamenty funkcjonowania przedsiębiorstwa. Wartość odpowiadająca kapitałowi
własnemu czasem nazywana jest jako aktywa netto - inaczej mówiąc jest to „czysty"
(nieobciążony kapitałem obcym) majątek przedsiębiorstwa tj. aktywa pomniejszone o
zobowiązania. W praktyce gospodarczej bywa, że przedsiębiorstwo w pozycji kapitały
własne wykazuje wartość ujemną. Spowodowane jest to dużą stratą w poprzednich lub
bieżącym okresie a oznacza to, że przedsiębiorstwo posiada więcej zobowiązań niż
wynosi jego suma Bilansowa.
PASYWA
KAPITAŁY (FUNDUSZE) WŁASNE ZOBOWIĄZANIA
Kapitał powierzony (podstawowy)
Kapitały samofinansowania:
- Kapitał (fundusz) zapasowy
- Kapitał rezerwowy
- Zysk (Strata) z lat ubiegłych
- Zysk (Strata)
Zobowiązania długoterminowe
Zobowiązania krótkoterminowe
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
16
Schemat 3
Klasyfikacja kapitałów (funduszy) własnych w jednostkach gospodarujących
-kapitały samofinansowania
-kapitały (fundusze) powierzone
Źródło: opracowanie własne
Kapitał (fundusz) podstawowy - to ta część kapitału, która wynika z wielkości
określonej w dokumentach rejestrowych firmy (np. Krajowy Rejestr Sądowy). W
zależności od formy prawnej nosi różne nazwy (np. Kapitał zakładowy w spółce
akcyjnej i spółce z o.o., Fundusz założycielski w przedsiębiorstwie państwowymi
spółódzielni). W przypadku spółki akcyjnej to iloczyn ilości akcji i wartości nominalnej
jednej akcji (w spółce z o.o. - iloczyn ilości udziałów i wartości nominalnej udziału).
Decydujący dla wartości kapitału podstawowego wykazanego w Bilansie jest wpis do
odpowiedniego rejestru - stąd wpłata dokonana na kapitał podstawowy, ale nie
zarejestrowana, stanowi zobowiązanie spółki wobec akcjonariusza. Niemniej z punktu
widzenia analizy struktury pasywów, można traktować akurat to zobowiązanie jako
źródło finansowania zrównane z kapitałem własnym (i wówczas wymaga to
dodatkowego komentarza w informacji dodatkowej). Wartość kapitału podstawowego
Spółka akcyjna
Spółka z o. o.
Spółka jawna,
komandytowa
,
partnerska, cywilna
Spółdzielnia
Przedsiębiorstwo
państwowe
Kapitał zakładowy
(akcyjny)
Kapitał zakładowy
(udziałowy)
Kapitał wspólników
Fundusz udziałowy
Fundusz założycielski
Kapitał zapasowy
Kapitał zapasowy
Fundusz zasobowy
Fundusz
przedsiębiorst
Kapitał rezerwowy
Kapitał rezerwowy
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
17
pomniejszają należne (lecz jeszcze nie wniesione) wpłaty na kapitał podstawowy (np.
nie do końca opłacony kapitał zakładowy), oraz udziały (akcje) własne posiadane przez
jednostkę.
Kapitał z aktualizacji wyceny powstaje w wyniku:
•
Przeszacowania wartości środków trwałych – wyłącznie do wysokości
dopuszczalnej stosownymi przepisami,
•
wyceny poziomu inwestycji zaliczanych do składników aktywów trwałych, są to
np. nieruchomości, prawa i papiery wartościowe,
•
różnic kursowych powstałych przy przeliczaniu na walutę polską kwot
dotyczących zagranicznych oddziałów jednostki, przy sporządzaniu sprawozdań
finansowych skonsolidowanych.
Pozostałe kapitały rezerwowe to wartość nominalna składników kapitału
własnego wynikającego z umowy lub innych przepisów.
Kapitał zapasowy to kolejna część składowa kapitałów własnych. Najczęściej
utworzony z zysku (z mocy przepisów prawa lub na podstawie postanowień właścicieli
przedsiębiorstwa), lub (w spółkach kapitałowych) z nadwyżki między ceną emisyjną a
wartością nominalną akcji.
Kapitał zapasowy pełni istotną rolę - może mianowicie służyć pokryciu strat (jeśli
spółka poniosła stratę, to w następnym roku ma prawo pomniejszyć w pierwszej
kolejności o jej wartość właśnie kapitał zapasowy), a w niektórych przypadkach także
służyć zwiększeniu kapitału zakładowego, lub przeznaczeniu na dywidendę. Zgodnie z
KSH, kapitał zapasowy tworzony jest:
•
z tytułu sprzedaży akcji, powyżej wartości nominalnej
•
ustawowo
•
zgodnie ze statutem lub umową
•
z dopłat wspólników
•
z innych tytułów
7
Kapitał z aktualizacji wyceny - wykazuje wartość, która wynika z aktualizacji
wyceny posiadanych przez jednostkę środków trwałych. Jeśli wartość środków trwałych
zostanie zaktualizowana to w odpowiedni sposób nastąpi korekta tego kapitału (należy
zaznaczyć jednak, że obecnie w Polsce możliwość aktualizacji majątku trwałego "w
górę" istnieje tylko na podstawie odrębnych przepisów urzędowych i nie może być
7
na podstawie art. 396. § 1 KSH
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
18
dowolnie dokonywana przez przedsiębiorstwo; możliwe natomiast jest zmniejszenie
wartości kapitału z aktualizacji na skutek sprzedaży lub likwidacji środka, którego
wartość wcześniej została zaktualizowana)
Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe stanowią inne kapitały tworzone na
podstawie umów, statutów lub innych przepisów obejmujące wartości nominalne
składników kapitałów własnych i wynikają z umowy i statutu
Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania
Rezerwy na zobowiązania. Zgodnie z ustawą o rachunkowości przez rezerwy
rozumie się zobowiązania, których data wymagalności lub kwota nie są pewne. Są one
przejawem stosowania zasady ostrożności w praktyce gospodarczej. Sposób tworzenia
rezerw reguluje Ustawa o Rachunkowości
8
Rezerwy na zobowiązania wykazuje się w
uzasadnionej, wiarygodnie oszacowanej wartości w następującym układzie:
1. Rezerwa z tytułu odroczonego podatku dochodowego - obejmuje kwotę
podatku dochodowego wymaganą w przyszłości do zapłaty w związku z
występowaniem dodatnich różnic przejściowych, tj. różnic, które spowodują
zwiększenie podstawy ustalenia podatku dochodowego w przyszłości.
2. Rezerwa na świadczenia emerytalne i podobne z dalszym podziałem na
długoterminowe i krótkoterminowe.
3. Pozostałe rezerwy (długoterminowe i krótkoterminowe) ujmuje się tutaj
rezerwy na przyszłe zobowiązania dotyczącej planowanej w przyszłości
restrukturyzacji jednostki.
4. Zobowiązania to wynikający z przeszłych zdarzeń obowiązek wykonania
świadczeń o wiarygodnie określonej wartości, które spowodują wykorzystanie
już posiadanych lub przyszlych aktywów jednostki. Zobowiązania pozostają w
dyspozycji jednostki na określony czas. Zróżnicowanie terminów spłaty
powoduje, że jednostka może kształtować wysokość i rodzaj kapitałów obcych.
Zobowiązania mogą mieć charakter długoterminowy lub krótkoterminowy.
9
Przez zobowiązania krótkoterminowe rozumie się ogół zobowiązań z tytułu
dostaw i usług, a także całość lub tę część zobowiązań, które stają się
wymagalne w ciągu 12 miesięcy od dnia Bilansowego
10
8
według art. 3 ust. 1 pkt 21 UoR
9
według art. 3 ust. 1 pkt 20 UoR
10
według art. 3 ust. 1 pkt 22 UoR
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
19
Zobowiązaniami długoterminowymi nie są zdefiniowane ustawą lecz są to takie
zobowiązania, których termin zwrotu wynosi powyżej 12 miesięcy od dnia
Bilansowego z wyłączeniem zobowiązań z tytułu dostaw i usług. Podlegają one,
podobnie jak należności, podziałowi na zobowiązania wobec jednostek powiązanych
oraz pozostałych jednostek. Trzeba pamiętać, ze jako zobowiązania wobec jednostek
powiązanych traktuje się tak samo zobowiązania jednostki dominującej wobec
jednostek zależnych jak i w sytuacji odwrotnej.
Zobowiązania krótkoterminowe podlegają również podziałowi na zobowiązania
wobec jednostek powiązanych oraz pozostałych jednostek. Również obejmują fundusze
specjalne. Do tej grupy zobowiązań zalicza się również zobowiązania z tytułu dostaw i
usług bez względu na okres spłaty. Jednak w Bilansie są one rozdzielone jako
zobowiązania do 12 miesięcy i powyżej.
Zobowiązania z tytułu dostaw i usług należy powiększyć o dostawy niefakturowane
wynikające z konta "Rozliczenie zakupu". Nie rzadziej niż na dzień bilansowy
zobowiązania wycenia się w kwocie wymagającej zapłaty, przy czym zobowiązanie
finansowe według wartości godziwej. Na dzień powstania - zobowiązania, w tym
również z tytułu pożyczek wycenia się wg wartości nominalnej.
Rozliczenia międzyokresowe (bierne) Podobnie jak w aktywach, również w
pasywach występuje pozycja rozliczeń międzyokresowych, jednak są to rozliczenia
niejako odwrotne do czynnych czyli bierne. Jest to forma zobowiązań. Przedsiębiorstwa
maja obowiązek dokonywać biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów w
wysokościach prawdopodobnych zobowiązań które przypadają na bieżący okres
sprawozdawczy, których kwotę można w wiarygodny sposób oszacować.
Patrząc na pasywa Bilansu, możemy odpowiedzieć na kilka podstawowych pytań:
1. Jaki jest poziom zadłużenia firmy? - relacja zobowiązań do sumy kapitałów i
relacja kapitałów własnych do obcych.
2. Jak duży jest poziom tzw. kapitałów stałych? - do których zaliczymy kapitały
własne i zobowiązania długoterminowe - stanowiących stabilne źródło
finansowania.
3. Jaką część swojego majątku firma finansuje środkami, które będzie musiała
szybko zwrócić (zobowiązaniami krótkoterminowymi)?
Odpowiedź na zadane pytania daje nam pewien wstępny pogląd na temat poziomu
bezpieczeństwa finansowego i ryzyka. Oczywiste jest bowiem, że ryzyko wzrasta w
miarę wzrostu zadłużenia, szczególnie o krótkim terminie zwrotu. W razie wystąpienia
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
20
niekorzystnych zjawisk (np. spadku dochodów) firma może nie być w stanie spłacić
swoich zobowiązań, co może ją szybko doprowadzić do bankructwa.
Nie chcę w żadnym wypadku powiedzieć, że firmy nie powinny się zadłużać. Należy
jednak pamiętać o pewnych podstawowych zasadach. Jedna z nich, zwana złotą regułą
finansową, mówi, że majątek trwały firmy powinien być finansowany kapitałem stałym.
Wynika to z tego, że zwykle dochody uzyskane dzięki eksploatacji środka trwałego nie
są wystarczające, aby w czasie krótszym od roku pokryć jego koszt nabycia. Nie
bylibyśmy zatem w stanie spłacić zobowiązania o krótkim terminie zwrotu.
Zobowiązania krótkoterminowe mogą natomiast służyć finansowaniu majątku
obrotowego. Jest to o tyle korzystne, że kapitał krótkoterminowy jest zwykle tańszy od
długoterminowego, np. zobowiązania wobec dostawców są dla naszej firmy darmową
formą finansowania. Gdy suma kapitałów stałych przekracza wartość majątku trwałego,
możemy powiedzieć, że firma posiada dodatni kapitał obrotowy netto. Oznacza to, że
część majątku obrotowego jest finansowana kapitałem stałym. Sytuacja taka jest
korzystna z punktu widzenia bezpieczeństwa (zmniejsza się ryzyko utraty płynności
finansowej), jednak z drugiej strony powoduje wzrost kosztów kapitału i spadek
rentowności.
1.3 Układ i treść Rachunku Zysków i Strat
Drugim zestawieniem jest Rachunek Zysków i Strat, pokazujący skąd się wziął i
ile wyniósł zysk lub strata
firmy na różnych poziomach działalności. W przeciwieństwie
do Bilansu jest sprawozdaniem za dany okres a nie na konkretny dzień. Ustawa o
Rachunkowości obliguje do sporządzenia tego sprawozdania na koniec roku
obrotowego jednostki i podlega ono ogłoszeniu w Monitorze Polskim B, jednak wiele
jednostek sporządza go częściej za różne okresy. Po zapoznaniu się z Rachunkiem
Zysków i Strat można się dowiedzieć, czy firma jest rentowna, jaki jest rozmiar jej
działalności oraz rozwój sprzedaży. Można również zidentyfikować źródła osiągniętych
przychodów i strukturę kosztów. Mając Rachunek wyników w wariancie
porównawczym, mamy strukturę kosztów w ujęciu rodzajowym, co pozwoli na
zidentyfikowanie pozycji o największym znaczeniu, które powinny być dokładniej
zbadane. Przedmiotem dociekań analityków są często pozycje "usługi obce" i
"pozostałe koszty", szczególnie gdy ich udział jest wysoki, ponieważ bywa, że ukrywa
się pod nimi faktyczne "wyprowadzanie" pieniędzy z firmy. Z kolei analiza Rachunku
Zysków i Strat w wariancie kalkulacyjnym pozwala stwierdzić, jaka część zysku jest
pochłaniana przez koszty ogólnego zarządu, oraz określić, jaki jest minimalny rozmiar
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
21
sprzedaży, przy którym koszty te zostaną pokryte. Fundamentalną zasadą rachunku
wyników jest zasada memoriałowa, która mówi, że należy w nim ująć wszystkie
przychody osiągnięte i przypadające na rzecz jednostki oraz wszystkie koszty, które ją
obciążają i są związane z przychodami danego roku obrotowego, bez względu na termin
ich wymagalności i zapłaty. Stąd właśnie bierze się obowiązek ujęcia w Rachunku
Zysków i Strat przychodu wynikającego z wystawionej przez firmę faktury, choćby nie
nastąpiła jeszcze jej zapłata.
W każdej jednostce może wystąpić każdy z czterech poniższych typów
działalności. Działalność podstawowa (operacyjna) jest związana z działalnością,
celem której jednostka gospodarcza powstała. Jeżeli jednostka została powołana do
działalności budowlanej, to zdarzenia związane z tą działalnością będą generowały
przychody ze sprzedaży (i, z drugiej strony, koszty działalności operacyjnej dotyczące
tych przychodów) oraz będą ujęte w tej właśnie części rachunku. Działalność
operacyjna obejmuje pozycje rachunku do litery C (w wariancie porównawczym) lub
do litery F (w wariancie kalkulacyjnym).
Pozostała działalność operacyjna (litery D-E - porównawczy; G-H -
kalkulacyjny) ma charakter działalności wspierającej działalność podstawową.
Czynności wykonywane w ramach tej działalności nie mają charakteru działalności
statutowej. Na przykład jednostka powołana do świadczenia usług transportowych
prowadzi również działania związane ze sprzedażą niepotrzebnych już składników
majątku w postaci środków trwałych. I właśnie te przychody i koszty związane z
obrotem środkami trwałymi będą zaliczane do pozostałej działalności operacyjnej.
Przychody oraz koszty finansowe (litery G-H - porównawczy; J-K - kalkulacyjny)
stanowią kolejną część sprawozdania finansowego, jaką jest Rachunek Zysków i Strat.
Kwoty te dotyczą wszystkich operacji związanych z szeroko rozumianą działalnością
finansową jednostki, począwszy od operacji związanych z posiadaniem rachunku
bankowego (odsetki; ale jednocześnie opłata od prowadzenia rachunku jest wyjątkowo
traktowana jak koszt usługi obcej, czyli ujęta w części operacyjnej), poprzez obsługę
kosztów zadłużenia np. z tytułu kredytów, do wszelkich operacji związanych z obrotem
papierami wartościowymi. Zyski i Straty Nadzwyczajne (litera J - porównawczy; M -
kalkulacyjny) to inaczej zdarzenia losowe, które mają charakter wyjątkowy. Główną
zasadą przy sporządzaniu Rachunku Zysków i Strat jest, aby uwzględniał on wszystkie
osiągnięte przychody w danym roku obrachunkowym, oraz związane z nimi koszty.
Wynika stąd, że jeżeli koszt jest związany z powstaniem przychodu w przyszłych
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
22
okresach obrachunkowych, to należy go przenieść na te okresy, kiedy powstanie
przychód (zasada współmiemości przychodów i kosztów) - stąd mamy do czynienia ze
wspomnianymi już rozliczeniami międzyokresowym kosztów.
Rachunek Zysków i Strat w części dotyczącej kosztów działalności operacyjnej może
być sporządzony w dwóch wersjach. Wybór wariantu (wariant porównawczy lub
kalkulacyjny) należy do kierownictwa jednostki gospodarczej, choć sugerowane jest
aby większe jednostki stosowały układ kalkulacyjny.
Rachunek Zysków i Strat (w formie skróconej) wariant porównawczy
A. Przychody netto ze sprzedaży i zrównane z nimi:
I. Przychody netto ze sprzedaży produktów
II. Zmiana stanu produktów (zwiększenie - wartość dodatnia, zmniejszenie -
wartość ujemna)
III. Koszt wytworzenia produktów na własne potrzeby jednostki
IV. Przychody netto ze sprzedaży towarów i materiałów
B. Koszty działalności operacyjnej
I.
Amortyzacja
II. Zużycie materiałów i energii
III. Usługi obce
IV. Podatki i opłaty
V. Wynagrodzenia
VI. Ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia
VII. Pozostałe koszty rodzajowe
VIII. Wartość sprzedanych towarów i materiałów
C. Zysk (Strata) ze sprzedaży (A-B)
D. Pozostałe przychody operacyjne
E. Pozostałe koszty operacyjne
F. Zysk (Strata) z działalności operacyjnej (C+D-E)
G. Przychody finansowe
H. Koszty finansowe
I. Zysk (Strata) z działalności gospodarczej (F+G-H)
J. Wynik zdarzeń nadzwyczajnych (J.l.-J.ll.)
11
11
według załącznika do UoR
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
23
1.4 Budowa Rachunku Przepływów Pieniężnych
Kolejną częścią sprawozdania jest Rachunek Przepływów Pieniężnych, które
pokazuje co w danym okresie działo się z pieniędzmi w firmie i ile ich na koniec
zostało. W opinii analityków księgowych i bankowych coraz częściej pojawiają się
poglądy, że wartość zysku nie jest najlepszym wyznacznikiem sytuacji finansowej w
przedsiębiorstwie w danym okresie sprawozdawczym. Wypracowany zysk jest często
tylko pozycją księgową i najczęściej odbiega od poziomu wygenerowanej gotówki
operacyjnej. Przedsiębiorstwo może wykazywać duży zysk i nie generować gotówki.
Zysk ten wraz z amortyzacją może bowiem stanowić źródło finansowania działalności
operacyjnej (wzrost zapasów, należności, spłata zobowiązań krótkoterminowych). Inne
przedsiębiorstwo może ponieść stratę i wygenerować gotówkę operacyjną, zachowując
zdolność do spłacenia długów np. w sytuacji gdy posiada wysoki udział środków
trwałych i wartości niematerialnych w strukturze majątku od których naliczy
amortyzację. Jest ona obok zysku netto filarem gotówki operacyjnej. W praktyce różne
okoliczności powodują, że przedsiębiorstwa osiągające dobre wyniki finansowe, nie
zawsze dysponują wystarczającą ilością gotówki do finansowania działalności bieżącej,
a równocześnie podmioty o wynikach słabych mogą posiadać odpowiednie do potrzeb
przyrosty środków pieniężnych. W praktyce, w krótkim okresie czasu rozbieżność
między wynikiem finansowym a poziomem gotówki operacyjnej może bywać znaczna.
W tej sytuacji coraz częściej do oceny poszczególnych obszarów działalności
przedsiębiorstwa wykorzystuje się dane zawarte w RPP. Ustawa dopuszcza
sporządzenie RPP dwoma metodami: pośrednią i bezpośrednią. Metoda pośrednia jest
jednak bardziej popularna, ponieważ do końca 2001 roku tylko ten wariant spełnia
wymogi ustawy o rachunkowości. Różnica pomiędzy nimi polega na sposobie
przedstawiania przepływów z działalności operacyjnej. W wariancie bezpośrednim
zestawiamy bezpośrednio wpływy z wydatkami, w pośrednim wychodzimy od
księgowego zysku netto, który korygujemy tak, aby otrzymać wielkość przepływów
pieniężnych związanych z działalnością operacyjną. Cash - Flow w wariancie
pośrednim pokazuje zatem, jak różne zmiany wielkości Bilansowych (aktywów i
pasywów) wpłynęły na stan środków pieniężnych. Pozwala również przewidzieć, jaki
będzie wpływ zmian przewidywanych w przyszłości na stan gotówki w firmie.
Sporządzając Cash - Flow w wariancie pośrednim zaczynamy od zysku netto, a
następnie:
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
24
1) dodajemy odpisy amortyzacyjne w danym okresie (są kosztem księgowym
pomniejszającym zysk, a nie powodują strumienia wypływu gotówki),
2) dodajemy zapłacone i odejmujemy otrzymane odsetki - w celu oddzielenia
działalności operacyjnej od inwestycyjnej i finansowej (zostaną one dalej
odpowiednio odjęte lub dodane),
3) dodajemy utworzone i odejmujemy rozwiązane rezerwy, ponieważ nie wiąże się
to z przepływem pieniężnym,
4) uwzględniamy zmiany w majątku obrotowym (zapasy, należności) ze znakiem
odwrotnym - zwiększenie (-), zmniejszenie (+),
5) oraz zmiany w zobowiązaniach bieżących (bez pożyczek i kredytów) - w tym
wypadku: zwiększenie (+) i zmniejszenie (-) oraz czynnych i biernych
rozliczeniach międzyokresowych.
Łatwą do zapamiętania zasadą jest, że zwiększenia po stronie aktywów (np. zakup
zapasów) powodują wypływ środków pieniężnych, natomiast po stronie pasywów
wzrost - zmniejszenia oczywiście działają odwrotnie.
Integralną część sprawozdania finansowego stanowi informacja dodatkowa, której
zadaniem jest zwiększenie rangi informacyjnej sprawozdania finansowego. Informacja
dodatkowa jest rozwinięciem omówionych części według art.48.1 UOR informacja
dodatkowa składa się z dwóch części:
- wprowadzenie do sprawozdania finansowego
- informacja dodatkowa, choć bardzo potrzebna w analizie przedsiębiorstwa to
jednak nie jest wykorzystywana w analizie dyskryminacji. Z tego względu
pominę omówienie jej zawartości.
Analiza danych zawartych w sprawozdaniach pozwala na ocenę procesów
zachodzących w firmie. Na podstawie tych danych można policzyć wartości różnego
rodzaju wskaźników, które zestawione z wielkościami zalecanymi lub typowymi dla
danej branży, wskażą nieprawidłowości i zagrożenia. Pozwolą ocenić sprawność
działania naszej firmy, jej rentowność, płynność i poziom bezpieczeństwa finansowego.
Porównanie ich wielkości w czasie pozwoli nam ocenić, jak nasza firma się rozwija i
czy w jej rozwoju nie pojawiają się niepokojące tendencje.
2. Wstępne narzędzia pomiaru stosowane w ocenie płynności finansowej
przedsiębiorstwa
Analiza sprawozdań finansowych stanowi podstawę analizy finansowej
przedsiębiorstwa. Analiza jest to rozkład, rozczłonkowanie danego przedmiotu na
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
25
części w celu jego lepszego poznania. Analizie można poddać każdy przedmiot, każde
zjawisko, w celu jego lepszego poznania. Jest to metoda postępowania badawczego,
która polega na rozłożenia badanego zjawiska na części i rozpatrywaniu każdej z tych
części z osobna, a wszystko to, w celu poznania całości. Analiza jest pojęciem
odwrotnym do syntezy. Analiza umożliwia nam:
¾
Poznanie struktury złożonej całości, ustalenia związków i zależności
występujących pomiędzy elementami strukturalnymi (całości) oraz pomiędzy
poszczególnymi elementami a całością.
¾
Poznanie mechanizmów funkcjonowania badanej całości, zmian, jakie w niej
zachodzą, identyfikację czynników oddziałujących na tę całość oraz siły,
kierunek i natężenie wpływu poszczególnych czynników na stwierdzone
zmiany.
Analiza ex-post – dotycząca okresu przeszłego bez względu na to, co będziemy
badać. Analiza może też dotyczyć okresu przyszłego – ex-ante. Przedmiotem badania są
zjawiska i procesy, które występują w skali całej gospodarki. Dotyczy to zarówno
gospodarki danego kraju, jak i elementów występujących na rynku (przedsiębiorstwa,
gospodarstwa domowe, pojedyncze osoby). Analizę ekonomiczną ze względu na
badany przez nas przedmiot można podzielić na:
¾
Analiza makroekonomiczna – przedmiotem jest gospodarka całego kraju. Może
być to też gospodarka globalna, może dotyczyć takich zjawisk jak bezrobocie,
wzrost lub spadek PKB itd.
¾
Analiza mikroekonomiczna – przedmiotem są podmioty gospodarujące
(przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, pojedyncze osoby).
¾
Analiza finansowa – to ta, której wielkości ekonomiczne wyrażone są w
pieniądzach.
¾
Analiza techniczno-ekonomiczna – przedmiotem są wszystkie wielkości
ekonomiczne wyrażone rzeczowo (w jednostkach objętości masy osobowo).
Istotny składnik oceny stanu ekonomiczno - finansowego przedsiębiorstwa
stanowi ocena stanu jego aktywów i pasywów oraz rachunku wyników ekonomicznych
i finansowych
12
W dalszej części książki skupię się wyłącznie na analizie finansowej, pomijając
całkowicie pozostałe analizy przedsiębiorstwa, choć nie są one bez wpływu na istnienie
12
J. Szczepaniak, Ocena przedsiębiorstwa na podstawie sprawozdań finansowych, Ekorno, Łódź 1992,
s.44
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
26
jednostki. Powodem mojego wyboru jest praktyczny brak możliwości rozpoznania
symptomów upadłości przedsiębiorstwa na ich podstawie. Przedmiotem analizy
finansowej w przedsiębiorstwie jest jego działalność gospodarcza. Przedsiębiorstwo
prowadząc swą działalność, angażuje swój majątek w postaci aktywów. Wynikiem tego
są różne zjawiska, które możemy poddawać analizie. Przedmiotem są, więc zjawiska
występujące wewnątrz przedsiębiorstwa.
Przedmiot analizy można podzielić na:
1) Stan finansowy – ujęcie przedmiotu analizy w wymiarze statycznym, tzn. na
dany moment, na dany dzień. Przykładem jest Bilans i wszystkie jego elementy.
2) Wyniki finansowe – ujęcie przedmiotu analizy w wymiarze dynamicznym, tzn.
jest to ujęte narastająco. Np. Rachunek Zysków i Strat lub Rachunek
Przepływów Pieniężnych.
Aby ocena sytuacji przedsiębiorstwa była prawdziwa musi być przeprowadzona
na podstawie rzetelnych sprawozdań finansowych. Często zdarza się, że zarządy
przedsiębiorstw stosują kreowanie księgowości lub mówiąc inaczej agresywną
księgowość. Za agresywną księgowość można uznać stosowanie odpowiednich
sztuczek księgowych, naruszających prawo, bądź dopuszczalnych przez nie, ale
będących na krawędzi legalności, które mają na celu przedstawienie wizerunku firmy
zgodnie z zamierzeniem osób zarządzających i równocześnie naruszają koncepcję
wiernego i rzetelnego obrazu przedsiębiorstwa.
Aby sprawozdania uznać za rzetelne musi być spełnionych szereg zasad:
¾
Zasada wiernego obrazu przedsiębiorstwa (true and fair view), która
ma na celu wierne i zgodne z prawdą odzwierciedlenie stanu gospodarki
(majątku, kapitałów, wyniku finansowego) przedsiębiorstwa
prezentowanego w jego sprawozdawczości finansowej
13
.
¾
Zasada memoriału, czyli skutki transakcji i zdarzeń ujmuje się w
momencie wystąpienia, a nie wpływu lub wypływu środków pieniężnych
do przedsiębiorstwa czyli wykazane wszystkie operacje powinny być
13
A. Beresińska, M. Golec, A. Karmańska, Koncepcja True and Fair View w Praktyce Światowej i w
Polsce Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, 1997, nr 40, s. 12
podano za R. Kamiński, Polityka Bilansowa przedsiębiorstwa a koncepcja prawdziwego i wiernego
Obrazu, Problemy Rachunkowości, nr 3-4,2002, s. 15.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
27
wykazane w księgach rachunkowych oraz sprawozdaniach finansowych
jednostki w okresie, którego dotyczą
14
,
¾
Zasadę wyższości treści nad formą, z której wynika, że określone
operacje muszą być ujęte w księgach, a następnie przeniesione do
sprawozdań finansowych zgodnie z treścią oraz rzeczywistością
ekonomiczną; nawet jeśli z formalnego punktu widzenia nie powinny się
tam znaleźć
15
,
¾
Zasadę kontynuacji działalności, zakładającą, że przedsiębiorstwo w
najbliższej przyszłości zamierza prowadzić działalność,
¾
Zasadę ostrożnej wyceny, zgodnie z którą składniki majątku należy
wycenić, uwzględniając ceny, możliwe do uzyskania w przypadku ich
sprzedaży (w ustawie wartość taką określa się mianem wartości godziwej),
¾
Zasadę istotności, według której w sprawozdawczości należy
uwzględnić wszystkie istotne zdarzenia, które mogły w istotny sposób
wpłynąć na obraz firmy. Nie trzeba uwzględniać informacji mniej
istotnych, które nie wywierają znaczącego wpływu na kształtowanie się
poszczególnych wielkości zawartych w sprawozdaniach finansowych,
¾
Zasadę ciągłości, która głosi, że przedsiębiorstwa powinny stosować
te same reguły, które dotychczas wykorzystywały, np. kształtując politykę
amortyzacji. Ewentualne zmiany reguł postępowania powinny znaleźć
odzwierciedlenie w informacji dodatkowej.
Naruszenie którejkolwiek zasady wywiera wpływ na zniekształcenie
rzeczywistego obrazu przedsiębiorstwa oraz brak możliwości rzetelnej oceny. W
praktyce wykształciło się wiele metod mających na celu zniekształcenie rzeczywistego
obrazu przedsiębiorstwa. Pomimo, że przedstawienie pełnego katalogu sposobów jest
niemożliwe, a przedstawione poniżej sposoby stanowią tylko przykłady to zastosowanie
jednego tylko sposobu dyskwalifikuje sprawozdanie jako materiału do analizy
finansowej.
¾
gwałtownym wzroście przychodów ze sprzedaży w grudniu, przy czym taka
sytuacja ma miejsce tylko na papierze. W rzeczywistości produkty nie
14
W. Wąsowski, Cel, Zakres i Metody Fałszowania Sprawozdań Finansowych, Bank i Kredyt, nr
10,2002, s. 67
15
B. Gierusz, Podręcznik Samodzielnej Nauki Księgowania, ODDK, Gdańsk 2001, s. 17
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
28
opuszczają magazynów sprzedawcy a potencjalny odbiór realizowany jest nawet
po pół roku,
¾
zakwalifikowaniu do przychodów ze sprzedaży całej wartości wysłanych
produktów, przy czym niejednokrotnie część produktów zostaje po jakimś czasie
zwrócona przez odbiorcę.
¾
potraktowaniu kosztów jako wydatków inwestycyjnych, co ma odzwierciedlenie
w zaniżeniu kosztów danego okresu,
¾
sprzedaży składnika aktywów trwałych, najczęściej akcji lub udziałów z
zyskiem i jednoczesnym jego odkupieniu (taki zabieg jest przeprowadzany
oddzielnie, czyli towarzyszy jemu zawarcie dwóch transakcji). W tym
przypadku spółka zwiększa swój zysk na papierze oraz następuje wzrost
wartości aktywów, na skutek odkupienia danego składnika aktywów trwałych po
wyższej cenie, niż ta która była wykazana w Bilansie przed przeprowadzeniem
operacji, opisana transakcja najczęściej odbywa się pomiędzy spółką córką i
spółka matką.
¾
przeprowadzeniu wyceny aktywów przez nieuczciwego rzeczoznawcę, który
zawyża ich wartość. W przypadku aktywów trwałych wyższa wycena
składników majątku powoduje, że następuje wzrost wartości aktywów trwałych
oraz wzrost kapitału z aktualizacji wyceny. Poprawia się struktura finansowania
przedsiębiorstwa, gdyż kapitały z aktualizacji wyceny wchodzą w skład
kapitałów własnych,
¾
ukrywaniu strat w spółkach zależnych oraz przenoszeniu zobowiązań do spółek
zależnych, których sprawozdań finansowych nie uwzględnia się w sprawozdaniu
skonsolidowanym. Zwiększenie wartości wyniku finansowego spółki
dominującej kosztem spółek zależnych może odbywać się w różny sposób, np.
spółka dominująca wykonuje ekspertyzę dla spółki zależnej, zawyżając znacznie
wartość wycenianego aktywu; spółka dominująca udziela na papierze pożyczki
spółce zależnej, czerpiąc od niej przychody w formie ustalonej kwoty odsetek
itp.,
¾
nieprawidłowym rozliczeniu w czasie przychodów i kosztów. Do przychodów
np. zalicza się w momencie ich otrzymania, bez uwzględnienia stopnia
zaawansowania zrealizowanej umowy. Z takimi przypadkami często można
spotkać się w branży budowlanej lub leasingowej. Firmy budowlane często
zaliczają przychody do danego okresu w wielkości nieproporcjonalnej do
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
29
stopnia stanu zaawansowania prac budowlanych. Prawidłowe rozliczenie
powinno zostać przeprowadzone za pomocą rozliczeń międzyokresowych, a
przychody należałoby proporcjonalnie zaliczać do poszczególnych okresów, np.
biorąc pod uwagę stan zaawansowania prac budowlanych,
¾
nieprawidłowym zawiązywaniu i rozwiązywaniu rezerw. Rezerwy są
zawiązywane najczęściej w niższych wartościach niż wartość przewidywanych
przez spółkę strat w przyszłości lub spółka rozwiązuje część wcześniej
zawiązanych rezerw, tłumacząc taką decyzję tym, że występuje wysokie
prawdopodobieństwo odzyskania tych środków pieniężnych, na które wcześniej
zawiązano rezerwę. W obydwu przypadkach następuje
zawyżenie wyniku finansowego,
¾
przekwalifikowaniu inwestycji finansowych z długoterminowych na
krótkoterminowe z równoczesnym przeszacowaniem ich wartości. W wyniku
przeprowadzenia takiej operacji następuje zwiększenie zysku oraz wzrost
płynności przedsiębiorstwa, który jest wynikiem zwiększenia wartości
inwestycji krótkoterminowych w aktywach obrotowych,
¾
odpowiednim kształtowaniu stawek amortyzacji składników majątku trwałego,
przez co można wpływać na wartość kosztów poszczególnych okresów.
¾
wystawieniu not odsetkowych w grudniu i anulowaniu ich w styczniu, powoduje
to wzrost przychodów z działalności finansowej w miesiącu grudniu.
16
W jednostkach stosujących opisane „zabiegi” w sprawozdawczości analiza
finansowa staje się narzędziem bezużytecznym, gdyż nie odzwierciedla rzeczywistych
wyników osiągniętych przez przedsiębiorstwa. Szczególną uwagę należy zwrócić na
sprawozdania firm wykazujących nieznaczny zysk.
2.1 Wstępna analiza Bilansu
Wstępna analiza Bilansu polega na czytaniu oraz zwróceniu uwagi głównie na
wartość i przyrost lub spadek oraz dynamikę najważniejszych wartości bilansowych
(m.in. sumy bilansowej, kapitałów własnych i zobowiązań) Pozwala ona wstępnie
zidentyfikować pozytywne i negatywne zjawiska w działalności przedsiębiorstwa. W
stosunku do Bilansu obejmuje ona analizę pionową, czyli jego strukturę oraz poziomą,
16
Techniki agresywnego księgowania opracowano na podstawie: A. Mielczarek, Oszukane raporty,
Parkiet z 22.03.2002, s. 1,6, 7; Nieufność wobec raportów finansowych, op. cit. 22-23; W. Wąsowski, op.
cit., s. 69 oraz na podstawie wniosków z analizowanych sprawozdań finansowych i informacji
dodatkowej.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
30
czyli przyrost lub spadek. Zasadnicza informacja poznawcza, jaka wynika z Bilansu
przedsiębiorstwa to suma bilansowa, którą w trakcie analizy należy poddać ocenie pod
względem struktury, zarówno po stronie aktywów, jak i po stronie pasywów (tzw.
analiza pionowa) oraz powiązań poszczególnych pozycji aktywów i pasywów między
sobą (tzw. analiza pozioma). Takie podejście wymaga sporządzenia postaci Bilansu w
postaci analitycznej, która obejmuje strukturę aktywów oraz pasywów, a także ich
zmianę. W takim sprawozdaniu najczęściej umieszcza się tylko wartości, które są
niezbędne do analizy odrzucając w początkowej fazie badania wartości analityczne
wpływające na dane analityczne Bilansu. W przypadku zidentyfikowania przyczyn
niekorzystnych bądź też korzystnych zjawisk mających wpływ na sumę bilansową
uzupełnia się go o dodatkowe zestawienia. Wzór Bilansu syntetycznego przedstawiam
poniżej:
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
31
Tabela 2 Syntetyczny Bilans
SYNTETYCZNY BILANS
początek okresu
koniec okresu
Wyszczególnienie
Kwota w zł. struktura
w %
Kwota w zł. struktura
w %
dynamika w
%
1
2
3
4
5
6
- A K T Y W A -
A. Aktywa trwałe
I. Wartości niematerialne i prawne
II. Rzeczowe aktywa trwałe
III. Należności długoterminowe
IV. Inwestycje długoterminowe
V. Długoterminowe rozliczenia m/o
B. Aktywa obrotowe
I. Zapasy
II. Należności krótkoterminowe
III. Inwestycje krótkoterminowe
IV. Krótkoterminowe rozliczenia m/o
Aktywa razem
- P A S Y W A -
1
2
3
4
5
6
A. Kapitał (fundusz) własny
I. Kapitał (fundusz) podstawowy
II. Należne wpłaty na kapitał
podstawowy
III. Udziały (akcje) własne
IV. Kapitał (fundusz) zapasowy
V. Kapitał z aktualizacji wyceny
VI. Pozostałe kapitały rezerwowe
B. Zobowiązania i rezerwy na
zobowiązania
II. Zobowiązania długoterminowe
III. Zobowiązania krótkoterminowe
IV. Rozliczenia m/o
Pasywa razem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wzoru Bilansu dla jednostek innych niż banki, jednostki
budżetowe i zakłady ubezpieczeń zawartego w ustawie o Rachunkowości.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
32
Wstępna analiza Bilansu przedsiębiorstwa obejmuje cztery podstawowe etapy:
A. analizę pionową i poziomą, Bilansu,
B. określenie źródeł finansowania aktywów,
C. badanie struktury kapitałowo-majątkowej,
D. wycenę bilansową składników Bilansu.
Podczas analizy struktury i dynamiki zmian składników Bilansu należy unikać
zasadniczych błędów, Które wynikają z relacji zmiany wartości poszczególnych
składników bilansowych do dynamiki ich zmian Do najczęściej spotykanych błędów
interpretacyjnych można zaliczyć:
- równoznaczne traktowanie wzrostu lub spadku udziału badanego składnika
aktywów lub pasywów ze wzrostem czy spadkiem ich wartości,
- równoznaczne traktowanie tempa następujących zmiany danego składnika
aktywów lub pasywów oraz jego wpływu na sytuację majątkowo - kapitałową
badanego przedsiębiorstwa.
Analiza pozycji finansowej przedsiębiorstwa, przeprowadzana między innymi na
podstawie bilansu oraz rachunku zysków i strat, uwzględnia różne stopnie
szczegółowości, dzieląc się na analizę wstępną i analizę właściwą.
A . Analiza pionowa Bilansu
Analiza pionowa często nazywana też procentową polega głównie na ustaleniu
udziału procentowego poszczególnych pozycji wielkości bilansowych do sumy
bilansowej Pozwala określić główne obszary zaangażowania majątku i kapitałów w
przedsiębiorstwie.
Konstrukcja Bilansu pozwala zgrupować aktywa przedsiębiorstwa ze względu na
kryterium ich płynności, czyli możliwości ich spieniężenia po cenie nominalnej. Z tego
powodu analizując aktywa Bilansu, w pierwszej kolejności trzeba ocenić ich strukturę
oraz dynamikę zmian.
Aktywa trwałe są, ze względu na swoją płynność, często nazywane „zamrożonymi
pieniędzmi”, aktywa obrotowe natomiast potencjalnym generatorem korzyści
finansowych przedsiębiorstwa, z powodu możliwość szybkiej zamiany ich składników
w środki pieniężne. Koniecznie trzeba pamiętać, że struktura majątku przedsiębiorstwa
jest często determinowana, w dużej mierze rodzajem prowadzonej działalności. Wysoki,
jak i niski udział aktywów trwałych w ogólnej sumie bilansowej może być oceniany
jako:
• korzystny ze względu na większą zdolność wytwórczą jednostki,
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
33
• niekorzystny w przypadku niskiego stopnia wykorzystania tej zdolności.
Podobnie jest z wysokim i niskim udziałem aktywów obrotowych w sumie
bilansowej. Może być oceniany pozytywnie w przypadku jego efektywnego
zarządzania, lub negatywnie w przypadku, kiedy będzie „zamrażał” nadmiernie kapitał
finansujący go. Przy analizie aktywów nie można pominąć oceny dynamiki zmian
składników majątku nie ograniczając się do pomiaru odchylenia procentowego w
badanym okresie, lecz należy również wziąć pod uwagę zmianę składników w
wartościach bezwzględnych okres do okresu.
Struktura aktywów przedsiębiorstwa zależy głównie od rodzaju prowadzonej
działalności. Struktura w przedsiębiorstwach produkcyjnych charakteryzuje się często
znacznym udziałem aktywów trwałych w sumie bilansowej. W przedsiębiorstwach o
działalności w profilu transportowym udział ten sięga do 90%. Tymczasem
przedsiębiorstwa handlowe najczęściej posiadają aktywa obrotowe na poziomie 70%, w
aktywach ogółem, natomiast aktywa trwałe stanowią udział około 30% sumy
bilansowej. W przypadku przedsiębiorstw przetwórczych aktywa trwałe są
porównywalne z aktywami obrotowymi
17
.
Analiza pionowa polega na badaniu jednego roku, przy czym jednocześnie należy
zwracać baczną uwagę na zmianę struktury pozycji bilansowych lub wynikowych w
kolejnych okresach analitycznych.
Analiza pozioma inaczej nazywana porównawczą polega na badaniu skutków
zmian wartościowych oraz procentowych wybranych elementów sprawozdania finan-
sowego w badanym okresie czasu w odniesieniu do okresu poprzedniego traktowanego
jako bazowy. Analiza taka może być przeprowadzona, za co najmniej dwa okresy, lecz
najczęściej badaniu podlegają trzy lub cztery okresy. Aby można było przeprowadzić
analizę poziomą dane z systemu finansowo księgowego lub dane w innej postaci
powinny umożliwiać zgromadzenie danych historycznych za badane okresy.
Można powiedzieć, że analiza pozioma polega na ocenie zmienności w czasie pozycji
sprawozdania finansowego. W związku z tym rola analityka polega na interpretacji:
przyrostu i spadku oraz dynamiki wielkości finansowych a także zmiany obliczonych
na podstawie sprawozdania wskaźników finansowych. Przyrost i spadek oraz dynamika
często wyrażone są w wartościach procentowym. Przyrost i spadek często definiowany
bywa jako relacja różnicy pomiędzy wartością pozycji w analizowanym okresie oraz
17
ABC Bankowości, praca zbiorowa pod redakcją K. Opolskiego, R. Wierzby, Gdańska Akademia
Bankowa, Warszawa 1996, s. 185
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
34
wartością pozycji w okresie początkowym do wartości pozycji w okresie
początkowym. Dynamiką możemy nazwać relację pomiędzy wartością pozycji w
okresie analizowanym a wartością pozycji w okresie początkowym. Zaś zmiana
dotyczy różnicy pomiędzy dwoma wielkościami wyrażonymi w wartościach
procentowych i jest wyrażona w punktach procentowych.
Analiza pozioma może być przeprowadzana w ujęciu nominalnym, czyli nie
uwzględniająca czynnika inflacji lub w ujęciu realnym, czyli uwzględniająca czynnik
inflacji. Uwzględnienie w prowadzonej analizie czynnika inflacji lub też pominięcie go
jest obarczone porównywalnym błędem. Stąd wniosek, że automatyczne narzucanie
czynnika inflacji na wszystkie analizowane wielkości w jednej wysokości nie ma sensu
ekonomicznego. Uwzględnienie inflacji w analizie ma sens jedynie w sytuacjach, gdy
poziom inflacji będzie narzucany w odpowiedniej wysokości na poszczególne pozycje,
przy uwzględnieniu daty, w której wprowadzono lub wyprowadzono daną pozycję
odpowiednio do lub ze sprawozdania finansowego. Przykładowo, jeżeli jednostka
nabyła środek trwały w pierwszych dnia stycznia danego roku celowe jest narzucenie
inflacji za cały rok, jeżeli zaś nabyła ten środek w grudniu danego roku narzucenie
całorocznej inflacji nie ma sensu ekonomicznego. Analiza porównawcza danych polega
na ustaleniu i ogólnej ocenie wzrostu lub zmniejszeniu poszczególnych składników
Bilansu oraz Rachunku Zysków i Strat. Analiza struktury danych Bilansu oraz
Rachunku Zysków i Strat polega na ustaleniu i ocenie udziału poszczególnych pozycji
w ogólnych kwotach aktywów, pasywów oraz przychodów (lub dochodów). Daje to
orientację o randze objętych badaniem składników sprawozdania finansowego i ich
zmianach strukturalnych
18
B. Określenie źródeł finansowania majątku, czyli aktywów przedsiębiorstwa
Drugim etapem analizy wstępnej bilansu jest określenie źródeł finansowania
majątku przedsiębiorstwa, czyli wyznaczenie i zinterpretowanie wysokości kapitału
własnego, kapitału stałego oraz kapitału obrotowego przedsiębiorstwa.
Kapitał własny definiowany jest przez analityków jako różnica pomiędzy sumą
bilansową i zobowiązaniami ogółem, czyli kapitałem obcym przedsiębiorstwa.
Kapitał stały to kapitał długoterminowy, czyli taki, który zaangażowany jest w
przedsiębiorstwie w dłuższym okresie niż rok bilansowy i jest to suma kapitału
własnego oraz zobowiązań długoterminowych.
18
. L.Bednarski, Sprawozdanie z rocznej działalności przedsiębiorstwa i jego analiza w systemie
angloamerykańskim
(annual report), KR, Żyrardów 1990, s. 8-9
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
35
Kapitał obrotowy może być wyznaczony w ujęciu kapitałowym lub ujęciu
majątkowych. W ujęciu kapitałowym, kapitałem obrotowym nazywamy różnicę
pomiędzy kapitałem stałym oraz aktywami trwałymi przedsiębiorstwa. W ujęciu
majątkowym, kapitałem obrotowym nazywamy różnicę pomiędzy aktywami
obrotowymi oraz zobowiązaniami bieżącymi. Kapitał obrotowy to inaczej płynna
rezerwa jednostki. Jego wysokość świadczy głównie o zdolności do regulowania
bieżących zobowiązań, czyli płynności finansowej jednostki.
Wielkością graniczną dla kapitału obrotowego netto jest zero i w związku z tym
można wyróżnić trzy możliwe warianty wartości kapitału obrotowego netto:
- Kapitał obrotowy dodatni, oznacza, że kapitał stały jest większy niż aktywa trwałe a
aktywa obrotowe są wyższe od zobowiązań bieżących. Oznaczać to może, że
częścią kapitału długoterminowego przedsiębiorstwo finansuje krótkoterminową
część aktywów. Taka struktura bilansu wstępnie sugeruje brak problemów z
płynnością jednostki.
- Kapitał obrotowy równy zero sugeruje, że kapitał stały równa się aktywom trwałym
a aktywa obrotowe są równe zobowiązaniom krótkoterminowym. Taka sytuacja
występuje bardzo rzadko w praktyce gospodarczej. Istotnym jest również fakt, że
jeśli kapitał obrotowy jest bliski zeru to jest to sygnał ostrzegawczy o zbliżających
się j problemach z płynnością finansową jednostki.
- Kapitał obrotowy ujemny występuje, gdy aktywa stałe są większe od kapitału
stałego a zobowiązania krótkoterminowe są wyższe niż aktywa obrotowe. Oznacza
to, że część aktywów długoterminowych finansowana jest kapitałem obcym
krótkoterminowym. Sytuacja taka świadczy najczęściej o problemach w zakresie
płynności finansowej jednostki. Wyjątkiem od tej zasady są przedsiębiorstwa
charakteryzujące się szybką rotacją aktywów obrotowych doskonałym przykładem
w tym miejscu są supermarkety. W przypadku takich przedsiębiorstw, ujemny
kapitał obrotowy nie jest równoznaczny z zachwianiem płynności finansowej
jednostki. W pozostałych przypadkach o przeciętnej lub wolnej rotacji
krótkoterminowych ujemny kapitał obrotowym, świadczy najczęściej o problemach
z płynnością bieżącą. W praktyce gospodarczej łatwiej jest zmienić strukturę
aktywów jednostki. Np. poprzez sprzedaż części elementów aktywów trwałych.
Tego typu zmiany najczęściej rozpoczyna się od zbycia aktywów finansowych.
Zmiana struktury pasywów przedsiębiorstwa powinna natomiast polegać na dążeniu
do zwiększenia udziału kapitałów stałych długoterminowych w pasywach ogółem,
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
36
np. poprzez przeprowadzenie emisji papierów wartościowych długoterminowych
lub zaciągnięcie kredytu długoterminowego.
C. Badanie struktury kapitałowo-majątkowej
Trzecim etapem analizy wstępnej bilansu jest obliczenie i zinterpretowanie kilku
wskaźników. Są to wskaźniki pokrycia aktywów przedsiębiorstwa kapitałami.
- Wskaźnik pokrycia aktywów trwałych kapitałem własnym
(kapitały ogółem /fundusze własne)
Aktywa trwałe
Informuje on, w jakim stopniu kapitały własne finansują aktywa długoterminowe.
Zgodnie ze złotą zasadą bilansową, kapitały własne powinny wystarczać na
sfinansowanie aktywów trwałych. Oznacza to, że wskaźnik ten powinien przyjmować
wartość, co najmniej równą 100%.
- Wskaźnik pokrycia aktywów trwałych kapitałem stałym. Oblicza się go na
podstawie wzoru: kapitał stały / aktywa trwałe
Informuje on, w jakim stopniu kapitał długoterminowy finansuje aktywa
długoterminowe. W stosunku do wskaźnika pokrycia aktywów trwałych kapitałem
własnym wskaźnik ten różni się tylko licznikiem ułamka, czyli w omawianym
przypadku został on powiększony o zobowiązania długoterminowe (kapitał stały =
kapitał/fundusz własny + zobowiązania długoterminowe). Jeżeli w analizowanym
przedsiębiorstwie zobowiązania długoterminowe nie występują nie ma potrzeby liczyć
dwóch omawianych wskaźników jednocześnie. Wskaźnik pokrycia aktywów trwałych
kapitałem stałym dostarcza również informacji na temat wysokości kapitału obrotowego
netto. Jeżeli wskaźnik pokrycia aktywów trwałych kapitałem stałym jest większy niż
100% to kapitał obrotowy netto przyjmuje wartość dodatnią, jeżeli omawiany wskaźnik
jest równy 100%, to kapitał obrotowy netto jest równy zero i jeżeli wskaźnik jest
mniejszy od 100%, to omawiany kapitał jest ujemny.
- Wskaźnik pokrycia aktywów obrotowych kapitałem krótkoterminowym
kapitał krótkoterminowy / aktywa obrotowe
Obrazuje on strukturę bilansu w odniesieniu do pozycji krótkoterminowych. Jeżeli
wskaźnik pokrycia aktywów trwałych kapitałem stałym jest większy od 100% oznacza,
że kapitał obrotowy netto jest dodatni
- Udział kapitału obrotowego netto w finansowaniu aktywów ogółem
kapitał obrotowy netto / aktywa ogółem
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
37
Obrazuje, jaka część aktywów ogółem jest finansowana kapitałem obrotowym netto. Im
większy jest jego udział tym w przedsiębiorstwie występuje większe zabezpieczenie
płynności.
- Udział kapitału obrotowego netto w finansowaniu aktywów obrotowych
kapitał obrotowy netto / aktywa obrotowe
Obrazuje, jaka część aktywów obrotowych jest finansowana kapitałem obrotowym
netto.
2.2 Wstępna analiza Rachunku Zysków i Strat
Zarządy przedsiębiorstw nie lubią pokazywać, że ich firma przynosi straty, stąd
dbałość, aby na końcu rachunku wyników znajdowała się liczba dodatnia. Stąd rodzi się
zadanie analityka, aby stwierdzić, czy wskazywany wynik jest prawidłowy, Po
stwierdzeniu, czy firma nie generuje strat, kolejnym zadaniem analityka jest
sprawdzenie, jaka jest wielkość przychodów z podstawowej działalności firmy.
Uzyskuje się dzięki temu informację na temat skali jej działalności, co determinuje
zakres i metody dalszych analiz. Informacja taka jest też szczególnie ważna dla zarządu
oraz potencjalnego inwestora branżowego, który dzięki takiej analizie może się
zorientować, jaką część udziału w rynku kupi wraz z firmą. Jest ona również bardzo
istotna dla zarządu, ponieważ pozwala wskazać miejsca generowania zysku i strat w
rachunku wyników. Po spojrzeniu na pozycję „zysk netto” i „przychody ze sprzedaży”
rachunku wyników przychodzi czas na dokładniejsze badania, wśród których można
wydzielić analizę pionową i poziomą. Analiza pionowa pozwala na określenie źródeł
tworzenia zysku i stwierdzenie, czy pochodzi on z działalności podstawowej ze
sprzedaży, pozostałej działalności operacyjnej czy finansowej. Największe znaczenie
ma wynik na sprzedaży, ponieważ pozwala określić, czy firma należy do jednostek
rentownych w swojej podstawowej działalności. Następnym krokiem to korekta o
pozostałe przychody i koszty operacyjne. Analityczne znaczenie tych pozycji jest
mniejsze, ponieważ nie mają one zazwyczaj stałego charakteru i bardzo często tworzone
są w końcu okresu sprawozdawczego w celu poprawienia jego wyniku na koniec roku,
po czym następnie korygowane są na początku następnego roku. Jest to logiczne,
ponieważ trudno oczekiwać, że firma systematycznie będzie osiągała przychody np. ze
sprzedaży środków trwałych lub z naliczania odsetek. Podczas analizy pionowej
Rachunku Zysków i Strat bardzo przydatna jest znajomość jego konstrukcji i sposób
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
38
tworzenia wyniku finansowego w przedsiębiorstwie. Wspomniane zagadnienie
przedstawia poniższy schemat:
Schemat 4 Tworzenie wyniku finansowego w przedsiębiorstwie
Koszty własne
sprzedaży produktów
Przychody ze
sprzedaży
produktów
Wartość sprzedanych
towarów i materiałów
w cenie nabycia
Przychody ze
sprzedaży towarów i
materiałów
Wynik na sprzedaży
Poziom
operacyjny
Pozostałe koszty
Pozostałe przychody
Wynik na działalności operacyjnej
Koszty
operacji
finansowych
Przychody
finansowe
Poziom
finansowy
Wynik brutto na działalności gospodarczej
Straty
nadzwyczajne
Zyski nadzwyczajne
Poziom
nadzwyczajny
Wynik finansowy brutto
Obowiązkowe
zmniejszenie zysku
Obowiązkowe
zwiększenie straty
Poziom podziału
wyniku
Źródło: Maria Sierpińska i Dariusz Wędzki Zarządzanie Płynnością Finansową W Przedsiębiorstwie
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2001 str. 28.
Analiza pozioma polega na porównaniu wyników z kolejnych okresów oraz
podania zmian w czasie badanego okresu dla poszczególnych pozycji. Standardowy
Rachunek Zysków i Strat zawiera informacje, które dotyczą ostatniego i
poprzedzającego go okresu, Dokładniejszy wynik analizy osiąga się przy badaniu
większej ilości okresów, jednak praktycznie nie ma potrzeby analizowania większej niż
wyniki z 5 – 6 okresów. Posiadając zestawienie rachunków wyników z kilku okresów
można zbadać np. dynamikę sprzedaży brutto, której wzrost wskazuje, na charakter
rozwojowy przedsiębiorstwa, można też oszacować trend konieczny przy określaniu
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
39
perspektyw rozwoju przedsiębiorstwa. Zmianę poszczególnych pozycji rachunku
wyników można analizować w ujęciu nominalnym lub uwzględniając inflację, jednak
podobnie jak w przypadku analizy Bilansu przy analizie 2 – 3 okresów i poziomie
inflacji poniżej 6% wskaźnik można pominąć. Przy podawaniu wyniku konieczne jest
podanie czy w analizie została uwzględniona inflacja, czyli wynik ma postać nominalną
czy też realną. Jeśli zostaje podany wynik realny to, z jakiego okresu pochodzi
wskaźnik, źródło jego publikacji z podaniem wysokości zastosowanego wskaźnika.
Przy niskiej rentowności przedsiębiorstwa, moim zdaniem, konieczne jest
uwzględnienie poziomu inflacji oraz zbadanie wyniku netto poprzez metody bardziej
złożone, czyli dyskontowe:
- wartość zaktualizowana netto przedsięwzięcia NPV (net present value)
- wskaźnik wartości zaktualizowanej netto NPVR (net present value ratio)
- wewnętrzna stopa zwrotu IRR (internal rate of return)
Są to, co prawda metody oceny inwestycji, jednak moim zdaniem
przedsiębiorstwo jest zbiorem inwestycji lub jedną wielką inwestycją, dlatego w swojej
książki często je wykorzystuję w celu urealnienia wyniku jednostki. Badając wynik
przedsiębiorstwa wspomnianymi metodami dyskontowymi mam pewność, że mogę
ocenić celowość działania przedsiębiorstwa i wstępnie określić prognozę jego istnienia
w przyszłych okresach. Schemat przedstawiony poniżej zawiera uproszczoną wersję
Rachunku Zysków i Strat a dane finansowe znajdujące się w nim są rzeczywistymi
wynikami zamieszczonymi na stronach internetowych z wynikami spółek giełdowych.
Użycie prawdziwych danych tej Spółki w tej części książki nie jest przypadkowe,
ponieważ dane tej Spółki mogą być niemal książkowym przykładem ilustracji
możliwości manipulacji wynikami finansowymi w celu zastosowania rachunkowości
kreatywnej.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
40
Tabela 3 RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT AL.-PRAS S.A. ZA OKRES 1
KWARTAŁU 2002 – 1 KWARTAŁU 2005 dane w tys. zł.
I kw.
2002
II kw.
2002
III
kw.
2002
IV kw.
2002
I kw.
2003
II kw.
2003
III
kw.
2003
IV kw.
2003
I kw.
2004
II kw.
2004
III
kw.
2004
IV kw.
2004
I kw.
2005
Przychody netto ze
sprzedaży
2 945 2 663 1 706 1 838
987
492
473
582
474
461
461
488
14
Pozostałe
przychody
operacyjne 233
946
90
139
293
67
6
330
11
198
29
-36
37
Pozostałe koszty
operacyjne
5
38
1 4 528
91
230
768 7 812
0
21
0
175
0
1. Strata ze zbycia
niefinansowych
aktywów trwałych
0
0
0
0
0
0
802
229
0
0
0
58
0
2. Aktualizacja
wartości aktywów
niefinansowych
0
0
0 4 432
0
0
200 7 520
0
0
0
0
0
3. Inne koszty
operacyjne 5
38
1
96
91
230
-234
63
0
21
0
117
0
Przychody
finansowe
38
140
252
231 1 401 7 176 16 977 1 313
79
886
94 5 275 20 255
2. Odsetki, w tym:
38
117
273
114
634
123
64
43
11
57
0
-18
0
4. Aktualizacja
wartości inwestycji
0 19 089
0 21 927 1 743 1 696 1 302
597
0
102
0
437
0
5. Inne
0
23
21
117
205 4 228
-58
-265
68
299
95 1 003 6 544
Koszty finansowe
1 747 28 400 4 055 25 720 2 216 9 409 1 695 3 136
17 1 415
633 2 261
355
1. Odsetki, w tym: 1 678 1 608
921 3 448
140 3 770
32 2 472
17 1 313
589 1 355
355
2. Strata ze zbycia
inwestycji
0 6 806 3 014
30
0
849
0
0
0
0
0
0
0
3. Aktualizacja
wartości inwestycji
0 19 089
0 21 927 1 743 1 696 1 302 2 312
0
102
0
0
0
wynik brutto
-54 -26391 -3 309-30035
-387 -2 383 14 699 -9 012
345
-187
-296 3 065 19 797
Podatek
dochodowy
368 5 506
128
233
93 1 669 4 716 -6 446
0
81
108
-723 2 683
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych publikowanych na stronach internetowych
www.parkiet.com.pl z dnia 10.10.2005
Posiadając zestawienie rachunku wyników przedsiębiorstwa za kilka okresów
można analizować poszczególne pozycje bezpośrednio z zestawienia lub przekształcić
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
41
je w metodę graficzną. Należy pamiętać, aby zestawienie zawierało równe okresy a w
przypadku przedsiębiorstwa osiągającego przychody z dużą sezonowością bardzo
często porównuje się takie same okresy z poszczególnych lat, np. pierwszy kwartał z
pięciu lat. Analizę tego typu przeprowadza się dla wszystkich okresów roku. Do analiz
wykorzystuje się najczęściej wynik finansowy brutto przedsiębiorstwa, jednak należy
też zwrócić baczną uwagę na pozycję „podatek dochodowy”, ponieważ zdarza się, że
przedsiębiorstwa wykazują duży zysk bilansowy a we wspomnianej pozycji wykazują
wartość „0”. W takiej sytuacji wynik netto najczęściej jest pozycją wykreowaną a
wykazany zysk powstaje wtedy najczęściej w niższej części Rachunku Zysków i Strat,
np. działalności finansowej. Jak już wcześniej pisałem wynik stworzony w tym miejscu
nie stanowi podstawowego profilu działalności przedsiębiorstwa stąd nie posiada
znamion stałości i w związku z tym nie ma wielkiego znaczenia na kondycję jednostki
w dłuższym okresie. Poniżej przedstawiam wartości z rachunku wyników w formie
graficznej.
Schemat 5 Wybrane pozycje Rachunku Zysków i Strat Al Pras Sp. z o.o. za okres 1
kw. 2002 - 1 kw. 2005
Wybrane pozycje Rachunku Zysków i Strat Al Pras Sp. z o.o. za
okres 1 kw. 2002 - 1 kw. 2005
-30 000
-25 000
-20 000
-15 000
-10 000
-5 000
0
5 000
10 000
15 000
20 000
25 000
I kw
2002
II kw
2002
III kw 2002
IV
kw
2002
I kw
2003
II kw
2003
III kw 2003
IV
kw
2003
I kw
2004
II kw
2004
III kw 2004
IV
kw
2004
I kw
2005
okres
warto
ść
Przychody netto ze sprzedaży
w ynik brutto ze sprzedaży
Wynik z działalności operacyjnej
Wynik z działalności gospodarczej
Źródło: opracowanie własne
Analizując tak przedstawione dane analityk może się od razu zorientować, że
szczegółowej analizie musi poddać działalność finansową Spółki, ponieważ przy
utrzymującej się tendencji spadkowej przychodów ze sprzedaży, wyniku brutto ze
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
42
sprzedaży występują wahania wyniku działalności operacyjnej spowodowane
wahaniami kosztów sprzedaży lub kosztów ogólnego zarządu jednocześnie występują
ogromne wahania wyniku z działalności gospodarczej. Dokładna analiza tej pozycji
wskazuje na przemieszczania środków trwałych pomiędzy jednostkami powiązanymi.
Jako ciekawostkę chcę dodać, że Al. Pras zatrudnia, w chwili pisania tej książki trzech
pracowników w tym jeden na urlopie bezpłatnym.
19
Wynik skonsolidowany wynik ze
sprzedaży tej grupy kapitałowej za 2 kwartał 2005 wynosi 385.000 PLN, natomiast
wynik brutto ze sprzedaży w tym kwartale wynosi 4.301.000 PLN.
2.3 Wstępna analiza Rachunku Przepływów Pieniężnych
W literaturze ekonomicznej przedmiotu bardzo często spotyka się poglądy, że
wartość zysku to nie najlepszy mierniki sytuacji finansowej jednostki w badanym
okresie sprawozdawczym. Wytworzony zysk należy do kategorii rachunkowej i w
związku z tym bardzo często nie jest tożsamy z poziomem wygenerowanej przez
jednostkę gotówki operacyjnej. Bywa, że przedsiębiorstwo wykazuje duży zysk i
jednocześnie nie generuje gotówki. Bardzo często powodem tej różnicy jest naliczona
amortyzacja od środków trwałych i wartości niematerialnych prawnych, ponieważ
stanowią ona koszt bilansowy a nie powoduje strumienia gotówki, odwrotną sytuacją
jest zakup środków trwałych i amortyzacja ich w długim okresie, co spowoduje
strumień wypływu gotówki i stosunkowo niewielki koszt bilansowy. Również zysk
operacyjny może stanowić źródło finansowania działalności operacyjnej, czyli
nadmierny wzrost zapasów, należności lub spłatę zobowiązań krótkoterminowych.
Przedsiębiorstwo może ponieść wysoką stratę operacyjną i jednocześnie wygenerować
gotówkę obrotową, zachowując tym samym zdolność do regulowania bieżących
zobowiązań, czyli utrzymać płynność finansową. W praktyce gospodarczej istnieją
okoliczności powodujące, że przedsiębiorstwa, które osiągają dobre wyniki finansowe,
nie zawsze dysponują wystarczającą ilością środków do finansowania działalności
bieżącej, a równocześnie podmioty o wynikach słabych mogą posiadać odpowiednie
przyrosty środków pieniężnych. W krótkich okresach czasu rozbieżności pomiędzy
wynikiem finansowym i poziomem gotówki mogą być bardzo znaczne. W takiej
sytuacji bardzo często, aby ocenić poszczególne obszary działalności operacyjnej
19
Załącznik do Sprawozdania Zarządu Al. Pras Sp. z o.o. za pierwszy kwartał 2005 pobrany ze strony
http://www.parkiet.com/rap/s_kw.jsp?id=36559
stan na 10.10.2005
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
43
przedsiębiorstwa wykorzystuje się dane finansowe zawarte w Rachunku Przepływów
Pieniężnych. Analizę Rachunku Przepływów Pieniężnych podobnie jak Bilansu i
Rachunku Zysków i Strat przeprowadza się najczęściej w postaci:
- Analizy wstępnej
- Analizy wskaźnikowej
Analiza wstępna Rachunku Przepływów Pieniężnych rozpoczyna się najczęściej od
identyfikacji stanu środków pieniężnych w obszarach ich przepływu:
- Operacyjnym,
- Inwestycyjnym
- Finansowym.
Wszystkie wymienione obszary przepływów operacyjnych mogą generować
gotówkę, ale też ją pochłaniać. W związku z tym strumienie środków pieniężnych mogą
posiadać znak dodatni oraz ujemny. Strumień dodatni obrazuje poziom środków
pieniężnych wygospodarowanych lub pozyskanych z zewnątrz przedsiębiorstwa ujemny
zaś pokazuje wielkości niedoborów środków, lub strumienie wydatków gotówki w
danym obszarze przepływów. Nie można wyrokować o sytuacji majątkowej jednostki
wyłącznie w oparciu o saldo środków pieniężnych netto, uzyskanych z działalności
prowadzonych przez przedsiębiorstwo. Jednak wstępna ocena pozycji środków
pieniężnych z działalności operacyjnej, inwestycyjnej oraz finansowej staje się bardzo
przydatna w pogłębionej ocenie tego badania.
Wstępna analiza Rachunku Przepływów Pieniężnych obejmuje:
- Analizę poziomą,
- Analizę pionową,
- Wstępną analizę wskaźnikową.
Analiza pozioma polega na zbadaniu poszczególnych zmian pozycji Rachunku
Przepływów Pieniężnych, jakie zaszły w okresie, za który został sporządzony. Badanie
zmieniających się pozycji za okres, co najmniej 3 lat pozwoli dać obraz dynamiki
zmian, jakie zachodzą w określonym obszarze przepływów pieniężnych jednostki.
Różnica tempa zmian wielkości w RPP pozwala wyjaśnić przyczynę zmian struktury
przepływów. Stąd wniosek, że analiza pozioma jest podstawą wyciągnięcia wniosków
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
44
oraz budowy prognozy w tempa rozwoju przedsiębiorstwa oraz źródła jego
finansowania.
Analiza pionowa, RPP sprowadza się do badań struktury wpływów oraz
wydatków. Zmiany struktur za badany okres pozwala zobrazować rzeczywistą sytuację
jednostki w analizowanych obszarach. Badanie struktury za krótki okres ma małą
wartość poznawczą, ponieważ większość wpływów oraz wydatków ma charakter
zmienny i bardzo często brakuje w nim tendencji cykliczności. Normalną rzeczą w
działalności gospodarczej jest też rozbieżność czasowa pomiędzy ponoszonym
nakładam inwestycyjnym, a uzyskiwanym efektem. Dlatego konieczne jest badanie
struktury wpływów oraz wydatków w dłuższym okresie czasu, czyli ponad 3 letnim.
Jednocześnie nie ma większego sensu badać przepływy pieniężne za okres dłuższy niż 7
lat. Wieloletnie badanie zmiany struktur przepływów pieniężnych wiąże się też z
koniecznością stworzenia do ocen w danym przedsiębiorstwie bazy odniesienia do
dalszych analiz. Przy tego typu badaniach lata poprzednie są podstawą porównań, gdyż
brak jest w tym obszarze wypracowanych norm, standardów i wielkości średnich w
danej branży.
Głównym źródłem wpływu środków pieniężnych jest działalność operacyjna
jednostki. Są one rezultatem operacji gospodarczych, które generują nadwyżkę
finansową w przedsiębiorstwie, jednocześnie stanowią sumę wyniku finansowego oraz
amortyzacji. Nadwyżka ta może zostać również:
- Zasilona przez gotówkę uwolnioną z aktywów obrotowych lub przez wzrost
zobowiązań z działalności operacyjnej
- Zagospodarowana poprzez wzrost aktywów obrotowych lub przez spłatę
zobowiązań krótkoterminowych z wyłączeniem kredytów.
Bardzo często, w literaturze ekonomicznej, proponuje się, aby porównywać wynik
finansowy netto z poziomem przepływów pieniężnych z działalności operacyjnej
Porównane kategorie jednak dotyczą różnych obszarów działalności jednostki. Wynik
finansowy netto jest łącznym wynikiem działalności jednostki, czyli operacyjnej,
inwestycyjnej oraz finansowej. Korekta wyniku netto pozostałe skutki operacyjne np.
sprzedaż aktywów trwałych, otrzymane dywidendy, oraz skutki finansowe, np. różnice
kursowe, skutki aktualizacji wyceny składników majątku pozwala zbliżyć go do
przepływów pieniężnych netto z działalności operacyjnej. Obydwie porównane
kategorie dotyczyły będą działalności operacyjnej przedsiębiorstwa. Dodatkowo, dla
porównań, z wynikiem finansowym powinno się również ująć amortyzację
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
45
przeznaczoną na odtworzenie majątku. Porównanie sumy skorygowanego wyniku
finansowego netto i amortyzacji z przepływami pieniężnymi netto z działalności
operacyjnej pozwala ustalić ile środków wygenerowanych zostało skierowane na
finansowanie operacyjnej działalności jednostki, a ile może być wykorzystane na
finansowanie inwestycji oraz spłatę długu.
Podobnie jak przy poprzednich częściach sprawozdania finansowego wygodniej
jest sporządzić skróconą wersję Rachunku Przepływów Pieniężnych i w przypadku
dużych wahań w którymś z okresów analizować tylko te okresy lub przy wyjątkowo
wysokich przepływach pieniężnych w działalności innej niż podstawowa należy
zwrócić szczególną uwagę na powstałe rozbieżności. Poniżej przedstawiam skrócony
Rachunek Przepływów Pieniężnych.
Tabela 4 RACHUNEK PRZEPŁYWÓW PIENIĘŻNYCH (wersja syntetyczna)
Numer Wartość na koniec
Treść
rok bieżący rok
poprzedni
A
PRZEPŁYWY ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH
Z DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ
B
PRZEPŁYWY ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH
Z DZIAŁALNOŚCI INWESTYCYJNEJ
C
PRZEPŁYWY ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH
Z DZIAŁALNOŚCI FINANSOWEJ
D
PRZEPŁYWY PIENIĘŻNE NETTO,
RAZEM
E
BILANSOWA ZMIANA STANU
ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH,
F
ŚRODKI PIENIĘŻNE NA POCZĄTEK
OKRESU
G
ŚRODKI PIENIĘŻNE NA KONIEC
OKRESU (F+/-D), W TYM:
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ustawy o Rachunkowości
Wstępna analiza wskaźnikowa RPP pozwala określić wzajemne relacje
zachodzące pomiędzy wielkościami przepływów pieniężnych w poszczególnych
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
46
obszarach działalności przedsiębiorstwa. Sposób, w jaki się ustala te relacje jest
uzależniony od poziomu generowanej gotówki operacyjnej. Dodatnie przychody
operacyjne należy odnieść do ujemnych przepływów inwestycyjnych i finansowych,
czyli obszarów, w których była ona angażowana, ujemną zaś do dodatnich przepływów
inwestycyjnych i finansowych, z których mogły pochodzić środki pokrywające
niedobory.
1. Relacja gotówki operacyjnej do przepływów z działalności inwestycyjnej =
Dodatnie przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej
Ujemne przepływy pieniężne netto z działalności inwestycyjnej
Relacja ta pokazuje ilość środków wygenerowanych w podstawowej działalności
operacyjnej i wtórnie zaangażowanych w sfinansowanie działalności inwestycyjnej
jednostki. Poziom relacji większy od 1 oznacza, że wydatki inwestycyjne były mniejsze
od środków z działalności operacyjnej, czyli nie wszystkie wygenerowane środki
zostały przeznaczone na działalność inwestycyjną jednostki natomiast częściowo
zostały spłacone zobowiązania lub odłożone na koncie powiększając stan środków w
stosunku do początku okresu. Jeżeli analizowana relacja jest mniejsza od 1, oznacza, że
część wydatków inwestycyjnych została pokryta ze środków pochodzących z
działalności finansowej bądź ze środków wcześniej skumulowanych na rachunku.
2 Relacja gotówki operacyjnej do przepływów pieniężnych z działalności finansowej =
Dodatnie przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej
Ujemne przepływy pieniężne netto z działalności finansowej
Relacja obrazuje, w jakim stopniu środki pochodzące z działalności operacyjnej były
wykorzystane na spłatę długów.
3 Relacja gotówki operacyjnej do przepływów z działalności inwestycyjnej =
Ujemne przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej
Dodatnie przepływy pieniężne netto z działalności inwestycyjnej
Pokazuje nam, w jakim stopniu niedobory gotówki w operacyjnej działalności pokryte
zostały ze środków pozyskanych z działalności inwestycyjnej. Często zdarza się, że
zadłużona firma pokrywa potrzeby gotówkowe w działalności podstawowej ze środków
uwolnionych z aktywów trwałych poprzez leasing zwrotny, sprzedaż majątku,
wyodrębnienie spółki córki i sprzedaż w niej udziałów.
4 Relacja gotówki operacyjnej do przepływów z działalności finansowej =
Ujemne przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej
Dodatnie przepływy pieniężne netto z działalności finansowej
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
47
Informuje nas, w jakim stopniu niedobory gotówki w działalności operacyjnej zostały
pokryte ze środków pozyskanych z działalności finansowej, czyli ze środków
pochodzących z nowej emisji akcji, obligacji, lub zaciągniętych kredytów.
Krótkoterminowe kredyty są najczęściej wykorzystywane do uzupełnienia niedoborów
gotówki w operacyjnej działalności, czyli na zakup surowców, na zobowiązania
podatkowe, płace itp.
5. Relacja przepływów z działalności finansowej do przepływów z działalności
inwestycyjnej =
Ujemne przepływy pieniężne netto z działalności inwestycyjnej
Dodatnie przepływy pieniężne netto z działalności inwestycyjnej
Aby ustalić ile środków pozyskanych w finansowanym obszarze działalności
przedsiębiorstwa zostało wykorzystane w działalności inwestycyjnej można odnieść
wydatki inwestycyjne netto do poziomu środków pochodzących z działalności
finansowej. Relacja taka może zostać odwrócona w sytuacji, gdy wydatki inwestycyjne
były również pokrywane ze środków pochodzących z działalności operacyjnej lub ze
środków skumulowanych wcześniej na rachunku.
Pokazane relacje nie stanowią katalogu zamkniętego wstępnej analizy
wskaźnikowej RPP. W miarę potrzeb można ustalić inne relacje bardziej
dostosowane do potrzeb badanego przedsiębiorstwa.
3. Analiza wskaźnikowa
Wyniki wstępnej analizy dostarczają cennych informacji na temat kondycji
jednostki, bez których kompleksowa ocena wydaje się być niemożliwa. Jednak
wielokierunkowa analiza poszczególnych pozycji Rachunku Zysków i Strat, Bilansu
oraz Rachunku Przepływów Pieniężnych oraz ich powiązań pozwala na pełną ocenę
kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Aby ułatwić ocenę stworzony został system
wskaźników finansowych, a sama analiza prowadzona przy ich użyciu nazywa się
analizą wskaźnikową. Jest to najczęściej stosowana metoda analizy finansowej
przedsiębiorstwa, tak przez banki przy podejmowaniu decyzji kredytowych,
potencjalnych inwestorów (fundusze inwestycyjne, venture capital itp.) przed podjęciem
decyzji o zaangażowaniu kapitałowym, jak i wewnętrzne komórki controllingowe, czy
też finansowo księgowe, jako narzędzie pomocne w zarządzaniu finansami jednostki.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
48
W literaturze można spotkać ogromną ilość różnorodnych wskaźników
analitycznych. Ich ilość i różnorodność tworzy swego rodzaju zamieszanie tym większe,
że często wskaźniki noszą te same nazwy lecz obliczane są według innych formuł, lub
odwrotnie czyli te same wskaźniki występujące pod różnymi nazwami. Nie można
jednoznacznie określić, które z nich są poprawne, ponieważ każdy wskaźnik posiada
pewne informacje, a w zależności od tego, co interesuje analityka, może być przez
niego skonstruowany poprzez odpowiedni dobór danych. Ważne jest, aby przy
znajomości ich konstrukcji został prawidłowo zinterpretowany wynik. Wskaźniki
oblicza się dokonując prostych operacji matematycznych na wartościach, które w
większości można uzyskać ze sprawozdań finansowych jednostki, choć do obliczenia
niektórych wskaźników wymagane są też pewne informacje dodatkowe. Na przykład:
dzieląc wartość zysku netto z Rachunku Zysków i Strat przez sumę aktywów z Bilansu
uzyskuje się wskaźnik zyskowności netto aktywów zwany też ROA (return on assets)
mówiący, jaki zysk netto przynosi każdy złoty zaangażowany w aktywa jednostki.
Schemat 6 KLASYFIKACJA WSKAŹNIKÓW EKONOMICZNYCH
Źródło: opracowanie własne
Według przedstawionej klasyfikacji wskaźniki finansowe i operacyjne podzielone
są na wskaźniki:
WSKAŹNIKI EKONOMICZNE
WEWNĘTRZNE
ZEWNĘTRZNE
OPERACYJNE
FINANSOWE
RENTOWNOŚCI
EFEKTYWNOŚCI
PŁYNNOŚCI
STRUKTURY
KAPITAŁU
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
49
- wewnętrzne obliczane na podstawie danych zawartych w sprawozdaniach
finansowych badanej jednostki.
- Wskaźniki zewnętrzne czyli takie, które dane pochodzące z materiałów
innych niż sprawozdania finansowe (np. cena rynkowa akcji) przedstawiają
w liczniku lub mianownika wskaźnika. Są one najczęściej wykorzystywane
przez inwestorów i potencjalnych inwestorów firmy.
Wskaźniki wewnętrzne są dzielone na dwie podstawowe grupy: wskaźniki
- operacyjne
- finansowe.
Wskaźniki operacyjne koncentrują się głównie na operacjach jednostki bez
uwzględniania sposobu finansowania. Dlatego można powiedzieć, że dotyczą aktywów
bilansu. Wskaźniki finansowe natomiast skupiają się głównie na badaniu sposobu
sfinansowania majątku jednostki.
Wskaźniki operacyjne podzielone są następnie na dwie kolejne grupy:
- wskaźniki rentowności, które charakteryzują efekty uzyskiwane z
podstawowej działalności operacyjnej.
- wskaźniki efektywności lub wydajności, czyli takie które określają obrót lub
charakteryzują efektywność inwestowania spółki.
Wskaźniki finansowe natomiast są podzielone na wskaźniki płynności oraz struktury
kapitału.
- wskaźniki finansowe oceniają krótkoterminowe możliwości finansowe
przedsiębiorstwa, a głównie zdolność jednostki do spłacania zobowiązań w
krótkim okresie.
- Wskaźniki struktury kapitału natomiast służą najczęściej ocenie
długoterminowej struktury kapitału, a przede wszystkim udział kapitału
własnego i obcego w finansowaniu firmy w długim okresie
20
.
Rozróżnia się pięć kategorii wskaźników użytecznych przy ocenie działalności i
stanu finansów firmy, które najczęściej występują w praktyce. Są to:
1) Wskaźniki płynności (LIQUIDITY)
2) Wskaźniki zasilania finansowego (FINANCIAL LEVERAGE)
20
L. Bednarski, T. Wiśniewski, „Analiza Finansowa w Zarządzaniu Przedsiębiorstwem”, PWE Warszawa
1996, s. 321.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
50
3) Wskaźniki aktywności (ACTIVITY)
4) Wskaźniki rentowności (PROFITABILITY)
5) Wskaźniki wartości rynkowej firmy
Przedsiębiorstwo powinno interesować się pełnym zakresem tych standardowych
wskaźników, aby uzyskać pełniejszy obraz nie tylko własnej oceny ale także opinii, jaką
mogą wyrabiać sobie o firmie jej partnerzy
21
.
Wybrany system wskaźników powinien być dostosowany do potrzeb
poszczególnych szczebli zarządzania i przyjętego w firmie systemu ewidencji.
Informacje dostarczane przez wybrane wskaźniki powinny pobudzać do podejmowania
określonych decyzji zalecających kontynuację dotychczasowych działań lub ich
wstrzymanie (ograniczenie, zwolnienie, przyspieszenie, itp.)
22
.
Badania prowadzone w wielu krajach wskazują, że szczególnie często wykorzystywane
są wskaźniki zyskowności majątku oraz generowania nadwyżek pieniężnych.
Potwierdzają to np. badania prowadzone w 10 czołowych austriackich bankach i
instytucjach finansowych, które łącznie analizują rocznie około 50 000 bilansów swoich
klientów (można wobec tego przyjąć, że są to badania reprezentatywne)
23
.
3.1 Wskaźniki płynności finansowej
Dla sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstwa konieczne jest utrzymanie
płynności finansowej. Za pomocą wskaźników płynności finansowej oceniana jest
zdolność firmy do uregulowania zobowiązań w wymaganych terminach. Analiza
dynamiki ich zmian umożliwia przewidywanie trudności płatniczych przedsiębiorstwa i
szybkie podjęcie działań zmierzających do przywrócenia płynności finansowej. Na
podstawie ich wzrostu lub spadku możemy ocenić tendencję utrzymująca się w
przedsiębiorstwie. Jednak podanie przedziału wartości zalecanych wydaje się być nie
możliwe, ponieważ ich wartość może być różna w zależności od profilu działania
przedsiębiorstwa. Bezdyskusyjnym jedynie pozostaje fakt, że przedsiębiorstwo
posiadające rosnącą tendencję tych wskaźników zapewnia sobie bezpieczeństwo jednak
zbyt wysoki ich poziom powoduje utratę możliwości dochodu.
21
W. Bień, „Zarządzanie Finansami Przedsiębiorstwa”, Difin, Warszawa 1998 r., s. 97
22
M. Walczak, „Prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie”, PWN Warszawa 1998 r., s. 95
23
www.sgh.waw.pl/ekonomia/index.html
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
51
wskaźnik bieżącej płynności (Current Ratio) = aktywa bieżące / zobowiązania
bieżące
Pokazuje on zdolności jednostki do regulowania bieżących zobowiązań posiadanymi
środkami obrotowymi. Jest to iloraz wartości aktywów i pasywów obrotowych. Często
w literaturze, szczególnie starszej, jego wartość idealna jest wskazywana jako przedział
<1,2 - 2,0>,
24
tzn. jest optymalnie, gdy majątek obrotowy jest 1,2 do 2 razy większy niż
zobowiązania krótkoterminowe. Gdy wskaźnik spada poniżej 1 występują najczęściej
kłopoty z płynnością Gdy wskaźnik przekracza 3, oznacza nadpłynność czyli zbyt małe
wykorzystanie środków obrotowych, np. zaleganie w magazynie niesprzedane towary,
niespłacone należności lub krótkoterminowe papiery wartościowe, których nie można
sprzedać. Tendencja taka ma uzasadnienie, np. w sytuacji gdy wynika z dużego
poziomu gotówki okresowo ulokowanej w krótkoterminowych papierach
wartościowych przynoszących określone dochody. Może również wystąpić w
przypadku emisji dużej ilości nowych akcji czyli wpływu gotówki ze sprzedaży do
czasu zainwestowania środków ze zbycia w aktywach trwałych. Zbyt wysoka wartość
tego wskaźnika może sugerować również kłopoty przedsiębiorstwa ze zbywaniem
aktywów obrotowych i być może nierzetelnej ich wyceny. Inne wersje idealnych
wartości wskaźnika: wartość wskaźnika powinna mieścić się w przedziale 1,6-1,9.
Wyższa wartość wskaźnika świadczy o nadmiernym zamrożeniu w majątku obrotowym
środków, które mogłyby być zainwestowane w alternatywne przedsięwzięcia.
25
L.
Bednarski przyjmuje, że optymalny poziom wskaźników płynności mieści się w
granicach 1,5 do 2,0, zaś wskaźnik wyższy od 2,0 świadczy o realnym zabezpieczeniu
zobowiązań bieżących.
26
Natomiast D. Davies Zdecydowanie negatywnie ocenia on
górną normę 2,0, stanowiącą granicę bezpieczeństwa finansowego firmy, czyli granicę,
która zapewnia zachowanie równowagi finansowej firmy. Twierdzi on, że w
poszczególnych branżach, firmy mają różny poziom środków obrotowych i
zapotrzebowanie na te środki zmienia się pod wpływem m.in. specyfiki branży.
27
W
związku z tak dużymi rozbieżnościami co do optymalnego poziomu tego wskaźnika
najrozsądniejszą metodą ale też najbardziej pracochłonną metodą wydaje się
porównanie obliczonego wskaźnika ze wskaźnikiem obliczonym za lata ubiegłe lub w
24
Olszewski D. „Podstawy Analizy Finansowej Przedsiębiorstwa”, Olympus Warszawa 1992, s.47
25
J. Ostaszewski, Ocena efektywności przedsiębiorstwa według standardów EWG, CIM,
Warszawa 1991, s. 54 55.
26
L. Bednarski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 1994, s. 66 - 80
27
D. Davies, Sztuka zarządzania finansami, PWN - McGraw-Hill, Warszawa - Londyn
1993, s. 42-50.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
52
przypadku niemożliwości wykonania tego pozostaje porównanie ze wskaźnikiem kilku
przedsiębiorstw o podobnym profilu działalności i porównywalnej sumie bilansowej.
Nadmiernie wysoka lub nadmiernie niska wartość wskaźnika bieżącego powinna
skłaniać kierownictwo przedsiębiorstwa do zbadania przyczyn takiego kształtowania się
omawianej relacji. Przyjęcie do analizy płynności finansowej jednostki łącznych jego
aktywów obrotowych zaciemnia obraz zdolności tej jednostki do wywiązywania się z
zobowiązań krótkoterminowych. Aktywa charakteryzują się różnym stopniem
płynności, czyli możliwości zamiany na gotówkę w krótkim czasie, według wartości
nominalnej. W związku z tym powstaje potrzeba wyłączenia z tych aktywów zapasów,
które nie mogą być odpowiednio szybko upłynnione, a część zapasów może być
przestarzała i trudna do sprzedaży. Celowi temu służy wskaźnik przyspieszonej
płynności finansowej ustalony według wzoru:
wskaźnik szybki płynności (Quick Ratio) = (aktywa bieżące – zapasy) /
zobowiązania bieżące
Wskaźnik ten pokazuje stopień pokrycia zobowiązań krótkoterminowych
aktywami o dużym stopniu płynności, tzn. mierzy natychmiastową zdolność firmy do
spłaty długów. Wskaźnik ten jest obliczany jako stosunek wartości aktywów bieżących
pomniejszonych o zapasy oraz rozliczenia międzyokresowe czynne do wartości
pasywów bieżących
28
. Wartość wskaźnika powinna oscylować wokół 1, w praktyce jest
to poziom rzadko spotykany. Dlatego za satysfakcjonujący uważa się poziom od 1 do
1,2. Gdy wskaźnik spada poniżej 1 pojawia się zagrożenie bieżącej zdolności firmy do
terminowego regulowania zobowiązań. Według J. Ostaszewskiego wartość wskaźnika
należącego do przedziału 0,9-1,0 jest najwłaściwsza
29
. D. Davies twierdzi, że nie
istnieje idealny wskaźnik, który mógłby stanowić bazę odniesienia To co dla jednej
firmy jest dobre, dla innej jest niedorzeczne.
30
Moim zdaniem opinia D Davies’a jest jak
najbardziej słuszna. W swojej praktyce zawodowej spotykam się z wieloma typami
przedsiębiorstw i w pełni popieram jego zdanie. Jest rzeczą oczywistą, że istnieją
przedsiębiorstwa posiadające ten wskaźnik na poziomie poniżej 0,5 i jednocześnie
będące w doskonałej kondycji finansowej. Jako przykład można podać przedsiębiorstwo
komunikacji miejskiej. Niski wskaźnik płynności spowodowany jest niskim poziomem
majątku obrotowego, głównie należności, ponieważ przychody ze sprzedaży biletów
28
Czekaj J, Dresler Z., „Zarządzanie finansami przedsiębiorstw”, PWN Warszawa 2001, s.211
29
J. Ostaszewski, Ocena efektywności przedsiębiorstwa według standardów EWG, CIM, Warszawa 1991, s. 60 62.
30
D. Davies, Sztuka zarządzania finansami, PWN - McGraw-Hill, Warszawa – Londyn, 1993, s. 44-45.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
53
regulowane są gotówką „z góry”, natomiast uboczna działalności przedsiębiorstwa
wpływająca na należności (np. przychody z reklam) stanowi marginalną część
przychodów i nie ma zdecydowanego wpływu na ich poziom. Zobowiązania bieżące
mają standartowy poziom i dotyczą dostaw paliw i części zamiennych, obciążeń na
rzecz budżetów, pracowników i instytucji publicznoprawnych. Wydłużone terminy
płatności wobec dostawców usług remontowych, paliw, czy taboru oznaczają
opóźnianie wypływu gotówki z firmy i poprawę płynności finansowej, jednak w
statycznym rachunku powoduje pogorszenie płynności finansowej.
Wskaźnik natychmiastowej wymagalności = (aktywa bieżące – zapasy i
należności) / zobowiązania bieżące
Inaczej nazywany wskaźnikiem płynności gotówkowej lub testem kwasowym
(acid-test ratio) mówi jaką część zobowiązań firma może spłacić posiadaną gotówką.
Spadek wartości pieniężnej może sugerować racjonalizację gospodarki środkami
pieniężnymi.
W liczniku tej relacji uwzględnione się tylko te aktywa, których zdolność do
regulowania zobowiązań jest natychmiastowa. Określa ona, w jakiej części mogą być
regulowane zobowiązania, gdyby stały się one natychmiast wymagalne. Brak środków
pieniężnych na rachunku nie znaczy, że przedsiębiorstwo utraciło płynność finansową
szczególni, gdy ma ono zagwarantowany przypływ środków pieniężnych z regularnie
inkasowanych należności. Zupełny brak środków pieniężnych w firmie może prowadzić
do strat wynikających z braku możliwości zawierania szybkich korzystnych transakcji
czy skorzystania z nadarzających się na rynku „okazji". Powoduje to często brak
możliwości zarobku jednak nie jest powodem upadłości, ponieważ upadłość to trwała a
nie chwilowa utrata płynności finansowej. Oprócz przedstawionych metod pomiaru
płynności finansowej, często w praktyce wykorzystuje się inne miary płynności.
Pozwalają one obok oceny poziomu płynności również na sterowanie nią. Do tej grupy
zaliczyć można:
• wskaźnik dziennej płynności dyspozycyjnej,
• wskaźnik dziennego dyspozycyjnego pieniądza,
• wskaźnik okresu bezpieczeństwa gotówkowego,
• wskaźnik upłynnienia środków obrotowych,
• wskaźnik salda płynności netto,
• indeks płynności.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
54
Spośród wskaźników płynności finansowej na uwagę zasługuje wskaźnik dziennej
płynności dyspozycyjnej. Ustala się go jako relację płynnych aktywów obejmujących
należności, papiery do obrotu oraz gotówkę do dziennych kosztów pieniężnych:
Wskaźnik dziennej płynności dyspozycyjnej = aktywa płynne / planowane
dzienne koszty pieniężne
Mianownik tego ułamka można ustalić z preliminarza wydatków przez podzielenie
sumy rocznych pieniężnych kosztów własnych sprzedaży przez 365 dni. Suma ta to
planowane koszty własne sprzedaży, pomniejszone o amortyzację. Wskaźnik ten
określa liczbę dni, w ciągu których firma może działać wydatkując tylko najbardziej
płynne aktywa. Relacja ta informuje dodatkowo, że rzeczywista płynność wiąże się
ściśle z przepływem strumieni pieniężnych, nie zaś z posiadanymi zasobami aktywów
obrotowych, które trudno byłoby zamienić na gotówkę, lub byłoby to w ogóle
niemożliwe, a przecież dopiero gotówka służy do regulowania zobowiązań.
31
3.2 Wskaźniki zadłużenia
Wskaźniki zadłużenia grupuje się w dwóch kategoriach:
- wskaźniki struktury bilansu,
- wskaźniki możliwości obsługi długu.
Wskaźniki struktury bilansu
Konstrukcja tych wskaźników oparta jest tylko na danych bilansowych. W jej
ramach trzeba wyróżnić wskaźniki obrazujące wzajemne relacje pomiędzy aktywami
oraz pasywami oraz wskaźniki ilustrujące strukturę pasywów bilansu.
- Wskaźnik ogólnego zadłużenia aktywów = zobowiązania ogółem / aktywa
Informuje jaki jest udział kapitału obcego ogółem w finansowaniu aktywów
przedsiębiorstwa. Wysoki udział zobowiązań w finansowaniu majątku najczęściej
świadczy o wysokim ryzyku finansowym. Zbyt wysoki wskaźnika świadczy o dużym
ryzyku finansowym informując jednocześnie, że przedsiębiorstwo może utracić
zdolność do zwrotu długów. Według standardów zachodnich w firmie, w której nie
została zachwiana równowaga między kapitałem własnym a kapitałem obcym wskaźnik
ten powinien oscylować miedzy w przedziale 0,57-0,67.
32
W przedsiębiorstwach
charakteryzujących się złą sytuacją ekonomiczno-finansową, cechujących się wysoką
31
Maria Sierpińska i Dariusz Wędzki Zarządzanie Płynnością Finansową w Przedsiębiorstwie PWN
Warszawa 2001 str. 70.
32
J. Ostaszewski, Analiza Finansowa Centrum Informacji Menadżera CIM,Warszawa 1998 s.53
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
55
stratą (przewyższającą kapitały/fundusze własne, które przyjmują wartość ujemną)
wskaźnik ogólnego zadłużenia osiąga wartość większą od 1
33
.
- Wskaźnik pokrycia aktywów kapitałami/funduszami własnymi = kapitał własny /
aktywa ogółem
Jest on uzupełnieniem wskaźnika ogólnego zadłużenia. We wszystkich
przedsiębiorstwach bez względu na ich kondycję finansową ich suma równa się jeden. Z
powyższego wynika, że norma wskaźnika pokrycia aktywów kapitałami/funduszami
własnymi zawiera się w przedziale od 0,33 do 0,43. Z przyjętych norm wynika, że
przedsiębiorstwo powinno w większym stopniu finansować swoją działalność przy
wykorzystaniu kapitałów obcych niż kapitału własnego. W praktyce określenie
idealnego poziomu tego wskaźnika jest trudne i zależy od takich czynników jak: kosztu
pozyskania źródeł finansowania, dostępności poszczególnych rodzajów źródeł
finansowania oraz przyjętej przez przedsiębiorstwo strategii działania.
- Wskaźnik długu (zadłużenia długoterminowego) = zobowiązania długoterminowe /
kapitał własny
Wskaźnik długu określany jest inaczej jako wskaźnik ryzyka. Jego wysokość
powinna, według normy, zawierać się w przedziale domkniętym [0,5-1,0]
34
. Jeżeli
wielkość wskaźnika jest mniejsza od 1,0 to kapitał obcy długoterminowy jest niższy niż
kapitały/fundusze własne, jeżeli jest większa od 1,0 przedsiębiorstwo uważa się za
silnie zadłużone.
- Wskaźniki możliwości obsługi długu.
Wskaźnik pokrycia obsługi długu z EBIT-u = wynik finansowy przed
opodatkowaniem / (raty kapitałowe + odsetki)
Informuje on ile razy wynik finansowy przed opodatkowaniem pokrywa spłaty rat
kapitałowych i odsetek, czyli obsługę długu. Wysokość graniczna tego wskaźnika jest
określana na różnym poziomie. Wysokość minimalną wskaźnika podaje się na poziomie
1,2. Bank Światowy przyjmuje za minimum 1,3 a jego optymalny poziom jako 2,5
Oznacza to, że wtedy nawet, gdy wpływy z działalności spadną o 50%, to i tak
33
R. Machała Praktyczne zarządzanie finansami firmy, PWN, Warszawa 2001, s. 407.
34
Normy graniczne dla wskaźnika zostały podane na podstawie opracowania M. Sierpińskiej i T. Jachny,
Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych PWN, Warszawa 1994, s. 89-93
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
56
przedsiębiorstwo będzie zdolne do spłaty kredytu w granicach minimalnego wskaźnika.
Tak obliczony wskaźnik jest jednak częściej wykorzystywany w skali makro niż mikro.
W literaturze światowej podkreśla się, że bardziej uzasadnione jest liczenie wskaźnika
pokrycia obsługi długu przy uwzględnieniu zysku netto. Na spłatę kredytu może być
przeznaczony zysk pozostający w firmie po opodatkowaniu. Podatkobiorcy mają
zawsze pierwszeństwo przed zobowiązaniami kredytowymi Poziom wskaźnika
pokrycia obsługi długu opartego na zysku netto powinien być, co najmniej równy, a w
zasadzie wyższy niż 1
35
- Wskaźnik pokrycia obsługi długu z nadwyżki finansowej netto = wynik finansowy
netto / (raty kapitałowe + odsetki)
Jest on uważany jest za najbardziej praktyczny i jednocześnie najczęściej
stosowany przez instytucje finansowe. Określa ile razy nadwyżka finansowa netto po-
krywa spłatę rat kapitałowych i odsetek. Optymalny poziom tego wskaźnika określany
jest przez banki na poziomie 1,5. Wskaźnik na tym poziomie gwarantuje względne
bezpieczeństwo spłaty zaciągniętych kredytów.
- Wskaźnik pokrycia straty z lat ubiegłych zyskiem bieżącym = Zysk bieżący /
Straty z lat ubiegłych
Wielkość wskaźnika 100% wskazuje, że jednostka pokryła, straty z lat ubiegłych a
sytuację taką uznać należy za prawidłową. Wskaźnik powinien kształtować się w
przedziale otwartym (0%-100%) co może wskazywać, że przedsiębiorstwo pokrywa
częściowo stratę, natomiast poziom wskaźnika 0% wskazuje, że przedsiębiorstwo nie
generuje żadnego zysku bieżącego, czyli nie posiada możliwości pokrycia strat z lat
ubiegłych. Obliczanie tego wskaźnika nie ma sensu dla przedsiębiorstw, które w
poprzednich latach wykazywały wyłącznie zysk.
W odniesieniu do przedsiębiorstw wykazujących stratę skumulowaną celowe jest
także zbadanie procentowej relacji straty skumulowanej do kapitału własnego. Pozwala
to ustalić jaką część kapitału własnego stanowi strata skumulowana. Jeżeli tak wyli-
czona relacja jest większa od 100% to sytuacja przedsiębiorstwa jest bardzo trudna,
ponieważ strata skumulowana jest większa niż jego kapitały/fundusze własne.
Kapitały/fundusze własne służą zaś m.in. do pokrywania strat.
35
M. Sierpińska, T. Jachna „ Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych” PWN 1998
Warszawa
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
57
- Wskaźnik pokrycia obsługi kredytu z cash flow = (netto + Amortyzacja) / (Rata
kredytu + Odsetki)
Wskaźnik ten jest istotnym wykładnikiem wiarygodności kredytowej
przedsiębiorstwa. Za wartość normatywną przyjmuje się 1,5 co oznacza, że suma zysku
po opodatkowaniu wraz z amortyzacją powinna być, co najmniej 50 % wyższa niż
roczna rata kredytu wraz z odsetkami. Niższy poziom tego wskaźnika jest
dopuszczalny, ale projekt inwestycyjny, który będzie finansowany kredytem, uznaje się
za przedsięwzięcie o podwyższonym ryzyku. Kredytodawca żąda wówczas od
przedsiębiorstwa dodatkowych gwarancji kredytowych.
Dodatkowe angażowanie kapitałów obcych, podobnie jak i kapitałów własnych wiąże
się z określonymi pozytywnymi i negatywnymi konsekwencjami.
3.3 Wskaźniki rentowności
- Wskaźnik rentowności brutto = Zysk brutto / Sprzedaż netto
Wskaźnik ten służy głównie do oceny rentowności przedsiębiorstw lub gałęzi
gospodarczych z punktu widzenia gospodarki narodowej, gdyż w zysku brutto zawarta
jest część efektów działania jednostek które, w formie podatków, zasilają budżet
państwa. Wyznaczona tym wskaźnikiem rentowność gałęzi gospodarczych może być
pomocna w prowadzeniu polityki gospodarczej. W odniesieniu do przedsiębiorstw
wskaźnik ten może posłużyć do porównywania efektywności branży. Uwzględniając w
rachunku wskaźnika zysk brutto a nie netto eliminuje się różnice, które wypływają z
systemu podatków, lecz zachowuje pełne efekty działalności firmy dla oceny sprawność
zarządzania i wykorzystania majątku. Jest więc pomocny dla określania polityki
zarządu
Wskaźnik rentowności obrotów brutto posłużyć może do porównania oceny
działalności podobnych firm działających jednak w różnych systemach podatkowych
(skala liniowa, degresywna). Wskaźnik rentowności obrotów uwzględniający zysk netto
i pełne obroty przedsiębiorstwa umożliwia wszechstronną ocenę firmy. Analizowany w
dłuższym okresie wykazuje zdolność adaptacji przedsiębiorstwa do zmieniających się
przepisów podatkowych, pozostałych przepisów finansowych oraz warunków
społeczno-gospodarczych kraju. Jego wysokość świadczy o trafności doboru
produktów, które sprzedaje firma i kierunków inwestowania.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
58
- Wskaźnik rentowności netto (ROS) = Zysk netto / Sprzedaż netto
Wskaźnik ten informuje o tym ile zysku netto, przynosi każda złotówka uzyskana
ze sprzedaży. Informuje, zatem o rentowności sprzedaży. Wskaźnik ten nazywany jest
czasem marżą zysku netto (net profit margin- NPM). Im jest wyższy jego poziom tym
bardziej efektywna jest sprzedaż. Podniesienie rentowności netto oznacza wzrost
efektywności sprzedaży, ponieważ każda złotówka generuje dodatkowy zysk. Im niższy
wskaźnik ROS tym większa wartość sprzedaży musi być zrealizowana dla osiągnięcia
określonej kwoty zysku. Wielkość wskaźnika uzależniona jest od rodzaju działalności
przedsiębiorstwa. Najczęściej rentowność sprzedaży jest wyższa przy wytwarzaniu
wyrobów o długim cyklu produkcyjnym. Wiąże się to z faktem, iż dłuższy cykl
produkcyjny implikuje wyższe koszty zamrożenia środków i wyższe ryzyko. W takiej
sytuacji powinno być to skompensowane przez wyższą marżę zysku netto, a więc i
wyższą rentowność sprzedaży.
Wskaźnik rentowności obrotów netto powinno się porównywać ze wskaźnikami
rentowności działalności operacyjnej. Stały poziom wskaźnika rentowności obrotów
netto przy spadku wskaźnika rentowności działalności operacyjnej, świadczy o
pogarszaniu się działalności operacyjnej i wzroście innych dochodów,
36
co powinno być
w firmie kontrolowane, gdyż nie zawsze jest zjawiskiem prawidłowym.
Generalnie jego interpretacja sprowadza się do stwierdzenia, jaka część przychodów
wygospodarowanych przez przedsiębiorstwo została przeznaczona na pokrycie
kosztów, a jaka „wytworzyła" wynik finansowy - w przypadku stosowania w
obliczeniach wyniku finansowego brutto - bądź pokryła koszty, podatki i „wytworzyła"
wynik finansowy
37
- Wskaźnik rentowności kapitału własnego (ROE) = Zysk netto / Kapitał własny
Wyrażony w procentach zwrot z zaangażowanego kapitału, to inaczej wskaźnik
ROE. Im wyższa wartość tego wskaźnika tym wyższa efektywność kapitału własnego,
co oznacza korzystniejszą sytuację finansową jednostki, większe możliwości dalszego
rozwoju firmy, wyższą możliwość dywidend dla udziałowców. Gospodarka rynkowa
daje różnorodne możliwości zainwestowania kapitału Ocena efektywności
zainwestowania kapitału własnego ma dla właściciela znaczenie podstawowe. Z tego
względu, wskaźnik stopy zwrotu kapitału własnego należy do najważniejszych miar w
36
J.Mikos, Wybierz swój Polifarb. Giełda nr 36,1994, s. 28
37
M. Iwanicz-Drozdowska Wskaźniki rentowności, „Bank Spółdzielczy" 1999, nr 9, s. 27.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
59
gospodarce rynkowej. Wskaźnik ten określa zdolność do generowania wyniku
finansowego, określa ile groszy wyniku finansowego przynosi każda złotówka kapitału.
W tym przypadku mianownik wskaźnika jest bardziej constans od licznika chyba, że
miała miejsce w przedsiębiorstwie emisja akcji lub duża część zysku została zatrzymana
w przedsiębiorstwie. Wielkość tego wskaźnika porównywana jest z rocznym zwrotem z
innych inwestycji. Nie można również zapomnieć o tym, że wielkość tego wskaźnika
powinna być co najmniej równa stopie inflacji, aby nie następowała dekapitalizacja w
przedsiębiorstwie. Warto także wspomnieć, że w prawidłowo funkcjonującym
przedsiębiorstwie zachowana jest następująca zależność: wskaźnik rentowności
kapitałów/funduszy własnych (ROE) jest większy niż wskaźnik rentowności aktywów
(ROA), a wskaźnik rentowności aktywów jest większy od wskaźnika rentowności
sprzedaży (ROS), tzn. ROE>ROA>ROS.
- Wskaźnik rentowności aktywów = Zysk netto / Aktywa
Wskaźnik ten mówi nam jak efektywnie wykorzystane są aktywa firmy, ponieważ
informuje o wielkości zysku netto generowanego przez jednostkę majątku
zaangażowanego w przedsiębiorstwie. Dlatego też inaczej nazywany jest zwrotem z
majątku. Jeżeli wysokość wskaźnika wyrazimy w procentach, to oczywistym jest, że im
większa jest otrzymana wartość, tym korzystniejsza jest sytuacja finansowa firmy. Jest
uznawany za najlepszy indywidualny wskaźnik kompetencji kierownictwa w
zarządzaniu jednostką. Ocenia on zdolność aktywów do generowania wyniku
finansowego, czyli informuje ile groszy wyniku finansowego przynosi złotówka
zaangażowana w aktywa jednostki. Licznik i mianownik tego wskaźnika są w pewnym
sensie nieporównywalne, co oznacza, że w prawidłowo funkcjonującej jednostce licznik
narasta szybciej, a mianownik jest bardziej constans. W liczniku może być ujęta
zarówno kategoria wyniku operacyjnego, brutto, jak i wyniku netto. Wzrost wartości
wyniku finansowego jest jednym ze sposobów poprawy wielkości wskaźnika ROA.
Przy uwzględnianiu wyniku finansowego, niezależnie czy jest to wynik operacyjny,
brutto czy netto, należy pamiętać, że wynik finansowy jest wielkością za dany okres, a
wartość aktywów na dany dzień. Licząc wskaźnik rentowności aktywów przykładowo
na określony dzień, uwzględniając jednocześnie wprost dane z odpowiednich
sprawozdań finansowych analityk otrzyma nie do końca prawidłowe rezultaty. Dlatego
wskaźnik ten powinien być liczony za okres roku lub wynik finansowy doprowadzić do
wartości wyniku rocznego. Istnieją dwa sposoby doprowadzania wyniku finansowego
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
60
do poziomu roku. Pierwszym z nich jest anualizacja, tj. pomnożenie wartości wyniku
finansowego za dany okres przez współczynnik korygujący (iloraz liczby miesięcy roku
do liczby miesięcy, za którą uwzględniany jest wynik finansowy. Drugim sposobem jest
uwzględnienie w analizie wyniku finansowego za ostatnie cztery kwartały (rok
obrachunkowy) w postaci średniej arytmetycznej. Drugi sposób, w przeciwieństwie do
pierwszego, pozwala wyeliminować zniekształcenia wyniku finansowego wywołane
sezonowością. W mianowniku wskaźnika rentowności aktywów uwzględnić należy w
zasadzie przeciętną wartość aktywów - średnią arytmetyczną. Potrzeba taka wynika z
wcześniej wspomnianego faktu, iż wynik finansowy jest wielkością z Rachunku
Zysków i Strat (za okres), a aktywa ogółem wielkością z bilansu (na dany dzień), a
zatem wielkość z bilansu trzeba uśrednić. Dopuszczalne jest także uwzględnienie w
obliczeniach wartości aktywów z pojedynczej obserwacji (np. na koniec roku). Trzeba
jednak pamiętać, że przy takim ujęciu wskaźnik może być mniej wiarygodny, zwłaszcza
w przypadku dużych wahań w poziomie aktywów. Normą graniczną dla wskaźnika
rentowności aktywów jest 0, tzn. wskaźnik powinien być większy od 0. Im jego wartość
jest wyższa tym naturalnie przedsiębiorstwo jest stabilniejsze i odwrotnie, pod
warunkiem oczywiście, że przestrzega ono prawidłowo zasad rachunkowości.
3.4 Wskaźniki oceny sprawności działania
Wskaźniki sprawności działania pozwalają na ocenę działań osób zarządzających
jednostką. Nie świadczą one o ogólnej kondycji przedsiębiorstwa w danym momencie.
Pozwalają ocenić jaką kondycję będzie posiadało w przyszłości przy zachowaniu
obecnego sposobu zarządzania. Dzięki tym wskaźnikom można ocenić słuszność
decyzji zarządu.
- wskaźnik rotacji należności.
Określa, ile razy w ciągu roku jednostka odtwarza poziom swoich należności. Jest
to stosunek przychodów ze sprzedaży do przeciętnego poziomu należności. Jako
zadowalający poziom tego wskaźnika podaje się w przedziale od 7,0 do 10,0. Jeżeli
wartość wskaźnika jest mniejsza niż 7 oznacza to, że przedsiębiorstwo kredytuje swoich
klientów, co wiąże się z długim zamrożeniem środków pieniężnych w należnościach.
Jeśli poziom jest wyższy niż 15 oznacza sztywną politykę jednostki w kredytowaniu
klientów. Na taką politykę mogą pozwolić sobie tylko jednostki posiadające pozycję
monopolisty lub silną pozycję na rynku.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
61
- wskaźnik cyklu należności (Recivables Turnover).
Informuje o okresie oczekiwania na uzyskanie należności za swoją sprzedaż
kredytową. Oblicza się go dzieląc średni stan należności przez sprzedaż netto. W
większości przedsiębiorstw niezrealizowane należności trwają około dwóch miesięcy.
Kiedy płatności przekraczają ten okres powstaje zagrożenie zatorów płatniczych. Źródła
nie podają optymalnej wartości tego wskaźnika, ponieważ zależy on od rodzaju
działalności przedsiębiorstwa. Dlatego w różnych przedsiębiorstwach może przybierać
wartości o dużej rozbieżności.
- wskaźnik rotacji zapasów (Inventory Turnover). Określa ile razy w ciągu roku
firma odnawia swoje zapasy. Powstaje w wyniku podzielenia wartości sprzedaży netto
lub kosztu wytworzenia sprzedanych produktów przez przeciętny stan zapasów. Niski
poziom wskaźnika wskazuje zbyt wysoki najczęściej zbędnych zapasów
utrzymywanych przez przedsiębiorstwo. Wzrost tego wskaźnika oznacza, że zapasy
wystarczają na coraz mniejszą liczbę dni sprzedaży. Konstrukcja wskaźnika zależy
zatem m.in. od rodzaju analizowanego przedsiębiorstwa (produkcyjne czy usługowe).
W odniesieniu do przedsiębiorstw leasingowych wskaźnik ten nie powinien być
natomiast ani liczony, ani interpretowany
38
. Wskaźnik rotacji zapasów liczony jest w
liczbie razy. Nie posiada on uniwersalnej normy z uwagi na fakt, różnego charakteru
zapasów. Przykładowo zapasami mogą być artykuły spożywcze (w tym świeże wędliny
- krótki okres przechowywania i wyroby mięsne konserwowane - dłuższy okres
magazynowania), a z drugiej strony wyroby przemysłu odzieżowego. Ponadto przy
ocenie wysokości wskaźnika rotacji zapasów pamiętać należy o kwestii sezonowości,
zarówno w aspekcie podaży (np. skup owoców związany jest z porą roku), jak i popytu
(np. zmniejszenie stanu zapasów ozdób choinkowych w okresie przedświątecznym).
Badaniu powinna zostać poddana również struktura zapasów, istotne jest bowiem czy
ewentualne problemy w zakresie zapasów dotyczą materiałów czy wyrobów gotowych.
Ponadto w analizie powinny zostać uwzględnione rezerwy na zapasy, jeżeli takowe
występują w przedsiębiorstwie. Niemniej jednak pozytywnie oceniany jest wzrost
38
M. Klemke-Pitek Propozycja uporządkowania zakresu i metodyki oceny zdolności kredytowej
stosowanej przez banki w Zarządzanie finansami. Współczesne tendencje w teorii i praktyce., praca
zbiorowa pod redakcją D. Zarzeckiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2000, s. 663
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
62
wielkości wskaźnika rotacji zapasów. Wyższa wartość oznacza szybszy obrót,
zmniejszenie zamrożenia środków w zapasach, spadek kosztów ich utrzymywania.
- wskaźnik cyklu zapasów.
Określa, co ile dni przedsiębiorstwo odnawia swoje zapasy dla zrealizowania
sprzedaży. Oblicza się go poprzez pomnożenie odwrotności wskaźnika rotacji zapasów
(przedstawionego powyżej) przez 360 dni. Wysoki poziom wskaźnika informuje o
wolnym obrocie zapasami, niski o szybkim. W przypadku tego wskaźnika ważna jest
branża, do której należy przedsiębiorstwo. Inny jest optymalny poziom wskaźnika w
zakładach mięsnych (krótszy), a jeszcze inny np. w firmach skupujących sezonowo
runo leśne (dłuższy). Trzeba jednak zauważyć, że jest on liczony w dniach stąd spadek
wskaźnika w danym przedsiębiorstwie jest oceniany pozytywnie.
- wskaźnik rotacji zobowiązań
Przekazuje informację o tym, po jakim czasie średnio jednostka płaci za
otrzymane towary i usługi. Jest on rozpatrywany również pod kątem płynności
finansowej jednostki. Praktyka gospodarcza pokazuje, że częste opóźnienia w spłacie
zobowiązań sygnalizują trudności z utrzymaniem płynności finansowej
przedsiębiorstwa. Inaczej mówiąc jest wskaźnik płynności na potrzeby jednostek
finansujących.
- wskaźnik cyklu zobowiązań (krótkoterminowych)
Aktywność przedsiębiorstwa w zakresie zobowiązań często bywa oceniana na
podstawie wskaźnika rotacji zobowiązań, wyrażonego w liczbie razy. Wskaźnik rotacji
zobowiązań wyrażany jest wtedy jako relacja przychodów ze sprzedaży lub kosztów
sprzedanych produktów, towarów i materiałów do przeciętnego stanu zobowiązań
krótkoterminowych.
Konstrukcja tego wskaźnika, podobnie zresztą jak innych wskaźników finansowych,
nie powinna być precyzyjnie definiowana, ponieważ w liczniku wskaźnika cyklu
zobowiązań (odpowiednio mianowniku wskaźnika rotacji) mogą być ujmowane
różnego typu zobowiązania, różne dla różnych jednostek. Najczęściej są to
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
63
zobowiązania krótkoterminowe ogółem lub zobowiązania te pomniejszone o kredyty
krótkoterminowe i raty kredytów długoterminowych przypadające do zapłaty w danym
roku lub zobowiązania z tytułu dostaw i usług. W mianowniku wskaźnika cyklu
zobowiązań (odpowiednio liczniku wskaźnika rotacji) w miejsce przychodów ze
sprzedaży mogą być ujmowane koszty sprzedanych produktów, towarów i materiałów.
Wskaźnik cyklu zobowiązań (obliczony dla przychodów ze sprzedaży) nazywany jest
także wskaźnikiem udziału długu krótkoterminowego w przychodach ze sprzedaży,
gdyż wartość zobowiązań krótkoterminowych zależy w znacznym stopniu od wartości
sprzedaży.
Wskaźnik ten ilustruje głównie przeciętny czas regulowania zobowiązań w
przedsiębiorstwie, a więc korzystania w pewnym sensie z nieoprocentowanego źródła
finansowania działalności. Im ten czas jest dłuższy tym mniejsze zapotrzebowanie na
kapitał obrotowy netto i odwrotnie. Z punktu widzenia danego przedsiębiorstwa
korzystny jest jednak jak najdłuższy cykl zobowiązań, ale z punktu widzenia
kontrahentów przedsiębiorstwa oczekiwania są przeciwstawne Wielkość wskaźnika
cyklu zobowiązań może być zatem porównywana z wielkością wskaźnika cyklu
należności. Przy porównaniach tego rodzaju trzeba jednak pamiętać o zapewnieniu po-
równywalności zawartości kategorii zobowiązań i należności.
- wskaźnik globalnej rotacji aktywów
Ujmuje on sumarycznie wszystkie składniki majątkowe. Jest ilorazem sprzedaży
netto i aktywów ogółem. Pozwala określać efektywność wykorzystania wszystkich
zasobów majątkowych jednostki w relacji do osiągniętej sprzedaży w danym okresie.
Jego wielkość nie powinna być definiowana i podobnie jak w przypadku innych
wskaźników jego poziom zależy od konkretnego przedsiębiorstwa jednak jako
zadowalający najczęściej przyjmuje się jeśli przekroczy poziom 1,7. Niski poziom
charakteryzuje firmy przemysłowe o wysokiej kapitałochłonności. Wysoki spotyka się
zaś w przemysłach o dużym udziale pracy ludzkiej w procesach produkcyjnych i o
niskim zaangażowaniu kapitałów. Wskaźnik ten jest szczególnie pomocny przy
porównaniach aktywności gospodarczej firm z tej samej branży.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
64
3.5 Kierunki i zasady analizy wskaźnikowej oraz ograniczenia analizy
wskaźnikowej
Ocena sytuacji finansowej jednostki, czyli osiągnięte wyniki z działalności
gospodarczej, stany zasobów oraz oparte na nich perspektywy jej rozwoju są właśnie
przedmiotem analizy wskaźnikowej czyli ratio analisis. Istota analizy wskaźnikowej
polega na odpowiednim obliczeniu oraz wykorzystaniu obliczonych na podstawie
danych zawartych w sprawozdaniu finansowym wskaźników finansowych.
Analiza wskaźnikowa jednym z najważniejszych elementów analizy finansowej
stosowana dla oceny przedsiębiorstwa oraz nieustannie doskonalona. Traktowana jest
jako rozwinięcie omówionej wcześniej ogólnej analizy sprawozdań finansowych.
Bilans oraz Rachunek Zysków i Strat zawierają wiele informacji, których poznanie i
wykorzystanie w procesie zarządzania i oceny przedsiębiorstwa wymaga
różnokierunkowych zestawień oraz przekształceń danych liczbowych.
Obliczone podczas analizy wskaźniki stanowią relacje odpowiednich pozycji aktywów
i pasywów bilansu w przekroju pionowym oraz poziomym, są także zestawieniem
wyniku finansowego oraz wybranych pozycji sprawozdania finansowego. Do
obliczenia wskaźników finansowych istotne są również relacje danych z Rachunku
Przepływów Pieniężnych, oraz innych dokumentów zewnętrznych. Na tej podstawie
można obliczać kilkadziesiąt wskaźników, które znacznie różnią się pojemnością
informacyjną oraz pozostają w zróżnicowanych relacjach strukturalnych. Nie istnieje
publikacja, która dokonywałaby gradacji ważności wskaźników dla oceny działalności
przedsiębiorstwa. Ich dobór powinien być zdeterminowany celem badania, oraz intuicją
analityka.
Analiza wskaźnikowa umożliwia, ocenę minionej, teraźniejszej oraz
antycypowanie przyszłej działalności spółki. Służy ona identyfikacji obszarów firmy
niewłaściwie zarządzanych oraz zagrożonych. Pozwala ona na ocenę pozycji finansowej
przedsiębiorstwa w krótkim okresie czasu oraz stwierdzenie czy jej kondycja umożliwia
ekspansję w dłuższym okresie czasu. Jest ona także najszerzej stosowanym narzędziem
analizy strukturalnej oraz czasowej.
Analiza wskaźnikowa dokonywana jest:
- wewnętrznie dla zaspokojenia potrzeb informacyjnych jednostki
- zewnętrznie dla potrzeb innych instytucji, najczęściej dla instytucji finansowych,
np. banki, giełdę.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
65
Bez względu na autora badań, narzędzia tej analizy są niezmienne i stanowią je
wskaźniki finansowe. Wskaźniki są jedynie drogowskazem oceny danych finansowych
oraz operacyjnych. Jednak nie mogą stanowić wzorców absolutnych. Tylko wtedy, gdy
są odpowiednio wyselekcjonowane, interpretowane, obliczone, oraz wykorzystywane,
stanowią użyteczne narzędzie analizy wyników finansowych, służące planowaniu
działalności podejmowaniu decyzji.
Użyteczność wskaźników zależy w dużym stopniu od dokładnego rozumienia ich
logiki, powiązań strukturalnych, kompatybilności dostarczanych danych, a głównie od
rozumienia celów analizy oraz odpowiadających im metod badania, jak też umiejętności
interpretacji stwierdzonych odchyleń. Dany wskaźnik musi być analizowany na tle
innych wskaźników. Badania stwierdzonych odchyleń pozwalają stwierdzić miejsca
oraz osoby odpowiedzialnej za ich powstanie.
Wskaźniki są relacją między dwoma lub więcej różnymi liczbami pobranymi z
materiałów źródłowych. Są one użyteczne jedynie wtedy, gdy zostaną porównane z
innymi wskaźnikami. Relacje ekonomiczne, zgodnie z zasadami analizy porównawczej,
mogą być porównywane z danymi postulowanymi w czasie i przestrzeni.
Porównanie w pierwszym zakresie obejmuje porównanie ze wskaźnikami zawartymi
w planach czyli z normami ustalonymi lub akceptowanymi przez zarządzających,
bankierów, ekspertów. Daje to możliwość ustalenia odchyleń w stosunku do
wielkości prognozowanych, które zgodnie z zasadą elastycznego planowania
powinny być systematycznie korygowane.
Porównania w czasie (ex post, bieżące i ex ante) umożliwiają obliczanie trendów i
analizę zmian w czasie. Na ich podstawie można określić tempo oraz tendencję
zmian wskaźników, i ich nasilenie.
Przedstawione powyżej kierunki porównań są subiektywne, ponieważ zestawiają
dane ustalone i uzyskane przez kierownictwo tej samej jednostki gospodarczej. Nie ma
możliwości zbadania, jak obliczone wskaźniki kształtują się w innych
przedsiębiorstwach funkcjonujących w danej gałęzi przemysłu i jaka jest pozycja firmy
wśród konkurencji. Tę lukę wypełniają obiektywne porównania w przestrzeni z danymi
uzyskanymi, np. od głównego Urzędu Statystycznego. Wskazane jest dokonywanie
badań pomiędzy firmami o zbliżone wielkości i należącymi do tej samej klasy ryzyka.
Istotnym aspektem analizy finansowej jest sprawdzenie jednolitości konstrukcji
obliczonych wskaźników oraz procedur rachunkowości. Porównania pomiędzy
jednostkami, oprócz analizy trendów, należą do najczęściej dokonywanych analiz
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
66
finansowych w krajach zachodnich. Jednak analiza na podstawie wskaźników co raz
bardziej popularna staje się również w Polsce. Na podstawie własnych obserwacji mogę
powiedzieć, że szeroka grupa zarządzających potrafi określić prawidłowość obliczonych
wskaźników. W tym zakresie poszczególne państwa stosują różne rozwiązania. Np. w
Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych oficjalnie publikowane są dane dotyczące
przeciętnych wartości wskaźników uzyskiwanych w danej branży, a nawet w określonej
grupie przedsiębiorstw. Źródłami tych informacji są publikowane sprawozdania
finansowe oraz publikowane dane dotyczące obliczonych przeciętnych wielkości
wskaźników dla danej gałęzi przemysłu. W ramach tych ostatnich można wymienić:
1) publikacje rządowe - najbardziej popularne, ale mało użyteczne z powodu odstępu
czasu jaki upływa pomiędzy momentem zdarzeń gospodarczych a czasem, w którym
zostają opublikowane dane je opisujące;
2) publikacje zrzeszeń - wiele zrzeszeń dostarcza swoim członkom (obliczone przez
siebie) wielkości
średnie wskaźników w zamian za dane
otrzymane od zrzeszonych spółek. Publikacje te uważa się za najbardziej użyteczne
źródło porównań, zapewniające aktualne informacje. Przygotowywane są one w
sposób standardowy i często zawierają dane nieosiągalne w publikowanych
sprawozdaniach finansowych;
3) komercyjne bazy danych, których ilość stale rośnie. Dostarczane aktualne dane
komputerowe zawierają nie tylko dane finansowe, ale także informacje dotyczące
rodzaju działalności gospodarczej, podstawowych danych finansowych ex post oraz
szczegóły dotyczące dyrektorów.
Publikuje się również wybrane dane dotyczące spółek nie notowanych na giełdzie. Są
one ogłaszane przez Macmillan's Unquoted Companies lub kwartalnie przez Financial
Times.
39
Dokonując porównań obliczonych wskaźników z wielkościami przeciętnymi należy
zachować kilka reguł:
- jeżeli w badanej branży występuje kryzys, to wskaźniki jednostki powinny być
lepsze od przeciętnych wskaźników,
- dane jednostki, operującej w różnych branżach powinny być podzielone i
porównywane ze wskaźnikami przeciętnymi w każdej z tych branż,
39
Analiza Finansowa w Zarządzaniu Przedsiębiorstwem praca zbiorowa pod redakcją Lecha
Bednarskiego i Tadeusza Waśniewskiego Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce Warszawa 1996 s.
317.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
67
- ponieważ firmy różnią się pod względem wielkości, wytwarzanych produktów,
ryzyka, warunków działania itp., to wartości wzorcowe wskaźników mogą być różne
nawet dla firm działających w tej samej branży.
Porównując dane księgowe firm niezbędna jest eliminacja zakłóceń. Wielkości
liczbowe powinny być przedmiotem różnej interpretacji i nie podlegać manipulacjom.
W krótkim okresie w przedsiębiorstwie można kształtować dane księgowe w ten
sposób, aby odpowiadały średnim wielkościom wskaźników w badanej branży i
świadczyły o prawidłowym zarządzaniu jednostką. Analityk księgowy musi posiadać
pewność, że w badanej jednostce takie działania nie miały miejsca. W tym miejscu
należy podkreślić istotną rolę intuicji w procesie wykrywania nieprawidłowości w
funkcjonowaniu jednostki. Eliminując zakłócenia można przystąpić do porównać
posiadanych danych z danymi średnimi w danej branży. Jej celem jest obliczanie
odchyleń wskaźników od posiadanego wzorca. Stwierdzenie odchylenia jest punktem
wyjścia do dalszych badań mających na celu interpretację oraz wyjaśnienie przyczyn
ich powstania. Analiza wskaźnikowa jest kompleksowym procesem i wzajemnie
powiązane wskaźniki finansowe w zależności przyczynowo skutkowej podlegać mogą
analizie przyczynowej, a w jej ramach także piramidalnej często nazywanej analizą Du
Ponta oraz analizie dyskryminacyjnej. Analiza wskaźnikowa jest użytecznym
narzędziem analizy finansowej tylko wtedy gdy jej istota i wypływające z niej
ograniczenia są dokładnie znane i rozumiane. Obliczane wskaźniki są użyteczne
jedynie, gdy zostaną porównane z określonymi standardami. Dokonując analizy trzeba
pamiętać, że wskaźniki są tak samo wiarygodne, jak dane służące ich obliczenia. Z
należytą uwagą oraz rezerwą trzeba podchodzić do interpretacji wyników tej analizy.
Szczególnie jest to bardzo istotne w odniesieniu do wskaźników służących
prognozowaniu pozycji finansowej firmy i trendów jej rozwoju. Wykorzystywane są do
tego celu dane ex post zaistniałe w danej sytuacji, gdy nie zawsze muszą być adekwatne
dla przyszłości. Dokładna analiza ubiegłych okresów, ciągłe diagnozowanie okresu
bieżącego oraz wynikające z tego korekty planów muszą być uwzględnione przy
ustalaniu celów działania przedsiębiorstwa. Zaleca stosować kilka różnych wskaźników
w celu oceny działania jednostki. Należy wyselekcjonować relacje odpowiadające
przyjętym celom badań aby nie były ze sobą zbyt skorelowane.
Metoda analizy wskaźnikowej, polega na ustaleniu oraz ocenie relacji ekonomicznych,
jakie zachodzą pomiędzy wzajemnie wiążącymi się pozycjami sprawozdań
finansowych. Jest ona stosowana przeważnie jako wiodąca, zwłaszcza wówczas, gdy
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
68
analizy dokonują wierzyciele spółki oraz inwestorzy działający na rynkach
kapitałowych. Odpowiednio dobrany zespół syntetycznych wskaźników umożliwia
bowiem stosunkowo łatwe, szybkie i cechujące się znaczną trafnością oceny czy
kondycja finansowa danej spółki jest dobra czy zła, czy ulega osłabieniu, czy
umocnieniu, czy można liczyć na szansę rozwojowe spółki w przyszłości, czy też nie
występują zagrożenia dla jej dalszej egzystencji.
Wachlarz wskaźników ekonomicznych, jakie mogą być konstruowane na podstawie
danych sprawozdawczości finansowej, jest szeroki, a przy ich pomocy można
charakteryzować różne aspekty sytuacji finansowej i majątkowej spółki. Jednocześnie
w dążeniu do pogłębiania analizy istnieje niejednokrotnie w praktyce tendencja do
kalkulacji i prezentowania dużej ilości wskaźników, co znajduje również potwierdzenie
w wielu publikacjach poświęconych analizie finansowej. Jednak wbrew takim
intencjom nadmierna ilość wskaźników nie tylko nie służy większej trafności ocen, ale
przeciwnie - zaciemnia obraz sytuacji ekonomiczo - finansowej spółki. Dlatego
niezbędna jest selekcja przyjmowanych za podstawę analizy wskaźników i
ograniczenie się do kalkulacji i oceny tych podstawowych relacji, które są
wystarczające dla syntetycznych ocen. Natomiast szczególny nacisk powinien być
położony na ich właściwą interpretację i formułowanie wniosków połączonych z próbą
prognozowania przyszłego rozwoju sytuacji.
Wskaźniki syntetyczne umożliwiają stosunkowo łatwą ocenę sytuacji efektywności
finansowej spółki na tle innych spółek zwłaszcza o zbliżonym profilu działalności, pod
warunkiem, iż treść wskaźników jest jednolita. Stało to się przesłanką do stosowania w
praktyce pewnego standardowego zestawu wskaźników w skali międzynarodowej.
Te ujednolicone wskaźniki są wykorzystywane nie tylko dla potrzeb władz i
kierownictwa spółki, ale posługują się nimi także jej kredytodawcy i pożyczkodawcy
oraz podejmujący długofalową współpracę kooperanci jak również istniejący i
potencjalni nowi udziałowcy (inwestorzy rynku kapitałowego).
Władze i kierownictwo spółki powinni interesować się w zasadzie pełnym zestawem
sztandarowych wskaźników, gdyż obrazują one sprawność jej funkcjonowania z punktu
widzenia różnych kryteriów. Decydujące znaczenie będą miały przy tym wskaźniki
określające zyskowność i płynność finansową spółki, których kształtowanie ma istotny
wpływ na jej dalszą egzystencję i rozwój.
Te same wskaźniki będą interesowały kredytodawców, ale w przypadku udzielania
spółce pożyczek ich uwaga będzie koncentrowała się przede wszystkim na wskaźnikach
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
69
obrazujących jej zdolność do terminowej obsługi zadłużenia. Jeżeli zaś akcje spółki są
przedmiotem obrotu publicznego, to będzie ona oceniana przy pomocy wskaźników
obrazujących jej efektywność finansową z punktu widzenia osób oraz instytucji lokują-
cych w tych walorach swoje kapitały (tzw. inwestorów).
40
Wszystkie opisane wyżej wskaźniki pozwalają przeanalizować i ocenić sytuację
finansową firmy na tle branży, zidentyfikować obszary ryzyka i opracować na kolejny
okres uwzględniającą je strategię działania.
Polskie firmy, chcąc skutecznie konkurować na europejskim rynku, powinny na
bieżąco i systematycznie kontrolować wysokość wymienionych wyżej wskaźników, i w
oparciu o nie ustalać swoje cele. Warto również pamiętać, że analiza strategiczno -
finansowa i badanie kondycji własnej firmy powinno być dokonywane nie tylko w
sytuacji kryzysowej, ale również, a może przede wszystkim, zapobiegawczo, aby
skutecznie zabezpieczyć się przed wystąpieniem kryzysu.
W świecie stosowane są trzy systemy analizy finansowej. Są one dostosowane na
potrzeby konkretnej gospodarki. Ciekawostką jest fakt, że analiza finansowa wykonana
systemem nie dostosowanym do miejsca prowadzenia działalności przedsiębiorstwa
daje wyniki niezgodne z rzeczywistością. Przedstawione poniżej systemy mają
zastosowanie w analizie finansowej na potrzeby rachunkowości finansowej oraz
rachunkowości zarządczej. Są one dostosowane do potrzeb strategicznego planowania
finansowego. Trudno ocenić powód tego stanu, jednak najbardziej logicznym
wyjaśnieniem wydawać się może fakt, że powodem różnic w analizie danych są po
prostu znaczne różnice gospodarek.
• system amerykański – akcentuje konkurencyjność oraz zadowolenie klientów
jednostki, miernikiem jest głównie zysk, rentowność kapitału własnego,
rentowność kursów akcji, rynkowa wartością dodana, ekonomiczna wartość
dodana
• system japoński – na pierwszym miejscu stawia poszukiwanie takich
przedsięwzięć, które mogą zapewnić rozwój jednostki w długim okresie, czyli
takim, który preferuje znaczący udział w rynku, duży udział w finansowaniu
przedsięwzięć kapitału obcego, przy zapewnieniu właściwej rentowności
inwestycji.
40
Witold Bień „Ocena Efektywności Finansowej Spółek Prawa Handlowego” Finans – Servis Warszawa
1997 s. 54 - 55.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
70
• system europejski – jest głównie zorientowany na potrzeby ekstremalne, czyli
krótkookresowe oraz długookresowe określanie celów ogólnych oraz
szczególnych, tak monetarnych jak i pozamonetarnych; jest systemem
zbliżonym bardziej do amerykańskiego niż japońskiego co najczęściej wyrażone
jest w preferowaniu dla wskaźników rentowności i kursu akcji jako podstawy do
planowania dominującego źródła finansowania, jakim jest zysk.
Metody analizy oraz obliczone wskaźniki stosowane w polskich spółkach są
ulokowane w systemie europejskim. Jednak głównie są one pomocne w trakcie
podejmowania decyzji w krótkim okresie, ponieważ akcentują aktualną rentowność oraz
konkurencyjność oferowanych przez przedsiębiorstwo produktów. W gospodarce
rynkowej przedsiębiorstwa mogą upadać i upadają, co należy traktować jako
odstępstwo od zasady kontynuacji działania. Do oceny „szans" upadłości
przedsiębiorstw wykorzystywane są systemy wczesnego ostrzegania.
41
SYNDROMY KRYZYSU FIRMY
Złe zarządzanie ludźmi
¾
Nadmierne zatrudnianie pracowników lub zwalnianie fachowców
¾
Dopuszczenie do wypływu z firmy know- how
¾
Brak systemu motywacyjnego
¾
Brak polityki szkoleń
Syndromy finansowe
¾
Spadek przychodów ze sprzedaży
¾
Koszty zmienne rosną, a zarząd traci nad nimi kontrolę
¾
Opóźnienia w wypłatach wynagrodzeń
¾
Opóźnienia w płatnościach do ZUS-u, urzędu skarbowego i banków
¾
Opóźnienia w regulowaniu zobowiązań wobec dostawców
¾
Utrata płynności
¾
Brak systemu budżetowanie kosztów
¾
Brak koncepcji zarządzania kosztami
41
M. Zaleska Identyfikacja ryzyka upadłości przedsiębiorstwa i banku. Systemy wczesnego ostrzegania,
Difin, Warszawa 2002.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
71
¾
Brak działu controllingu
Złe zarządzanie przedsiębiorstwem
¾
Brak kompetencji zarządu
¾
Brak koncepcji zarządzania firmą (brak misji, celów, strategii)
¾
Błędne decyzje inwestycyjne
¾
Częste zmiany w zarządzie
¾
Zły wizerunek rynkowy firmy
Złe zarządzanie należnościami
¾
Zbyt liberalna polityka kredytu kupieckiego
¾
Wydłużone cykle ściągania należności
¾
Wzrost należności przeterminowanych, wątpliwych i straconych
¾
Tworzenie rezerw na należności sporne
¾
Brak komórki windykacyjnej
¾
Brak przeglądu odbiorców pod kątem terminowości płatności
¾
Uzależnienie od jednego kluczowego odbiorcy
¾
Brak dywersyfikacji kontrahentów
42
Przedstawione syndromy nie stanowią katalogu zamkniętego stanowią jedynie katalog
przykładów najczęściej występujących w praktyce gospodarczej. Podane przykłady
kojarzą się bardzo mocno z gospodarką centralnie sterowaną. W gospodarce
wolnorynkowej sygnalizują problemy przedsiębiorstwa.
42
M. Kadryś, „Pierwsze syndromy upadku firmy", Prawo przedsiębiorcy nr 22/2003, str. 14-17
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
72/120
4. Systemy wczesnego ostrzegania w identyfikacji ryzyka upadłości
przedsiębiorstwa
Budowanie systemów wczesnego ostrzegania przed upadłością przedsiębiorstw
jest nauką stosunkowo młodą i niedocenianą. W polskiej gospodarce sama analiza
zaczyna być co raz bardziej doceniana, jednak zgoda zarządu na wprowadzenie
nowoczesnych metod analizy następuje najczęściej po ogłoszeniu postępowania
układowego z powodu utraty płynności finansowej. Moje doświadczenie pokazuje, że
sama chęć zatrudnienia analityka finansowego sugeruje, że przedsiębiorstwo znajduje
się w układzie lub jest bardzo bliskie jego ogłoszenia. Systemy wczesnego ostrzegania
są najczęściej bagatelizowane przez zarząd a opinie analityków traktowane są jako
opinie dziwaków. Stosowanie opisanych systemów wymaga wbrew pozorom dużego
doświadczenia i intuicji, ponieważ zastosowanie niewłaściwego modelu może dać
wynik zupełnie niezgodny z rzeczywistością.
4.1 Istota systemów wczesnego ostrzegania
Systemy wczesnego ostrzegania są jednymi z elementów procesu oceniania
sytuacji ekonomiczno finansowej jednostki prowadzącej działalność gospodarczą. Ich
zadanie głównie polega na ujawnieniu pogarszającej się płynności finansowej i ogólnej
sytuacji ekonomiczno finansowej badanego podmiotu., głównie wychwycenie
elementów sygnalizujących zagrożenie upadłością. Systemy tego typu nie dostarczają
wskazówek i sposobów prowadzących do poprawy kondycji finansowej i
ekonomicznej przedsiębiorstwa. Jest on więc wstępnym narzędziem analitycznym,
które powinno zostać następnie wzmocnione całym procesem monitorowania kondycji
ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa.
Z powyższych rozważań wynika zatem, że system wczesnego ostrzegania, słu-
żący do rozróżniania przedsiębiorstw o nie najlepszej sytuacji ekonomiczno--
finansowej od przedsiębiorstw bez większych problemów, utożsamiany jest często z
systemem prognozy upadłości, którego zadaniem jest wykrywanie przedsiębiorstw
zmierzających do upadku
43
.
43
D. R. Fraser, L. M. Fraser Ocena Wyników Działalności Banku Komercyjnego. Związek Banków
Polskich, Warszawa 1996, s. 125.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
73/120
4.2 Przedmiotowy zakres zastosowania systemów wczesnego ostrzegania
Systemy do służące ocenie zagrożeniem upadłością przedsiębiorstwa mogą być
wykorzystywane na wiele sposobów. , tj.:
- w analizie ekonomiczno finansowej - wskaźnik agregatowy najczęściej
dostarcza informację na temat trudności finansowej w jednostce. może
dostarczać informacji na temat stopnia trudności ekonomiczno-finansowych w
przedsiębiorstwie;
- w polityce finansowej (kredytowej) - instytucje finansowe najczęściej
posługują się wskaźnikami agregatowymi w celu podejmowania decyzji o
przyznaniu kredytu, pożyczki. Mogą też zaoferować danej jednostce inne
źródło finansowania. zaznaczyć trzeba przy tym, że systemy wczesnego
ostrzegania mogą służyć wspomaganiu decyzji finansowych nie mogą być
natomiast wykorzystywane jako jedyne narzędzie w procesie podejmowania
decyzji;
- podczas badania celowości fuzji z innym przedsiębiorstwem - wskaźnik agre-
gatowy może pokazywać problemy, na które może narazić przedsiębiorstwo
potencjalny wspólnik;
- w analizie lokat - wskaźnik agregatowy może pomóc inwestorowi w wyborze
przedsiębiorstw, których np. akcje w przyszłości mogą być kłopotliwe; niska
wartość wskaźnika agregatowego może bowiem sugerować, że w przyszłości
przedsiębiorstwo będzie ograniczać inwestycje oraz wypłaty dywidend.
4.3 Podstawowe założenia do konstrukcji systemu wczesnego ostrzegania
Aby wykorzystanie systemu wczesnego ostrzegania miało sens, niezbędne jest speł-
nienie kilku poniższych warunków
1) system wczesnego ostrzegania musi być systemem skutecznym, czyli takim,
który wskazuje zagrożenia upadłości przy zminimalizowanej liczbie błędów (za
skuteczny uznaje się taki, którego wyniki przekraczają 90% trafnych ocen w
rocznym horyzoncie czasowym). Oczywiście uznanie systemu za skuteczny
wymaga jego praktycznego przetestowania w relatywnie długim okresie czasu.
2) ujawnienie zagrożenia upadłością jednostki musi być dokonane z odpowiednim
wyprzedzeniem, aby jednostka samodzielnie lub przy pomocy zewnętrznych
instytucji finansujących mogła wdrożyć właściwe działania naprawcze.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
74/120
Tworzenie takiego systemu ma, więc sens tylko w sytuacji, gdy „droga
przedsiębiorstwa do upadłości" jest procesem rozłożonym w dłuższym okresie
czasu. W sytuacji gdy jest to zdarzenie gwałtowne, żaden, nawet najbardziej
rozbudowany model nie będzie wystarczająco skuteczny aby temu zapobiec,
ponieważ zabraknie czasu na wykorzystanie płynących z niego informacji.
3) ponieważ system wczesnego ostrzegania potwierdza swoją skuteczność tylko w
długim okresie, jest oczywiste, że warunki, w których jest on testowany,
powinny być w miarę niezmienne. W sytuacji gospodarki polskiej, cechującej
się dużą zmiennością instytucjonalną, spełnienie tego warunku jest niezwykle
trudne. Zmienność dotyczy przy tym w szczególności zmian organizacyjnych
(m.in. powstawanie, łączenie się i przejmowanie przedsiębiorstw) oraz
przepisów prawnych (np. częste zmiany zasad rachunkowości i podatkowych).
Występowanie dużej zmienności warunków powoduje konieczność ciągłej
aktualizacji systemu i utrudnia porównania w czasie
44
.
4) z uwagi na fakt, że podstawowym celem systemów wczesnego ostrzegania jest
wyselekcjonowanie przedsiębiorstw zagrożonych upadłością, konieczne jest
właściwe zdefiniowanie momentu upadłości przedsiębiorstwa. Jednocześnie
wskazany może być podział przedsiębiorstw według kryterium ich własności, z
uwagi na fakt iż w przedsiębiorstwach państwowych obok czynników
rynkowych, duże znaczenie mogą odgrywać inne czynniki. W zasadzie
prawdopodobieństwo upadłości przedsiębiorstwa państwowego jest mniejsze
niż przedsiębiorstwa prywatnego. Ponadto konieczne jest uwzględnienie
kryterium kraju, w którym prowadzi działalność przedsiębiorstwo, gdyż
przedsiębiorstwa zakwalifikowane w jednym kraju jako upadłe w innym mogą
być uznane za funkcjonujące normalnie. W celu określenia definicji
przedsiębiorstwa, które upadło lub funkcjonuje normalnie konieczne jest zatem
przede wszystkim posiadanie odpowiednich danych ekonomiczno-finansowych
oraz znajomość prawodawstwa „kraju, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo.
Co do zasady do budowy systemu wybiera się tylko te przedsiębiorstwa, które
publikują pełne sprawozdania finansowe. Pominięcie przedsiębiorstw
44
R. Bartkowiak Kryteria i metody oceny zagrożenia wypłacalności banku. Wnioski z doświadczeń
Bankowego Funduszu Gwarancyjnego dla budowy systemu wczesnego ostrzegania, „Bezpieczny Bank"
1997, nr 1, s. 12
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
75/120
publikujących uproszczone lub niekompletne sprawozdania może podważać
wiarygodność systemu.
45
4.4 Typologia systemów wczesnego ostrzegania
Kształt systemów wczesnego ostrzegania zależy w dużej mierze od sektora i
specyfiki działania badanej jednostki. Twórca i kontroler posługujący się
systemem wczesnego ostrzegania powinien brać pod uwagę głównie:
- wielkość przedsiębiorstwa od czyli czynniki od których zależą głównie niżej
wymienione czynniki,
- branżę, działania jednostki, (podział powinien być głębszy niż tylko
klasyfikacja na działalność finansową i niefinansową, czyli produkcyjną,
handlową lub usługową),
- formę własności (prywatna, państwowa, spółdzielcza),
- formę prawną,
- zakres prowadzonej ewidencji przychodów i kosztów,
- zasięg działalności (międzynarodowy, krajowy czy lokalny)
46
.
Z powyższego wynika, że nie ma możliwości stworzenia jednego, uniwersalnego
systemu wczesnego ostrzegania dla wszystkich przedsiębiorstw. Wybór metody
analitycznej, mającej na celu wyodrębnienie przedsiębiorstw zagrożonych upadłością,
sprowadza się do opowiedzenia się za jednym z trzech grup systemów
47
:
- opartym na danych sprawozdawczych,
- wykorzystującym analizę wskaźnikową,
- stosującym analizę dyskryminacyjną.
Trzeba jednocześnie zaznaczyć, iż wraz z rozwojem informatycznych narzędzi
statystycznych i programistycznych coraz częściej podejmowane są próby .
wykorzystania sieci neuronowych i metod wnioskowania rozmytego do oceny „szans"
upadłości przedsiębiorstw. Trzeba jednak w tym miejscu zaznaczyć, że ocena
przedsiębiorstwa w oparciu o wartości bezwzględne jest najprostszym, a zarazem
najmniej obiektywnym sposobem oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej
45
A. Hołda Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z wykorzystaniem
funkcji dyskryminacyjnej Z
H
,
„Rachunkowość" 2001, nr 5, s. 307,
46
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia zdolności płatniczej
przedsiębiorstwa, „Bank i Kredyt" 1999, nr 6, s. 71,
47
R. Bartkowiak Kryteria i metody oceny zagrożenia wypłacalności banku. Wnioski z doświadczeń
Bankowego Funduszu Gwarancyjnego dla budowy systemu wczesnego ostrzegania, „Bezpieczny Bank"
1997, nr 1 s. 12
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
76/120
przedsiębiorstwa i w zasadzie nie powinna być wykorzystywana do prognozy
upadłości. Analiza dyskryminacyjna jest rodzajem analizy wykorzystującej analizę
wskaźnikową i sformalizowane narzędzia wnioskowania - metody analizy statystycz-
nej. Na podstawie danych statystycznych, konstruowany jest bowiem wskaźnik
syntetyczny (agregatowy), składający się z kilku wskaźników lub wielkości fi-
nansowych, którym przypisane są współczynniki - wagi (określające znaczenie
poszczególnych elementów cząstkowych w ocenie końcowej - wskaźniku synte-
tycznym). Zastosowanie analizy dyskryminacyjnej prowadzi zatem do redukcji
wielowymiarowej przestrzeni pewnej liczby zmiennych do jednej zmiennej
agregatowej. Jest to więc transformacja skierowana na formę o prostszej budowie
48
.
Metody badawcze dzielą się, w zależności od przyjętego sposobu wnioskowania o
zagrożeniu upadłością przedsiębiorstwa, na:
- metody logiczno-dedukcyjne,
- metody empiryczno-indukcyjne
49
.
Stosowanie metod logiczno-dedukcyjne wiąże się z założeniem , że zagrożenie
upadłością jednostki można oceniać jedynie na podstawie analizy określonych
czynników, odzwierciedlających jej aktualną sytuację finansową.
Metody empiryczno-indukcyjne najczęściej nie bazują wyłącznie na bieżącej ocenie
sytuacji finansowej jednostki, ale wykorzystują zależności, określone na podstawie
zgromadzonych materiałów statystycznych, występujące w danej grupie
przedsiębiorstw, które upadły oraz grupie przedsiębiorstw, nadal funkcjonujących.
Metody empiryczno indukcyjne klasyfikuje się jako:
- metody jednowymiarowe (test dychotomiczny),
- metody wielowymiarowe (wielowymiarowa analiza dyskryminacyjna).
Stosując metody jednowymiarowe zakłada się, że każda zmienna analizowana
jest oddzielnie, tzn. dla konkretnych wskaźników ustala się wartość rozgraniczającą,
służącą do oddzielenia grupy przedsiębiorstw, którym grozi i nie grozi upadłość.
Niewątpliwą zaletą tych metod jest brak konieczności spełniania założenia co do
normalności rozkładu wskaźników. Wadą z kolei jest fakt, że przy jej zastosowaniu
dochodzi bardzo często do sprzecznych kwalifikacji, (jeden z analizowanych
wskaźników może wskazywać na potrzebę zakwalifikowania danego przedsiębiorstwa
48
Podstawy controllingu, praca zbiorowa pod redakcją E. Nowak, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1996, s. 113.
49
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia zdolności płatniczej
przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999,, s. 57
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
77/120
do grupy „bankrutów", a drugi ze wskaźników może sygnalizować dobrą sytuację
ekonomiczno-finansową tego samego przedsiębiorstwa).
Metody wielowymiarowe opierają się na analizie co najmniej dwóch wskaźników, przy
czym wskaźniki te muszą charakteryzować się rozkładem normalnym. Ponadto
analizowane wskaźniki muszą być niezależne, posiadać dużą zdolność
dyskryminacyjną i być kompletne (analityk powinien posiadać informacje na temat
wartości wszystkich analizowanych wskaźników dla wszystkich badanych
przedsiębiorstw).
Niespełnienie powyższych założeń może spowodować, że funkcja dyskrymina-
cyjna nie będzie optymalna, a jej wykorzystanie do innej grupy przedsiębiorstw może
przyczynić się do błędnych klasyfikacji. Spełnienie założeń metody wielowymiarowej
może zostać zweryfikowane za pomocą różnych testów i procedur statystycznych,
takich jak np. testy zgodności, analiza korelacyjna, graficzne i analityczne porównanie
średnich arytmetycznych czy dychotomiczny test klasyfikacyjny
50
.
Funkcję dyskryminacyjną można określić ogólnie następującym wzorem:
( Z = W
1
* X
1
+ W
2
* X
2
+ .....+ W
n
*X
n
)
gdzie: Z = wartość funkcji dyskryminacyjnej,
W
i
- wagi i-tej zmiennej (np. wskaźników lub wielkości finansowych),
i = 1, 2, ...,n,
X
i
- zmienne objaśniające modelu (np. wielkości finansowe), i = 1, 2, ..., n.
Ulepszenie analizy dyskryminacyjnej stanowi model logitowy, który nie ogranicza
się tylko do stwierdzenia czy przedsiębiorstwo jest zagrożone upadłością, czy też nie,
pozwala też określać prawdopodobieństwo upadłości jednostki
51
.
4.5 Fazy budowy funkcji dyskryminacyjnej
Na etapy budowy funkcji dyskryminacyjnej składają się:
- wybór metody badania – dla przykładu można posłużyć się omawianą analizą
dyskryminacji lub modelu wielozmiennego opartego na rachunku
prawdopodobieństwa warunkowego np. modeli logitowych lub probitowych
52
,
50
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia zdolności płatniczej
przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999,, s. 78
51
M Gruszczyński Scoring Logitowy w praktyce a Zagadnienie koincydencji „Bank i Kredyt” 1999, nr
5, s.55.
52
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia zdolności płatniczej
przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999, s. 94.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
78/120
- wybór właściwie dobranej grupy przedsiębiorstw do analizy, czyli
posiadających płynność finansową i nie posiadającej jej. Na tej podstawie
możemy kwalifikować przedsiębiorstwo do wybranej grupy. Bardzo ważne jest
aby nie kwalifikować jednego przedsiębiorstwa do obu grup. zanim jednak
analityk dokona podziału na dwie grupy, powinien przeprowadzić analizę
reprezentatywnej próby przedsiębiorstw, o których posiada odpowiednio dużą
liczbę informacji z przeszłości (co najmniej z kilku lat)
53
,
- wybór właściwych wielkości lub wskaźników diagnostycznych, czyli takich,
które wskazują na szansę istnienia lub zagrożenia upadłością przedsiębiorstw,
- przypisanie poszczególnych wag wielkościom lub odpowiednim wskaźnikom
finansowym, czyli określenie ich wagi w końcowej ocenie,
- wyznaczenie odpowiedniej postaci funkcji dyskryminacyjnej,
- określić wartość progową dla wyznaczonej funkcji dyskryminacji przy czym
podstawowym kryterium musi pozostać wypłacalność lub nie wypłacalność
jednostki (z reguły wyodrębnia się jednocześnie tzw. szarą strefę, tzn. przedział
wartości, w którym występują zarówno dobre, jak i złe wskazania - strefa ta jest
tym mniejsza, im większa jest zdolność dyskryminacyjna funkcji
54
),
- oszacować błędy prognoz, czyli zdolność prognostyczną systemu przez
określenie liczby błędnych klasyfikacji na próbie zastosowanej do estymacji
oraz próbie niezależnej, wybranej specjalnie w celu sprawdzenia prawidłowości
systemu
55
.
Z punktu widzenia metodyki badania bardzo istotne jest właściwe zdefiniowanie
analizowanej grupy przedsiębiorstw, o czym była mowa wcześniej. W odniesieniu do
tej problematyki należy stwierdzić, że istnieją dwie przeciwstawne koncepcje. Z jednej
strony dąży się bowiem do uniwersalności systemu, a z drugiej strony do zapewnienia
możliwie dużej zgodności systemu z rzeczywistością, co oznacza zawężenie
analizowanej zbiorowości do jednostek jednorodnych pod względem rodzaju
56
.
Spośród powyższych etapów budowy systemów wczesnego ostrzegania najistotniejszy
etap to dobór odpowiednich wielkości lub wskaźników finansowych. Od tego zależy
53
R.Jagiełło Zastosowanie metody analizy dyskryminacyjnej przy ocenie ryzyka kredytowego, w:
Współczesny bank, praca zbiorowa pod redakcją W. L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 2000, s. 428.
54
T. Waśniewski Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce,
Warszawa 1997, s. 409
55
T. Stasiewski Z-score - indeks..., op. cit., s. 629
56
A Hołda Prognozowanie Bankructwa Jednostki ..... op. Cit. S. 307 - 308
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
79/120
poprawność wyników badania, oraz sprawność analizy. Podstawową ideą tego typu
analizy jest bowiem ograniczenie wybranego na wstępie zbioru wielkości wskaźników
finansowych i ograniczenie ich tylko do cechujących się najwyższą diagnostycznością
oraz jednocześnie zawierających najwięcej informacji. Celem tworzenia systemów
wczesnego ostrzegania jest głównie redukcja dużej liczby wskaźników i danych
finansowych do takiego zestawu który potrafi podsumować analizę, a jednocześnie jest
wiarygodnym wyznacznikiem potencjalnych zagrożeń w przedsiębiorstwie
57
.
Wybór wskaźników oraz wielkości finansowych dokonuje się w sposób statystyczny i
merytoryczny. Na wstępie wyboru wielkości lub wskaźników służących
diagnozowaniu stosuje się najczęściej metody heurystyczne, czyli metody kolejnych
przybliżeń, oparte są one na opinii ekspertów. Jedną z tego typu metod jest
powszechnie używana „burza mózgów" lub „metoda delficka" (tj. metoda grupowego
myślenia, realizowana na podstawie ankiety rozesłanej do ekspertów, w której
postępowanie kilkufazowe prowadzi do uzyskania jasnej opinii na temat wartości
merytorycznej i hierarchii dobranych wskaźników i/lub wielkości finansowych)
58
.
Na zakończenie etapu wyboru merytorycznego przeprowadza się statystyczną
weryfikację wskaźników. Jej celem jest określanie zdolności dyskryminacji oraz
wybór niosących w sobie największy zasób informacji.
4.6 Oznaki pogarszającej się sytuacji ekonomiczno – finansowej przedsiębiorstwa,
płynące ze sprawozdań finansowych
Pogarszającą się sytuację ekonomiczno finansową przedsiębiorstwa i zagrożenie
upadłością lub prawidłowego rozwoju można rozpoznać po kilku sygnałach. Należy
zaznaczyć, że , że opisane elementy muszą być analizowane obok własnej firmy
również, przynajmniej w części, w jednostkach będących partnerami handlowymi.
Należy również analizować wykorzystywanie w procesie zarządzania tych jednostek
stosunki z odbiorcami oraz dostawcami, umożliwi to nam racjonalnie ocenić
zagrożenia związane ze współpracą z nimi.
- Zmniejszanie przychodów. Bez wątpienia wskazuje to na pogarszanie się
sytuacji ekonomicznej jednostki. które są niejako wielkością wyjściową do
sporządzenia Rachunku Zysków i Strat. Jest to wstępny sygnał, który powinien
57
D. R. Fraser, L. M. Fraser Ocena wyników..., op. cit., s. 128.
58
R. Jagiełło Zastosowanie metody analizy..., op. cit., s. 429.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
80/120
wzbudzić czujność zarządu, jeżeli nie towarzyszy mu pogorszenie sytuacji w
branży lub w gospodarce.
- Wzrastające koszty. Rosnące koszty zmienne przy spadających lub wolniej niż
koszty rosnących przychodach mogą doprowadzić do upadłości nawet
przedsiębiorstwo o bardzo stabilnych i dużych przychodach ze sprzedaży.
Dlatego istotna jest ciągła ich kontrola i redukcja głównie w obszarach, w
których to możliwe. Pomocą mogą służyć różne programy restrukturyzacjne
kosztów. Ich celem nie zawsze wyłącznie poprawa zaistniałej sytuacji, ale
głównie zapobieganie jej powstaniu. Istotne również jest wypracowanie
właściwej koncepcji zarządzania kosztami. Bez niej trudno może być zarządowi
kontrolować je oraz świadomie kształtować ich właściwą wielkość.
- Istotne zwiększanie zapotrzebowania na zewnętrzne źródła finansowania, np.
kredyty lub pożyczki oraz problem z ich obsługą.
- Wzrastająca suma należności przeterminowanych i wątpliwych. Sytuacja taka
oznacza trudności z windykacją należności a ich nadmierny wzrost powoduje co
raz większe trudności z ich ściągnięciem co w prostej drodze może
spowodować trudność w zdobyciu własnych środków na bieżące finansowanie
własnej działalności.
- ujemne przepływy środków pieniężnych z działalności operacyjnej (wyjątek
mogą stanowić przedsiębiorstwa rozpoczynające swoją działalność na rynku),.
- dodatnie przepływy środków pieniężnych z działalności inwestycyjnej.
- Pogarszanie się wskaźników płynności finansowej. Najlepsze rozwiązanie to
sytuacja gdy zobowiązania krótkoterminowe są pokryte majątkiem obrotowym
– jest to możliwe tylko wtedy, gdy firma na bieżąco oblicza oraz analizuje
własne wskaźniki płynności finansowej i szybkiej płynności finansowej.
Pogorszenie tych wskaźników, czyli spadek pierwszego z nich do poziomu
poniżej 1,2, drugiego zaś do poziomu poniżej 1,0 może sygnalizować, że firmie
brakuje środków na terminowe wywiązanie się ze swoich bieżących
zobowiązań oraz może wskazywać na konieczność poszukiwania nowych
źródeł finansowania krótkoterminowego.
- wyprzedaż składników aktywów trwałych
59
,
59
L. Bednarski Analiza finansowa w przedsiębiorstwie
L. Bednarski, PWE, Warszawa 1997, s. 161
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
81/120
- Zaleganie z bieżącymi płatnościami to element trwale związany z opisanym
powyżej punktem dotyczącym wskaźników płynności. Bieżący brak płynności
przejawia się przede wszystkim zaleganiem z płatnościami budżetowymi oraz
wynagrodzeń, czyli składek do ZUS-u, nie odprowadzaniem podatków do
urzędu skarbowego, oraz opóźnienia w spłacie kredytów bankowych.
- wzrost stanu zapasów (przede wszystkim wyrobów gotowych, produkcji
niezakończonej),
- problemy z zakończeniem rozpoczętych inwestycji,
Wybór czynników sygnalizujących zbliżające się niebezpieczeństwo kryzysu
zależy w ogromnej mierze od branży i specyfiki jednostki oraz aktualnej sytuacji
gospodarczej, nie ma możliwości, w tej książce opisać ich wszystkich. Dlatego też
koncentruję się wyłącznie na pojawiających się w większości przypadków i niosących
ze sobą najbardziej jednoznaczne przesłanie.
Rozszerzając problem sygnałów wskazujących na możliwość bankructwa jednostki o
dane z poza sprawozdań finansowych należy je uzupełnić: :
- największą podatność na upadek wykazują przedsiębiorstwa funkcjonujące
krótko na rynku - do dziesięciu lat, w szczególności w ciągu pierwszych pięciu
lat istnienia,
- przedsiębiorstwa małe, zatrudniające do pięćdziesięciu osób, są bardziej na-
rażone na eliminację z rynku, aniżeli większe przedsiębiorstwa, w szczegól-
ności zagrożone są bardzo małe przedsiębiorstwa, zatrudniające do pięciu osób,
- przedsiębiorstwa działające w branży budowlanej, w przemyśle przetwórczym
lub w handlu wykazują większą skłonność do upadku
60
.
Wyboru metod oceny nie można nakazać w jednoznaczny. Sam wybór
uzależniony jest w dużej mierze od doświadczenia analityka i przeczuciem słuszności
wyboru metody.
4.7 Jednowymiarowe systemy wczesnego ostrzegania
Jednowymiarowe systemy wczesnego ostrzegania należą do stosunkowo prostych
narządzi diagnostycznych badania kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Mogą być
60
A. Bielawska Promowanie przedsiębiorczości - sposobem ograniczania upadłości przedsiębiorstw,
Materiały z Konferencji: „Finanse i Bankowość - Przekształcenia Systemowe", ABSOLWENT, Łódź
1997, s. 202.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
82/120
stosowane wyłącznie w grupie przedsiębiorstw dla, której zostały opracowane.
Zastosowanie modelu opracowanego dla określonej branży i sumy bilansowej a nawet
miejsca jego działania w przedsiębiorstwie odbiegającym specyfikom daje często
wyniki odbiegające od właściwych.
4.7.1 System wczesnego ostrzegania P. J. Fitz Patricka
W 1932 roku P. J. Fitz Patrick, jako pierwszy, porównał wielkości wskaźników
finansowych dla przedsiębiorstw amerykańskich funkcjonujących i upadłych.
Wielkości tych wskaźników zostały obliczone za okres trzech lat dla dziewiętnastu
przedsiębiorstw w dobrej kondycji i dziewiętnastu przedsiębiorstw bankrutujących,
czyli razem trzydziestu ośmiu jednostek. Wybrane przedsiębiorstwa prowadziły
działalność w jednej branży i były o podobnym poziomie sumy bilansowej oraz
poziomie obrotów. Zbliżone było również położenie geograficzne. Autor nie podał listy
analizowanych wskaźników, tylko w swoich wnioskach wskazywał, wskaźniki
najbardziej jego zdaniem diagnostyczne jeśli chodzi o określenie zagrożenia
upadłością. W swoich wnioskach wymienił:
1. X
1
= wynik finansowy netto / kapitał/fundusz własny,
2. X
2
= kapitał/fundusz własny / kapitał obcy.
Znaczenie omawianego systemu jest stosunkowo duże, ponieważ autor zaproponował
procedurę „porównywania parami" przedsiębiorstw wypłacalnych i niewypłacalnych.
61
4.7.2 System wczesnego ostrzegania C. L. Merwina
W 1942 roku C. L. Merwin podał wyniki badań. poddanych analizie 939
przedsiębiorstw amerykańskich, w czego 538 przedsiębiorstw upadających i 401
przedsiębiorstw w dobrej kondycji. Do grupy przedsiębiorstw upadających
zaklasyfikował przedsiębiorstwa wykreślone z rejestru handlowego w latach 1926-
1936.
Jako najbardziej diagnostyczne wskaźniki C. L. Merwin uznał:
X1 = kapitał obrotowy netto / kapitał całkowity,
X2 = kapitał/fundusz własny / kapitał obcy,
61
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia zdolności płatniczej
przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999,, s. 60
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
83/120
X3 = aktywa bieżące / pasywa bieżące.
62
Z przeprowadzonych badań wynikało, że na sześć lat przed wykreśleniem z rejestru
spółek podane wskaźniki wykazywały znaczące różnice pomiędzy grupami jednostek
wypłacalnych oraz niewypłacalnych, oraz różnice stawały się zdecydowanie bardziej
widoczne, w miarę zbliżania się z obliczeniami do roku wykreślenia z rejestru.
C. L. Merwin jako pierwszy zastosował w swoich badaniach średnie arytmetyczne dla
grup poszczególnych jednostek. Zastosował również analizę profilową w celu
porównań, przedsiębiorstw wypłacalnych oraz niewypłacalnych, za pomocą
wskaźników finansowych.
Zastosowanie średnich arytmetycznych polegało na obliczeniu średnich
arytmetycznych wskaźników finansowych dla przedsiębiorstw wykreślonych z rejestru
oraz przedsiębiorstw nadal funkcjonujących.
Analiza profilowa polegała na przedstawieniu w czasie, za pomocą wykresu liniowego,
średnich arytmetycznych danego wskaźnika finansowego obliczonych dla
poszczególnych grup przedsiębiorstw wypłacalnych oraz niewypłacalnych.
4.7.3 System wczesnego ostrzegania W. H. Beavera
W. H. Beaver w 1966 roku opublikował wyniki swoich badań,
przeprowadzonych na podstawie metody testowej, mającej na celu określanie
możliwości rozpoznania zagrożenia upadłością. Za pojęcie upadłości autor uznał:
1. ogłoszenie upadłości,
2. zaprzestanie obsługi obligacji,
3. powstanie salda debetowego na rachunku bankowym
4. niewypłacenie dywidendy z tytułu akcji uprzywilejowanych.
Zakres podmiotowy badań autor ograniczał do siedemdziesięciu dziewięciu jednostek z
grupy wypłacalnych oraz takiej samej liczby niewypłacalnych, czyli łącznie zbadał sto
pięćdziesiąt osiem przedsiębiorstw, które w okresie badania znajdowały się w obrocie
publicznym na rynku USA. Sugeruje to, że wybrał przedsiębiorstwa o dużej sumie
bilansowej. W analizowanych przedsiębiorstwach zainwestowane było ponad 90%
kapitału rynkowego USA (również w formie kredytów bankowych, oraz inwestycji
kapitałowych). O ile grupa analizowanych przedsiębiorstw była w zasadzie jednorodna
62
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia zdolności płatniczej
przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999,, s. 61
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
84/120
pod względem formy prawnej i wielkości, o tyle nie była jednorodna pod względem
branży obejmujących handel i produkcję. W. H. Beaver w momencie wyboru
wskaźników diagnozujących pokierował się trzema przesłankami:
1. stopniem rozpowszechnienia wskaźników w literaturze przedmiotu,
2. wynikami uzyskanymi we wcześniejszych badaniach,
3. przydatnością, wskaźników z uwagi na przyjętą koncepcję systemu
przedsiębiorstwa.
Pierwszy etap to wyselekcjonowanie 30 wskaźników, sklasyfikowanych w 6
różnych grup. Założył też, dużą większą korelację pomiędzy wskaźnikami wewnątrz
każdej grupy niż korelacja pomiędzy wskaźnikami pochodzącymi z różnych grup.
Drugi etap to wybór 6 wskaźników z pierwotnej grupy 30.
1. X
1
= nadwyżka finansowa netto / zobowiązania ogółem,
2. X
2
= wynik finansowy netto / aktywa ogółem,
3. X
3
= zobowiązania ogółem / aktywa ogółem,
4. X
4
= kapitał obrotowy netto / aktywa ogółem,
5. X
5
= aktywa bieżące / zobowiązania krótkoterminowe,
6. X
6
= [(gotówka + krótkoterminowe papiery wartościowe + należności +
zobowiązania krótkoterminowe) / (koszty operacyjne - amortyzacja)] x 360 -
wskaźnik luki bezkredytowej.
Według autora największą wagą w grupie sześciu analizowanych wskaźników
charakteryzuje się pierwszy wskaźnik. Charakteryzuje się on bardzo małym
prawdopodobieństwem błędu rzędu 13%. Dużą siłę prognostyczną posiadałrównież
drugi wskaźnik. Statystyczne wartości trzeciego wskaźnika ulegały systematycznemu
wzrostowi w okresie pięciu lat badanego okresu dla przedsiębiorstw zagrożonych
upadłością. Wysokie zadłużenie przy braku płynności zawsze prowadziło do upadłości.
Według W. H. Beavera przedsiębiorstwo narażone jest na bardzo wysokie ryzyko
niewypłacalności, jeżeli wszystkie sześć wyżej wymienionych wskaźników znajduje
się w strefie wysokiego ryzyka. W sytuacji gdy więcej niż trzy wskaźniki znajdują się
poniżej wartości granicznej, ma miejsce niewypłacalność przedsiębiorstwa. W
przypadku gdy jeden lub dwa wskaźniki znajdują się w obszarze krytycznym, a
pozostałe leżą w szarej strefie, przedsiębiorstwo trzeba poddać dodatkowej analizie.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
85/120
Tabela 5. Błąd prognozy w kolejnych latach przed stwierdzeniem niewypłacal-
ności przedsiębiorstwa w systemie W. H. Beavera
Konstrukcja wskaźnika
Błędy w kolejnych latach przed
1
2
3
4
5
Nadwyżka, finansowa
netto/zobowiązania ogółem
0,13
(0,10)
0,21
(0,18)
0,23
(0,18)
0,24
(0,24)
0.24
(0,22)
Wynik finansowy netto /
aktywa ogółem
0,13
(0,12)
0,20
(0,15)
0.23
(0,22)
0,29
(0,28)
0,28
(0,25)
Zobowiązania ogółem /
aktywa ogółem
0.19
(0,19)
0,25
(0,24)
0,34
(0.28)
0,27
(0,24)
0,28
(0,27)
Kapitał obrotowy netto /
aktywa ogółem
0,24
(0,20)
0,34
(0,30)
0,33
(0,33)
0,45
(0,35)
0,41
(0,35)
Aktywa bieżące /
zobowiązania
0,20
(0,20)
0,32
(0,27)
0,36
(0.31)
0,38
(0,32)
0,45
(0,31)
Wskaźnik luki bezkredytowej 0,23
(0,23)
0,38
(0,31)
0,41
(0.30)
0,38
(0,35)
0,17
(0,30)
Źródło: W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów
zagrożenia zdolności płatniczej przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999. s. 62
Liczby w nawiasach ukazują wielkość błędu popełnianego przy podziale
pierwszej podgrupy (na podstawie, której wyznaczana jest wartość krytyczna), a liczby
bez nawiasu przedstawiają wielkość błędu popełnianego przy podziale drugiej
podgrupy (za pomocą wartości krytycznych wyznaczonych na podstawie wartości
wskaźników z pierwszej podgrupy).
Ze swoich badań W. H. Beaver wyciągnął dwa wnioski:
1. nie wszystkie wskaźniki mają równą zdolność prognostyczną.
2. analiza wskaźników finansowych jest użyteczna tylko przy ocenie symptomów
zbliżającej się upadłości przynajmniej na okres pięciu lat przed jej faktycznym
wystąpieniem
63
63
Na podstawie W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia
zdolności płatniczej przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999,, s. 60 62, T. Stasiewski Z-score - indeks..., op.
cit., s. 629, T. Waśniewski Analiza..., op. cit., s. 408-409.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
86/120
4.7.4 System wczesnego ostrzegania P. Weibela
Również P. Weibel w swoich badaniach stosował, analizę profilowaną oraz
jednowymiarowy dychotomiczny test klasyfikacyjny.
W 1973 roku P. Weibel opublikował wyniki analizy 36 przedsiębiorstw niewy-
płacalnych i 36 przedsiębiorstw wypłacalnych będących klientami jednego z dużych
szwajcarskich banków w okresie od 1 stycznia 1960 roku do 31 sierpnia 1971 roku.
Analizowane podmioty stanowiły jednorodną grupę pod względem ich wielkości,
długości działania na rynku, miejsca działania, formy prawnej i branży. P. Weibel
wybrał swoich analiz czterdzieści jeden kluczowych wskaźników opartych wyłącznie
na danych pobranych z Bilansu. Przetestował je, porównując wartości tych samych
wskaźników dla pary przeciwstawnych przedsiębiorstw, (jedno wypłacalne, drugie
upadające) przyjmując hipotezę oczekiwanego związku między wskaźnikiem
przedsiębiorstwa wypłacalnego i upadającego (wskaźnik przedsiębiorstwa upadającego
powinien być wyższy niż wskaźnik przedsiębiorstwa wypłacalnego), obydwa
przedsiębiorstwa zaklasyfikował do grupy wypłacalnych bądź niewypłacalnych. W
następnym etapie dokonał porównania wyników klasyfikacji z rzeczywistym statusem
obu przedsiębiorstw, otrzymując tym sposobem, błąd prognozy liczony jako stosunek
błędnie zakwalifikowanych par do liczby klasyfikowanych par. Określając relatywną, a
nie absolutną, wartość dyskryminacyjną. Bezwzględną wartość, rozdzielającą dwie
grupy przedsiębiorstw, wyznaczył metodą testu dychotomicznego, zastosowanego
również przez Beavera. Przy wyborze 41 wskaźników przedsiębiorstw. Weibel
kierował się trzema kryteriami:
1. Ich przydatność do prognozowania upadłości została potwierdzona w innych
badaniach,
2. dodatkowe wskaźniki, które rozszerzałyby zasób informacji dostarczanych
przez wskaźniki wybrane za pomocą dwóch pierwszych kryteriów.
3. Analizowane wskaźniki były wcześniej wskazywane w literaturze, jako
wskaźniki dotyczące analizy wskaźnikowej.
Ze wskaźników obliczonych dla 41 Przedsiębiorstw
Weibel wybrał 6:
1. X
1
= nadwyżka finansowa netto / zobowiązania krótkoterminowe,
2. X
2
= aktywa obrotowe / zobowiązania krótkoterminowe,
3. X
3
= (należności + papiery wartościowe + gotówka - zobowiązania
krótkoterminowe) / (koszty ogółem - amortyzacja)
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
87/120
4. X
4
= (przeciętny stan zapasów / nakłady materiałowe) x 365,
5. X
5
= (przeciętny stan kredytów krótkoterminowych / zakupione towary) x 365,
6. X
6
= zobowiązania ogółem / pasywa ogółem.
W wyniku badania P. Weibel skonstruował trzy klasy ryzyka:
1. przedsiębiorstwa obarczone małym ryzykiem upadku - dla których wartość
wszystkich sześciu wskaźników leży w obszarze przedsiębiorstw
wypłacalnych,
2. przedsiębiorstwa obciążone nadzwyczajnym ryzykiem upadłości - dla których
wartość ponad połowy z sześciu wskaźników leży w obszarze przedsiębiorstw
niewypłacalnych,
3. przedsiębiorstwa ryzykowne - których nie można zaliczyć ani do pierwszej ani
do drugiej klasy ryzyka.
Z wyników badań P. Weibela można wyciągnąć następujące dwa wnioski:
1. jako diagnostyczne uznać należy wskaźniki struktury finansowania,
obrotowości i płynności,
2. do prognozowania upadku przedsiębiorstwa niezbędne są dane bilansowe.
64
4.8 Wielowymiarowe systemy wczesnego ostrzegania
Wielowymiarowe systemy wczesnego ostrzegania należą do bardziej
rozbudowanych. Ich proces opracowywania jest stosunkowo złożony, a ich powstanie
możemy zawdzięczać budowie sieci neuronowych. Ich wadą jest stosunkowo wąski
zakres badanych przedsiębiorstw, zaletą zaś podany wynik nie podlegający
interpretacji. Sama ocena nie wymaga od analityka wiedzy, ponieważ wartość
przedziałów dopuszczalnych wartości jest podana przez autora modelu. Jedyną
trudność może stanowić dla badającego wybór odpowiedniego modelu.
4.8.1 System wczesnego ostrzegania E. I. Altmana
E. I. Altman to prekursor badań w dziedzinie wielowymiarowej analizy
dyskryminacyjnej do prognozowania upadłości przedsiębiorstw
65
. W 1968 roku do
zbudowania systemu (tzw. Z-score model) E. I. Altman wykorzystał dane finansowe
64
W. K. Rogowski Możliwości..., op. cit., s. 62-63.
65
F. Bławat O syntetycznej ocenie kondycji finansowej przedsiębiorstwa, „Gospodarka w Praktyce i
Teorii" 1999, nr 1(4), s. 60.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
88/120
66 przedsiębiorstw amerykańskich, z których 33 upadły. a pozostałe 33 funkcjonowały
na rynku. Analizowane przedsiębiorstwa zostały wybrane przy uwzględnieniu
kryterium branży (przedsiębiorstwa produkcyjne) i wartości sumy bilansowej. Autor,
w trakcie dalszych badań, modyfikował pierwotny system. W literaturze można
znaleźć różne postacie systemu, charakteryzujące się różnymi wagami oraz
wartościami progowymi. Pierwotna postać systemu, w której autor zredukował zbiór
najbardziej diagnostycznych wskaźników analitycznych do pięciu, miała następującą
postać:
Z= l,2*X
1
+ 1,4*X
2
+ 3.3*X
3
+ 0,6*X
4
+ l,0*X
5
gdzie:
1. X
1
= kapitał obrotowy netto / aktywa ogółem,
2. X
2
= Zysk skumulowany / Aktywa ogółem,
3. X
3
= wynik finansowy przed opodatkowaniem i zapłatą odsetek/aktywa
ogółem.
4. X
4
= wartość rynkowa kapitału/funduszu własnego / zobowiązania ogółem,
5. X
5
= przychody ze sprzedaży / aktywa ogółem.
66
Porównując wartości funkcji dla kolejnych przedsiębiorstw z rzeczywistą
sytuacją, E.I. Altman stwierdził, że wszystkie przedsiębiorstwa o wartości Z powyżej
2,99 są przedsiębiorstwami o dobrej kondycji finansowej, a wszystkie
przedsiębiorstwa, których wartość Z była niższa niż 1,81, były bankrutami. Następnie
stwierdził, że wartość graniczna rozdzielająca próbę na dwa zbiory to 2,675. Błąd w
zakwalifikowaniu przedsiębiorstw był wtedy najmniejszy. 94% firm, które
zbankrutowały, miało na rok przed upadłością wartość Z poniżej 2,675, a 97% firm,
które nie zbankrutowały, miały ten wskaźnik powyżej 2,675
67
Tabela 6. Kryteria klasyfikacji przedsiębiorstw w „pierwszym" systemie E. I.
Altmana
Wartość wskaźnika „Z"
„Szansę" upadku
1,80 lub mniej
bardzo wysokie
1,81-2,99
nieokreślone
3,00 i więcej
niewielkie
Źródło: T. Stasiewski Z-score - indeks..., op. cit., s. 630.
66
E. I. Altman Corporate financial distress. A complete guide to predicting, avoiding and dealing with
bankruptcy, John Wiley & Sons, New York 1983. za R. Jagiełło Zastosowanie metody analizy..., op. cit.,
s. 427-438.
67
Dariusz W. Olszewski, Zdolność płatnicza przedsiębiorstwa - koncepcje i metody oceny, „Bank i
Kredyt” 1993 nr 6. s.9
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
89/120
Na podstawie badań przeprowadzonych w USA ustalono stosunkowo wysoką
skuteczność omawianego systemu w kolejnych latach: 95% trafnych prognoz upadku
przedsiębiorstw w przypadku przewidywania z jednorocznym wyprzedzeniem, 72%i
trafnych prognoz w przypadku dwuletniego wyprzedzenia, 48% trafnych prognoz z
trzyletnim wyprzedzeniem, 29% trafnych prognoz z czteroletnim wyprzedzeniem
68
.
Tabela 7. Zgodność prognozy w oryginalnym modelu E.I. Altmana
Liczba lat przed upadłością Procent
prawidłowych prognoz
1 95
2 72
3 48
4 36
5 29
Źródło: Dariusz W. Olszewski, Zdolność płatnicza przedsiębiorstwa - koncepcje i
metody oceny, „Bank i Kredyt” 1993 nr 6. s. 9
Kolejne badanie Altman przeprowadził wraz z zespołem (R. G. Haldeman i P.
Narayanana) w 1977 roku. Analizie poddano tym razem 58 przedsiębiorstw i
niebankrutów" i 53 „bankrutów". Podstawowe modyfikacje w stosunku do
pierwotnego systemu polegały na: włączeniu do zobowiązań wartości
skapitalizowanych odsetek, wyznaczeniu siedmiu zmiennych i braku określenia wag, a
co za tym idzie funkcji dyskryminacyjnej. Siedem wyznaczonych zmiennych przyjęło
następującą postać
69
:
1. X
1
= wynik finansowy netto / aktywa ogółem,
2. X
2
= stabilność dochodów (mierzona odchyleniem od wartości początkowej),
3. X
3
= odsetki / wynik finansowy przed spłatą odsetek i opodatkowaniem,
4. X
4
= Zysk skumulowany / Aktywa ogółem,
5. X
5
= aktywa bieżące / pasywa bieżące,
6. X
6
= kapitał akcyjny / kapitał całkowity,
7. X
7
= kapitał akcyjny / aktywa całkowite.
68
R. Gaszą Związek między wynikami analizy typu Altmana a kształtowaniem się kursów akcji
wybranych spółek giełdowych w Polsce. Rezultaty badań najstarszych spółek giełdowych w łatach 1991-
1995, „Bank i Kredyt" 1997, nr 3, s. 59.
69
W. K. Rogowski Możliwości..., op. cit., s. 66.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
90/120
System oparty na siedmiu wskaźnikach (tzw. model ZETA) charakteryzował się
dużą zdolnością prognostyczną w okresie pięciu lat przed bankructwem
przedsiębiorstwa. Na rok przed bankructwem przedsiębiorstwa trafność prognoz
wynosiła 96%, a na pięć lat przed upadłością 70%
70
.
Kolejną wersją systemu to model opracowany w 1983 roku, dla przedsiębiorstw
nie notowanych na parkiecie, E. I. Altman zamienił wagi przypisywane do
poszczególnych wskaźników. Nie dokonał w wyborze i konstrukcji poszczególnych,
przyjętych w pierwszej wersji wskaźników (zmiana dotyczyła wyłącznie czwartego
wskaźnika, zdefiniowanego jako relacja księgowej wartości akcji zwykłych i
uprzywilejowanych do księgowej wartości zobowiązań ogółem). Nowa postać funkcji
przybrała następujący kształt:
(Z=0,717*X
1
+ 0,847*X
2
+ 3,107*X
3
+ 0, 420*X
4
+0,998*X
5
Zmiana wag spowodowała zmianę wartości progowych systemu.
Tabela 8. Kryteria klasyfikacji przedsiębiorstw w „drugim" systemie E. I.
Altmana
Wartość wskaźnika „Z"
.,Szanse" upadku
1,20 lub mniej
bardzo wysokie
1,21-2.89
nieokreślone
2,90 i więcej
niewielkie
Źródło: T. Stasiewski Z-score - indeks..., op. cit., s. 630.
Przy tak określonej funkcji dyskryminacyjnej i przyjętych wartościach progo-
wych błąd prognozy określono na 6%
71
.
Chcąc zminimalizować wpływ koniunktury oraz specyfikę branży, do której
przynależy badana spółka, wyeliminował z systemu ostatni ze wskaźników, czyli
wskaźnik rotacji aktywów. Ponadto wartość wskaźnika X
5
zależnego od wielkości
przychodów ze sprzedaży, które dla firm matek holdingów mogą być małe w
porównaniu z aktywami - sprzedaż jest bowiem zwykle realizowana przez spółki
zależne, co w konsekwencji obniża wartość wskaźnika i może wskazywać na
70
W. K. Rogowski Możliwości..., op. cit., s. 65.
71
Tamże, s. 64
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
91/120
prawdopodobieństwo bankructwa. Kolejna wersja systemu, która wiązała się również
ze zmianą wag, przybrała następującą postać:
Z=6,56*X
1
+3,26* X
2
+6,72*X
3
+1,05*X
4
Nowe wielkości progowe zostały ustalone na poziomie podanym w poniższej tabeli.
Tabela 9. Kryteria klasyfikacji przedsiębiorstw w „trzecim" systemie E. I. Altmana
Wartość wskaźnika „Z"
„Szansę" upadku
1,10 lub mniej
bardzo wysokie
1,11-2,59
nieokreślone
2,60 i więcej
niewielkie
Źródło: W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania..., op. cit., s. 65.
E. I. Altman oszacował dwa podstawowe rodzaje błędów, które mogą obciążąć
obliczony wskaźnik „Z". Pierwszy to. błąd I typu polega na tym, że przedsiębiorstwo
zbankrutuje mimo pozytywnej oceny kondycji ekonomiczno-finansowej. Drugi polega
na tym, że pomimo uzyskania wyniku wskazującego na szybką upadłość,
przedsiębiorstwo będzie działało dalej. Prawdopodobieństwo błędu I typu E. I. Altman
oszacował na 6%, natomiast prawdopodobieństwo błędu II typu na 3% (dane dotyczą
pierwszej postaci systemu Altmana). Dotychczasowe doświadczenia wskazują jednak,
że prawdopodobieństwo błędu II typu zostało przez E. I. Altmana niedoszacowane.
72
System Altmana posiada wiele niedociągnięć oraz kwestii dyskusyjnych. Nie
uwzględnia on zmian zjawisk ekonomicznych, czyli analiza opiera się na
nierealistycznym założeniu o niezmienności wzajemnych relacji
73
. Ponadto jest on
kombinacją kilku wskaźników, których dobór, a w zasadzie brak uzasadnienia wyboru,
budzi zastrzeżenia. Jednocześnie dowolność ustalania wag dla poszczególnych
wskaźników jest bez wątpienia jego mankamentem. Kontrowersje budzi także
konstrukcja wybranych wskaźników
74
, przede wszystkim ujmujących skumulowany
wynik finansowy oraz wartość rynkową kapitału. Jeśli chodzi o pierwszą z
wymienionych pozycji, to Altman pod pojęciem skumulowanego wyniku finansowego
72
Dariusz W. Olszewski, Zdolność płatnicza przedsiębiorstwa - koncepcje i metody oceny, „Bank i
Kredyt” 1993 nr 6. s. 14
73
A. Bobowska. Z. Luty Metody oceny w decyzjach kredytowych, „Badania Operacyjne i Decyzje"
1994, nr 4, s. 15.
74
F. Blawat O syntetycznej ocenie kondycji finansowej przedsiębiorstwa, „Gospodarka w Praktyce i
Teorii" 1999, nr 1(4), s. 62.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
92/120
rozumiał zysk zatrzymany na potrzeby przedsiębiorstwa w ciągu całego okresu jego
funkcjonowania. Wartość tej pozycji zależy zatem od długości funkcjonowania
przedsiębiorstwa na rynku (wieku przedsiębiorstwa), tzn. w „przedsiębiorstwie
dojrzałym" wartość ta będzie wysoka, a w „przedsiębiorstwie młodym" niska. Z tego
wynika, że „przedsiębiorstwa młode" są dyskryminowane w systemie Altmana,
ponieważ silą rzeczy system ten będzie wskazywał większe prawdopodobieństwo
upadłości „przedsiębiorstw młodych" niż „przedsiębiorstw dojrzałych". Takie
podejście nie jest jednak pozbawione sensu ekonomicznego, gdyż jest rzeczą
oczywistą, że im młodsze przedsiębiorstwo tym prawdopodobieństwo jego upadłości
jest większe
75
. Ponadto wyznaczenie wartości skumulowanego wyniku finansowego na
podstawie danych sprawozdawczych może okazać się niemożliwe, z uwagi na inne
ujęcie sprawozdawczości niż w Stanach Zjednoczonych. Problem taki wystąpi na
przykład w przypadku polskiego systemu rachunkowości, z którego nie da się
wyodrębnić zysku zatrzymanego w przedsiębiorstwie w ciągu całego okresu jego
funkcjonowania. W uproszczeniu za skumulowany wynik finansowy można uznać
sumę kapitału/funduszu zapasowego i rezerwowego oraz nie podzielonego wyniku
finansowego (zysku ze znakiem plus, a straty ze znakiem minus)
76
.
Jeśli chodzi o drugą z wyżej wymienionych wielkości, tzn. wartość rynkową
kapitału, to analitycy uważają, że może kształtować się ona pod wpływem różnych,
nawet irracjonalnych czynników. Z tego względu niektórzy analitycy wskazują na
zasadność analizowania tendencji zmian wartości tego kapitału, a nie jego wartości
według stanu na dany dzień
77
.
Sam autor przestrzegał zresztą przed wyciąganiem zbyt pochopnych wniosków z
wyników badania. Swój system uważał za mało reprezentatywny, nie znajdujący
zastosowania w przypadku analizy przedsiębiorstw handlowych i usługowych oraz
konglomeratów
78
, a także przedsiębiorstw funkcjonujących w innych krajach.
System Altmana zastosowany do badania przedsiębiorstw, innych niż amery-
kańskie, nie daje zadawalających rezultatów, co potwierdza tezę stwierdzającą, że nie
należy przenosić systemów wczesnego ostrzegania, skonstruowanych dla danej
75
T. Stasiewski Z-score - indeks..., op. cit., s. 630.
76
F. Blawat O syntetycznej ocenie kondycji finansowej przedsiębiorstwa, „Gospodarka w Praktyce i
Teorii" 1999, nr 1(4), s. 62.
77
F. Bławat O syntetycznej ocenie..., op. cit., s. 62
78
F. Bławat O syntetycznej ocenie..., op. cit., s. 63
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
93/120
gospodarki, do innych systemów gospodarczych z powodu innych warunków
prawnych i ekonomicznych funkcjonowania przedsiębiorstw.
Tabela 10. Średnie wartości wskaźnika Z w wybranych krajach
Kraj
USA
USA Australia Brazylia Japonia
Rok badania
1968
1977 1981
1979
1981
Poziom Z wśród bankrutów
-0,258
1,271
1,707
1,124
0,667
poziom Z wśród niebankrutów
4,885
3,878
4,003
3,053
2,070
Źródło: A. Hołda Prognozowanie bankructwa..., op. cit., s. 307.
4.8.2 System wczesnego ostrzegania G. Weinricha
Model G. Weinricha został opracowany w 1978 roku na podstawie badań 44
przedsiębiorstw wypłacalnych, którym zostały przeciwstawione 44 przedsiębiorstwa
niewypłacalne Były to przedsiębiorstwa jednorodne pod względem wielkości czyli
małe i średnie oraz położenia geograficznego, ponieważ wszystkie przedsiębiorstwa
działały na rynku niemieckim, były też jednorodne pod względem branży.
Wstępna selekcja polegała na wybraniu 28 wskaźników finansowych, efektem wybory
wtórnego było 5 wskaźników.
1) X
1
= kapitał/fundusz własny / przychody ze sprzedaży,
2) X
2
= przychody ze sprzedaży / aktywa ogółem,
3) X
3
= przychody ze sprzedaży / (środki pieniężne + należności),
4) X
4
= (zapasy / nakłady materiałowe) x 365,
5) X
5
= (pasywa bieżące - środki pieniężne + należności + krótkoterminowe
papiery wartościowe) / nadwyżka finansowa netto.
Na podstawie ostatecznie wybranych wskaźników oraz przypisanych im wag G.
Weinrich określił funkcję dyskryminacyjną. Wartości rozdzielające funkcji Z,
otrzymane poprzez pomnożenie wektora współczynników dyskryminacyjnych i
wektorów wartości średnich, wynosiły:
1) dla przedsiębiorstw wypłacalnych Z = +47,
2) dla przedsiębiorstw niewypłacalnych Z = (-161).
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
94/120
Następnie odrzucił analizę dyskryminacyjną i zastosował schemat oceny punktowej. Z
28 wstępnie analizowanych wskaźników wybrał 8:
1) X
1
= kapitał/fundusz własny / kapitał obcy,
2) X
2
= (środki pieniężne + należności) / aktywa ogółem,
3) X
3
= (środki pieniężne + krótkoterminowe papiery wartościowe + należności -
zobowiązania krótkoterminowe) / (koszty operacyjne - amortyzacja),
4) X
4
= (wynik finansowy netto + odsetki) / aktywa ogółem,
5) X
5
= przychody ze sprzedaży / aktywa ogółem,
6) X
6
= zobowiązania ogółem / nadwyżka finansowa netto,
7) X
7
= (zobowiązania ogółem - środki pieniężne + krótkoterminowe papiery
wartościowe + należności) / dochody operacyjne netto,
8) X
8
= (zobowiązania towarowe + weksle) / zakup towarów.
Każdemu z wyżej wymienionych wskaźników przyporządkował skalę od 1 do 5
punktów, co dawało maksymalną wartość wskaźnika Z na poziomie 40 punktów.
Wielkości, będące granicami przedziałów punktowych, określił przy wykorzystaniu
wartości kwartyli rozkładu danego wskaźnika dla przedsiębiorstw wypłacalnych i
niewypłacalnych.
Tabela 11. Schemat oceny punktowej G.
Wskaźnik Liczba punktów
1
2
3
4
5
X
1
> 43,3
43,3-12,1
12.0-8,5
8,4-(-4,7)
< (-4,7)
X
2
> 7,5
7,5-2,0
1,9-0,9
0,8-0.2
< 0.2
X
3
> (-8,8) (-8,8)-(-29,3)
(-29,4)-(-46,2)
(-46.3)-(-89,9) < (-89.9)
X
4
>21,3
21,3-7,2
7,1-4.3
4,2-0,9
<0,9
X
5
> 257,4 257,4-200,7
200,6-90,7
90,6-62,1
<62,1
X
6
< 284,9 284.9-1210,3
1210,4-1451,7
1451.8-9989.9 > 9989.9
X
7
< 165,3 165,3-1168.3
1168.4-1231,2
1231,3-9989,9 > 9989,9
X
8
<9,7
9,7-27,8
27,9-47.9
48,0-79,9
> 79,9
Źródło: W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania..., op. cit., s. 66.
W wyniku badań na podstawie oceny punktowej zostały wyodrębnione trzy klasy
ryzyka.:
1) pierwsza - dobra, tzn. na podstawie sprawozdań finansowych nie można
dostrzec symptomów zagrożenia bankructwem, a wartość punktowa
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
95/120
obliczona dla danego przedsiębiorstwa jest mniejsza od 24 punktów i nie
występuje jej pogorszenie w ciągu kilku poprzednich lat; nie ma też
symptomów zagrożenia, płynących z informacji pozafinansowych,
2) druga - zagrożona, tzn. sprawozdania finansowe pozwalają dostrzec
symptomy zagrożenia bankructwem, wartość punktowa obliczona dla
danego przedsiębiorstwa jest większa od 24 punktów albo występuje jej
pogorszenie w ciągu kilku poprzednich lat; nie ma jednak symptomów
zagrożenia, płynących z informacji pozafinansowych, tzn. w
sprawozdaniach finansowych nie można dostrzec symptomów
zagrożenia bankructwem, a wartość punktowa obliczona dla danego
przedsiębiorstwa jest mniejsza od 24 punktów i nie występuje jej
pogorszenie w ciągu kilku poprzednich lat; występują jednak symptomy
zagrożenia niewypłacalnością, płynące z informacji pozafinansowych.
3) trzecia - bardzo zagrożone, tzn. sprawozdania finansowe pozwalają
dostrzec symptomy zagrożenia bankructwem, a wartość punktowa
obliczona dla danego przedsiębiorstwa jest większa od 24 punktów
albo występuje jej pogorszenie w ciągu kilku poprzednich lat;
dodatkowo występują symptomy zagrożenia niewypłacalnością,
płynące z informacji pozafinansowych.
Wyniki badań zostały przetestowane na 64 przedsiębiorstwach, podobnie jak
we wstępnej selekcji wspomniana grupa składała się z 32 przedsiębiorstw
upadających i 32 wypłacalnych oraz 24 przedsiębiorstwa (12 przedsiębiorstw w
dobrej kondycji i 12 w złej kondycji), druga grupa stanowiła właściwą próbkę
testową.
79
4.8.3 System wczesnego ostrzegania G. L. V. Springatea
System G. L. V. Springatea oparty został, podobnie jak poprzednie, na analizie
dyskryminacyjnej, z tą różnicą, że badania przeprowadzone były w Kanadzie. Autor z
19 początkowo wybranych wskaźników wyselekcjonował ostatecznie 4, które jego
zdaniem najlepiej oceniały zagrożenie upadłością. Wartość graniczna dla omawianego
systemu została wyznaczona na poziomie 0,862. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że
opisywany system charakteryzuje się nie najwyższą skutecznością, tj. dla
79
W. K. Rogowski Możliwości..., op. cit., s. 66- 68
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
96/120
przedsiębiorstw małych (o aktywach około 2,5 min dolarów amerykańskich) wynosi
ona 88% (w perspektywie roku), a dla przedsiębiorstw dużych (o aktywach około 63,5
mln. dolarów amerykańskich) 83%.
Z= 1,03*A+3,07*B+0,66*C+0,40*D
gdzie:
1. A = kapitał obrotowy netto / aktywa ogółem,
2. B = wynik finansowy przed opodatkowaniem i zapłatą odsetek/aktywa ogółem,
3. C = wynik finansowy przed opodatkowaniem / zobowiązania bieżące, D =
przychody ze sprzedaży / aktywa ogółem.
80
4.8.4 System wczesnego ostrzegania J. Fulmera
System J. Fulmera to przykład analizy dyskryminacyjnej wykorzystanej do oceny
kondycji ekonomiczno finansowej przedsiębiorstw amerykańskich. Do badań zostało
wybranych 9 z 40 wskaźników wcześniej analizowanych. W wyniku badań przepro-
wadzonych na podstawie danych 60 przedsiębiorstw o przeciętnej wartości sumy
bilansowej rzędu 455 tys. dolarów. Punktem granicznym przyjętym przez autora jest
zero, a wyniki badań pokazały trafność prognozy w 98 % w sytuacji przewidywania z
jednorocznym wyprzedzeniem czasowym oraz 81% przypadków w perspektywie
dwóch lat.
Z = 5, 528 * V
1
+ 0, 212 * V
2
+ 0,073 * V
3
+1,270 * V
4
– 0,120 * V
5
+
2. 335 * V
6
+ 0, 575 * V
7
+ 1.083 * V
8
+ 0, 894 * V
9
- 6,075
gdzie:
1) V
1
= Zysk skumulowany / Aktywa ogółem,
2) V
2
= Przychody ze sprzedaży / Aktywa ogółem,
3) V
3
= Wynik finansowy przed opodatkowaniem/Kapitał/Fundusz własny
4) V
4
= Przepływy pieniężne / Zobowiązania ogółem,
5) V
5
= Zobowiązania ogółem / Aktywa ogółem,
6) V
6
= Zobowiązania bieżące / Aktywa ogółem,
7) V
7
= log (księgowa wartość aktywów),
8) V
8
= Aktywa obrotowe / Aktywa ogółem,
9) V
9
= log (EBIT / odsetki).
81
80
Informacje pochodzą z własnych notatek ze szkolenia przeprowadzonego przez centrum Edukacji
Ekspert w drugiej połowie 2004 roku http://cee.pl/bok12.html
81
R. Chudzik Segmentacja ryzyka kredytowego (część 3), „Bank i Kredyt" 1993, nr 10, s. 14-16
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
97/120
4.8.5 System wczesnego ostrzegania J. Legaulta
Systemem wczesnego ostrzegania J. Legaulta nazywamy modelem CA-Score. W
celu opracowania tego systemu J. Legaut przeanalizował 173 stosunkowo małych
przedsiębiorstw produkcyjnych o przychodach ze sprzedaży znajdujących się pomiędzy
1 do 20 milionów dolarów amerykańskich, jednak przedmiotem badania były
przedsiębiorstwa kanadyjskie.
Wartością graniczną dla tego systemu jest 0, a jego skuteczność wyniosła 83%.
CA - SCORE = 4, 5913 *A + 4, 5080 * B + 0,3936 * C - 2, 7616
gdzie:
¾
A = kapitał/fundusz własny
1
/ aktywa ogółem
1
,
¾
B = (EBIT + koszty finansowe)
1
/ aktywa ogółem
1
,
¾
C = przychody ze sprzedaży
2
/ aktywa ogółem
2
,
1. dane z poprzedniego okresu (t-1),
2. dane z dwóch okresów w tył (t-2).
82
4.8.6 System wczesnego ostrzegania J. Beatgea
J. Beatge, do opracowania własnego modelu posłużył się danymi finansowymi
150 000 przedsiębiorstw. Analiza danych finansowych tej ogromnej liczby
przedsiębiorstw przedsiębiorstw była pozwoliła opracować system składający się z 3
kluczowych wskaźników. Autor sugeruje aby wybranym wskaźnikom przypisać
odpowiednią wagę, jednak w swoich publikacjach nie podaje wag poszczególnych
wskaźników, nie podaje też wartości granicznej. Stąd model ten można niejako uznać
za niedokończony.
D = a
1
* x
1
+ a
2
* x
2
+ a
3
* x
3
gdzie:
¾
x
1
= kapitał/fundusz własny / (pasywa - środki płynne - nieruchomości),
¾
x
2
= (wynik finansowy operacyjny + amortyzacja) / pasywa ogółem,
¾
x
3
= (wynik finansowy operacyjny + amortyzacja - podatki) / zobowiązania
krótkoterminowe.
83
82
R. Chudzik Segmentacja ryzyka kredytowego (część 3), „Bank i Kredyt" 1993, nr 10, s. 12-14.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
98/120
4.8.7 System wczesnego ostrzegania E. I. Altmana i M. Lavalleea
Prekursor w poszukiwaniu modeli wczesnego ostrzegania E. I. Altman wraz ze
swoim współpracownikiem M. Lavallee opracowali kolejną funkcję dyskryminacji,
pozwalającą przewidzieć upadłość przedsiębiorstwa. Jednak tym razem funkcja
dotyczyła przedsiębiorstw działających na rynku kanadyjskim. Otrzymała ona postać:
Z = -1,6108 + 0, 23414 * X
1
+ 0, 62096 * X
2
+ 0,89075 * X
3
+ 0,5779 *
X
4
+ 0,50355 * X
5
gdzie:
¾
X
1
= przychody ze sprzedaży / aktywa ogółem,
¾
X
2
= wynik finansowy netto / aktywa ogółem,
¾
X
3
= aktywa obrotowe / zobowiązania krótkoterminowe,
¾
X
4
= wynik finansowy netto / zobowiązania ogółem,
¾
X
5
= stopa wzrostu kapitału/funduszu własnego - stopa wzrostu aktywów
ogółem.
84
4.8.8 System wczesnego ostrzegania J. Ko
Również gospodarka japońska może poszczycić się posiadaniem modelu systemu
wczesnego ostrzegania dla własnej gospodarki. Jest to model opracowany przez J. Ko.
Nie jest to model popularny w Europie, ponieważ japońska gospodarka posiada własną
specyfikę a wyniki obliczeń na podstawie tego modelu dla gospodarki europejskiej
posiadają bardzo niską skuteczność. Można powiedzieć, że wyniki te dla europejskich
przedsiębiorstw posiadają znamiona przypadkowości. Jego postać przedstawia się
następująco:
Z= 0,868xX
1
+ 0.198 * X
2
+ 0,048 * X
3
+ 0,436 * X
4
+ 0.115 * X
5
gdzie:
¾
X
1
= wynik finansowy operacyjny / przychody ze sprzedaży,
¾
X
2
= rotacja zapasów (dwa lata wstecz) / rotacja zapasów (trzy lata wstecz),
¾
X
3
= odchylenie standardowe zysku netto (z ostatnich czterech lat),
¾
X
4
= kapitał obrotowy netto / zobowiązania ogółem,
¾
X
5
= rynkowa wartość kapitału/funduszu własnego / wartość księgowa kapitału
obcego.
Autor jako wartość graniczną dla tego systemu ustalił jako 0,5.
83
R. Chudzik Segmentacja ryzyka kredytowego (część 3), „Bank i Kredyt" 1993, nr 10, s. 14-17.
84
E. I. Altman, M Lavallee Un modele dlscriminant de prediction des faillites au Canada, Finance 1980,
s. 74-81
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
99/120
¾
Z < 0,5 oznacza duże zagrożenie upadłością,
¾
Z > 0,5 wskazuje na niskie ryzyko upadłości.
85
4.8.9 System wczesnego ostrzegania H. Koha i L. Killougha
Model pochodzi z 1990 roku i dotyczy wyłącznie przedsiębiorstw działających w
gospodarce amerykańskiej. Posiada postać:
Z = -1,2601 - 0,8701 * X
1
+ 2.,1981 * X
2
+ 0, 1184 * X
3
+ 0,8960 * X
4
gdzie:
¾
X
1
= (aktywa obrotowe - zapasy) / zobowiązania krótkoterminowe,
¾
X
2
= Zysk skumulowany / Aktywa ogółem,
¾
X
3
= Wynik finansowy na jedną akcję (EPS),
¾
X
4
= Dywidenda na jedną akcję.
Wartością graniczną dla systemu jest 0, czyli:
¾
Z < 0 oznacza wysokie zagrożenie upadłością,
¾
Z > 0 wskazuje na niskie ryzyko upadłości.
86
4.9 Systemy wczesnego ostrzegania dla polskiej gospodarki
Wzorem modeli zachodnich polscy naukowcy opracowali modele przeznaczone
dla przedsiębiorstw działających w polskich warunkach rynkowych. Doświadczenie
pokazuje, że analiza polskich przedsiębiorstw zachodnimi modelami daje wyniki
odbiegające od właściwych. Polskie przedsiębiorstwo badane modelami, np. Altmana z
całą pewnością będzie przedsiębiorstwem upadającym, choć w rzeczywistości będzie w
zupełnie dobrej kondycji. W warunki polskie charakteryzują się możliwością
funkcjonowania przedsiębiorstw z bardzo niskim wskaźnikiem płynności finansowej.
4.9.1 System wczesnego ostrzegania J. Gajdki i D. Stosa
System J. Gajdki i D. Stosa jest pierwszym i najbardziej znanym systemem
wczesnego ostrzegania dla polskiej gospodarki. Zbudowany jest w oparciu o pięć
wskaźników, którym przypisano określone wagi. Wartość graniczna została określona
na poziomie 0,45. Jego postać:
Z = 0. 773206 - 0, 085642 * X
1
+ 0,00077 X
2
+ 0.922098 X
3
+ 0,653599 X
4
-0,
59469 X
5
85
M. Zbych Ocena zagrożenia przedsiębiorst-tLm upadłością przy zastosowaniu finansowych
wskaźników syntetycznych, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza" 2001, nr 4, s. 35
86
T. Stasiewski Z-score - indeks..., op. cit., s. 630
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
100/120
gdzie:
¾
X1 = przychody ze sprzedaży / przeciętny stan aktywów ogółem,
¾
X2 = (przeciętny stan zobowiązań krótkoterminowych / koszty wytworzenia
produkcji sprzedanej) x 360,
¾
X3 = wynik finansowy netto / przeciętny stan aktywów ogółem,
¾
X4 = wynik finansowy brutto / przychody ze sprzedaży netto,
¾
X5 = zobowiązania ogółem / aktywa ogółem.
87
4.9.2 System wczesnego ostrzegania Hamrola
Model Hamrola nazywany też często poznańskim jest, moim zdaniem najbardziej
skutecznym modelem dla polskiej gospodarki, jest on również najczęściej stosowanym
przez analityków badających przedsiębiorstwa działające w Wielkopolsce. Trudno mi
jest określić powód dla, którego jest on tak szanowany w tym rejonie Polski, ponieważ
tak naprawdę do jego stworzenia były brane pod uwagę dane przedsiębiorstw w całej
Polsce. Został stworzony przez grupę naukowców w składzie: Prof. Mirosław Hamrol,
mgr Bartłomiej Czajka, mgr Maciej Piechocki (absolwenci specjalności Inwestycje
Kapitałowe i Strategie Finansowe Przedsiębiorstw Akademii Ekonomicznej w
Poznaniu) We wstępnej fazie selekcji wskaźników do modelu zostały wybrane
wskaźniki istotne z merytorycznego punktu widzenia, reprezentujące wszystkie aspekty
działalności przedsiębiorstw na rynku, czyli:
¾
płynność,
¾
rentowność,
¾
zadłużenie,
¾
struktura aktywów i pasywów,
¾
wykorzystanie zasobów .
Biorąc pod uwagę sposób, w jaki wartości poszczególnych wskaźników wpływają
na prawdopodobieństwo upadłości przedsiębiorstw, dokonano ich podziału na
stymulanty i destymulanty. Do pierwszej zaliczono relacje finansowe przedsiębiorstwa,
których wyższy poziom przynajmniej teoretycznie oznacza zmniejszenie szans
upadłości, do drugiej zaś te, których większa wartość wiąże się ze zwiększonym
prawdopodobieństwem bankructwa. W konsekwencji założono, iż wagi wskaźników
stymulantów będą miały modelu znak dodatni a destymulanty ujemny.
87
M. Zbych Ocena zagrożenia przedsiębiorstw przed upadłością przy zastosowaniu finansowych
wskaźników syntetycznych, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza" 2001, nr 4, s. 36.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
101/120
Ostatecznie model przyjął postać:
FD = 3,562 · W
7
+ 1,588 · W
16
+ 4,288 · W
5
+ 6,719 · W
13
- 2,368
gdzie:
¾
W
7
- Wynik finansowy netto / Majątek całkowity;
¾
W
16
- (Majątek obrotowy - Zapasy) / Zobowiązania krótkoterminowe;
¾
W
5
- Kapitał stały / Majątek całkowity;
¾
W
13
- Wynik finansowy ze sprzedaży / Przychody ze sprzedaży.
Ocena dowolnego przedsiębiorstwa za pomocą powyższego modelu sprowadza się
do podstawienia wartości czterech wskaźników finansowych: rentowności i majątku,
płynności szybkiej, trwałości struktury finansowania oraz rentowności sprzedaży, a
następnie obliczenia wartości funkcji FD. Jeżeli otrzymany wynik jest liczbą większą
od zera, analizowaną jednostkę należy zaliczyć do dobrych. W przeciwnym wypadku
jest ona kandydatem do rychłego bankructwa. Omawiany model cechuje się bardzo
wysoką jakością, zarówno w ujęciu statystycznym jak i empirycznym i posiada 96%
trafność prognoz, co stanowczo przemawia za jego wykorzystaniem w praktyce
gospodarczej.
88
4.9.3 System wczesnego ostrzegania E. Mączyńskiej
Duże znaczenie w badaniach nad modelami wczesnego ostrzegania posiada
również model E. Mączyńskiej. W wyniku przeprowadzonych przez nią badań powstał
polski model Z-score, który ma następującą postać:
W = 1,50X
1
+ 0,08X
2
+ 10,00X
3
+ 5,00X
4
+ 0,30X
5
+ 0,10X
6
gdzie:
¾
X
1 =
(amortyzacja + wynik finansowy z działalności operacyjnej)/ zobowiązania
ogółem
¾
X
2 =
suma bilansowa / zobowiązania ogółem
¾
X
3 =
roczny wynik finansowy przed opodatkowaniem / suma bilansowa
¾
X
4 =
roczny wynik finansowy przed opodatkowaniem / roczne przychody
¾
X
5 =
zapasy / roczne przychody
¾
X
6 =
roczne przychody / suma bilansowa
przedziały wartości:
¾
W < 0 oznacza zagrożenie niewypłacalnością
88
M. Hamrol "Analiza dyskryminacyjna to nie tylko model Altmana", "Plus" nr 24 z sierpnia 2003 s.9
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
102/120
¾
W = 0 jest wartością graniczną
¾
W > 0 oznacza brak zagrożenia niewypłacalności
¾
0 = < W < 1 oznacza słabą kondycję finansową przedsiębiorstwa
89
4.9.4 Systemy wczesnego ostrzegania D. Hadasik
M' = 0,703585W
1
- 1,2966W
2
- 2,21854W
5
+ 1,52891W
7
+ 0,00254296W
9
-
0,0140733W
12
+ 0,01860057W
17
+ 2,76843
gdzie:
1) W
1
aktywa bieżące / zobowiązania bieżące
2) W
2
(aktywa bieżące - zapasy) / zobowiązania bieżące
3) W
5
zobowiązania ogółem / aktywa ogółem
4) W
7
kapitał pracujący / pasywa ogółem
5) W
9
należności x 365 dni / przychody ze sprzedaży
6) W
12
zapasy x 365 dni / przychody ze sprzedaży
7) W
17
Zysk netto / Zapasy
przedziały wartości
¾
M' > 1,42754 oznacza przedsiębiorstwo o dobrej
kondycji finansowej
¾
M' < -1,42754 oznacza przedsiębiorstwo zagrożone
upadłością
2. M" = 0,335969W1 - 0,71245W2 - 2,4716W5 + 1,46434W7 +
0,00246069W9 - 0,0138937W12 + 0,0243387W17 + 2,59323
gdzie wskaźniki W takie same jak przy modelu M’ przedziały wartości
¾
M" > -0,42895 przedsiębiorstwo o dobrej kondycji finansowej
¾
M" < -0,42895 przedsiębiorstwo zagrożone upadłością
90
4.9.5 System wczesnego ostrzegania A. Hołdy
Model A. Hołdy powstał na podstawie analizy 80 przedsiębiorstw działających w
polskiej gospodarce, przy czym autor analizował 40 przedsiębiorstw upadłych i 40
działających nie zagrożonych, zdaniem autora, upadłością. Analizowane przedsiębior-
89
Stasiewski T., Z-Score - indeks przewidywanego upadku przedsiębiorstwa, 1996, „Rachunkowość"
12/96. s 11-14 i. Wyniki finansowe spółek: Przedsiębiorstwo Cukiernicze Jutrzenka S.A., Zakłady
Przemysłu Cukierniczego Mieszko S.A., Wawel S.A
90
D. Hadasik, Upadłość przedsiębiorstw w Polsce i metody jej prognozowania, AE, Poznań 1998, s. 38.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
103/120
stwa pochodziły z jednorodnej grupy, uwzględniając branże w jakiej działały, tzn.
przedsiębiorstwa klasyfikowały się w grupach 45-74 Europejskiej Klasyfikacji
Działalności (EKD).
Badanie dotyczyło 3 lat (1993-1996), a w odniesieniu do „bankrutów" wskaźniki
wyznaczano na rok przed ogłoszeniem upadłości przedsiębiorstwa.
W pierwszym etapie analizy wybrano 28 wskaźników finansowych, które podzielono
na tradycyjne grupy wskaźników: płynności, obrotowości, stopnia zadłużenia i
rentowności. W analizie pominięto wielkości pochodzące z tzw. przepływów
pieniężnych. W drugim etapie wyodrębniono 13 wskaźników, a w trzecim 5
wskaźników, których rozkłady statystyczne w grupach „bankrutów" i przedsiębiorstw
działających były zbliżone do rozkładu normalnego:
¾
X
1
= aktywa obrotowe / zobowiązania krótkoterminowe,
¾
X
2
= zobowiązania ogółem / aktywa ogółem,
¾
X
3
= wynik finansowy netto / przeciętny stan aktywów ogółem,
¾
X
4
= przeciętny stan zobowiązań krótkoterminowych / (koszty działalności
operacyjnej - pozostałe koszty operacyjne),
¾
X
5
= przychody ogółem / przeciętny stan aktywów ogółem.
Dla systemu jednowymiarowego (funkcję dyskryminacyjną stanowi jeden wskaź-
nik) zdolność prognostyczna wahała się między 86% a 56% (wysokie wartości
dotyczyły trzech pierwszych wskaźników).
91
Tabela 12. Zdolność prognostyczna wskaźników w systemie A. Hołdy
Konstrukcja wskaźnika
Zdolność
Aktywa obrotowe / zobowiązania krótkoterminowe
86
Zobowiązania ogółem / aktywa ogółem
80
Wynik finansowy netto / przeciętny stan aktywów ogółem
85
Przeciętny stan zobowiązań krótkoterminowych / (koszty
działalności operacyjnej - pozostałe koszty operacyjne)
61
Przychody ogółem / przeciętny stan aktywów ogółem
56
Źródło: A. Hołda Prognozowanie bankructwa jednostki..., op. cit., s. 308.
Tego typu modele wykorzystywane są przez biegłych rewidentów do weryfikacji
kontynuacji działalności podmiotu. Wykorzystując jednak modele stworzone na bazie
wielowymiarowej analizy dyskryminacyjnej należy mieć na uwadze jej podstawowe
wady:
91
A. Hołda Prognozowanie bankructwa jednostki..., op. cit., s. 308-310.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
104/120
– wskaźniki finansowe zmieniają się w czasie, dotyczy to głównie najbardziej
zmieniającej się części składowej wzoru (kapitału akcyjnego),
– pojedynczy wskaźnik „Z” niewiele mówi o przedsiębiorstwie bez porównania ze
wskaźnikami przeciętnymi, charakterystycznymi dla danej branży,
– wielkość wskaźnika w danym roku może mieć charakter przypadkowy, dlatego
należy ustalić tendencję na przestrzeni kilku lat,
– wskaźnik „Z” nie uwzględnia struktur holdingowych firm oraz monopolistycznej
pozycji firm,
– podstawą obliczenia wskaźnika jest jednorodność danych dostarczanych w
kolejnych latach przez spółkę,
– w warunkach wysokiej inflacji przy interpretacji wskaźnika trzeba uwzględnić
zmiany cen.
Zbudowany model i jego parametry, takie jak trafność klasyfikacji, ściśle odnoszą
się do przedsiębiorstw w badanej próbie. Często weryfikując model, tzn. testując go na
próbie „nowo” wybranych firm, efektywność modelu spada. Stąd najlepsze wyniki
analiza tego typu daje w momencie stworzenia modelu na odpowiednio dobranej próbie
przedsiębiorstw, wśród których jednym byłby weryfikowany podmiot. Weryfikując
zatem zasadę kontynuacji działalności przedsiębiorstwa, bardzo przydatnym i
użytecznym narzędziem jest wykorzystanie analizy dyskryminacyjnej wzbogaconej
jednak o analizę branży, przyszłych planów i ich efektywności oraz innych czynników,
które mogą mieć istotny wpływ na prowadzoną działalność w przyszłości. Analiza
dyskryminacyjna bowiem opiera się na danych typu ex post nie uwzględniając
perspektyw rozwojowych w przyszłości.
92
Wielowymiarowa funkcja dyskryminacyjna,
zapewniająca najmniejszą liczbę błędnych wskazań, przejęła postać:
(Z
H
= 0,605 + 0,681 * X
1
- 0,0196 * X
2
+ 0,00969 * X
3
+ 0,000672 * X
4
+ 0,157 * X
5
)
92
W. Tłuchowski, Wielowymiarowa analiza dyskryminacji narzędziem prognozowania upadłości
przedsiębiorstw, „Zeszyty Naukowe WSHiU”, Poznań 2004, s. 88.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
105/120
Wielkość 0.605 jest wyrazem wolnym, pozwalającym ustalić wartość
graniczną systemu, przy klasyfikacji do grupy przedsiębiorstw wypłacalnych i
niewypłacalnych, na poziomie 0.
Przedziały wartości:
Z
H
< 0 klasyfikowane są do grupy „bankrutów",
Z
h
> 0 klasyfikowane są jako zagrożone upadłością.
Analiza dyskryminacji Metoda analizy dyskryminacji dla potrzeb oceny
kondycji przedsiębiorstw została wypracowana na podstawie badań przeprowadzonych
w przedsiębiorstwach reprezentujących różne branże i różny poziom efektywności, co
pozwoliło na określenie, jaki jest typowy poziom tych wskaźników dla
przedsiębiorstwa o dobrej i złej kondycji ekonomiczno-finansowej. Badania te były
prowadzone przede wszystkim z uwzględnieniem potrzeb banków w zakresie
kredytowania i wyłaniania kredytobiorców o dobrej i złej kondycji ekonomiczno-
finansowej. Badaniami objęto dziesiątki tysięcy przedsiębiorstw o dobrej kondycji
ekonomiczno-finansowej i przedsiębiorstw zagrożonych upadłością. Odrębnie badane
były poszczególne branże i grupy przedsiębiorstw wg rodzaju, lokalizacji i typu. Na tej
podstawie wyłoniony został zestaw wskaźników rozstrzygających o kondycji i
szansach rozwojowych przedsiębiorstw oraz typowy poziom tych wskaźników dla
przedsiębiorstw o zróżnicowanej kondycji, począwszy od bardzo dobrych do
zagrożonych upadłością. Następnie poszczególnym wskaźnikom nadawane były wagi
określane za pomocą statystycznej analizy dyskryminacji. Wagi te wyrażają zależność
między poziomem tych wskaźników a ogólną kondycją ekonomiczno-finansową
przedsiębiorstwa. O kondycji ekonomiczno-finansowej decyduje wiele czynników,
miedzy którymi zachodzą skomplikowane sprzężenia zwrotne. Rozszyfrowaniu tego
złożonego splotu skomplikowanych wzajemnych zależności i wykryciu określonych
prawidłowości służy analiza dyskryminacji. Analiza ta pozwala na zidentyfikowanie,
jakie wskaźniki i w jakim stopniu odzwierciedlają, czy przedsiębiorstwo ma dobrą czy
złą kondycje oraz czy grozi mu upadłość. Obok analizy dyskryminacji stosowane są
także inne metody. W krajach Europy Zachodniej (głównie w Niemczech, Szwajcarii i
Austrii) stosowane są z powodzeniem następujące metody wieloczynnikowej analizy i
oceny kondycji ekonomii przedsiębiorstw: uproszczona wieloczynnikowa analiza
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
106/120
dyskryminacji, metoda Beermana, metoda Baetge (metoda ryzyka), metoda Bleiera,
metoda Weinricha. Dwie pierwsze są stosunkowo proste i łatwe do zastosowania.
Pozostałe są bardziej skomplikowane. Wymagają gromadzenia oraz przetwarzania
większej liczby informacji. Stosunkowo nowa jest metoda statystycznej analizy ryzyka,
opracowana w 1989 r. przez prof. J. Baetge w Instytucie Księgowych Systemów
Rewizyjnych Uniwersytetu w Muenster. Metoda ta, mimo że bazuje tylko na trzech
wskaźnikach, jest dość trudna do stosowania. Została ona wypracowana we współpracy
z Bayerischen Vereinsbank poprzez zbadanie 40 000 przedsiębiorstw.
93
4.10 Przykładowe systemy wczesnego ostrzegania, w których funkcja
dyskryminacyjna szacowana jest odrębnie dla każdego roku
Prezentowane wcześniej systemy brały pod uwagę jedynie zmienne i wagi w
całym okresie badania czyli były niezależne ilości badanych lat. Wyznaczanie funkcji
w ten sposób powodowało, że skuteczność systemów znacznie spadała wraz z
oddalaniem się od horyzontu analizy. Poniżej przedstawiam systemy, w których
funkcja dyskryminacyjna szacowana jest odrębnie dla każdego roku poprzedzającego
upadłość przedsiębiorstwa. Jednak przedstawione poniżej systemy są stosunkowo
złożone a przeprowadzenie analizy tą drogą jest dosyć trudne a same systemy są
rzadko używane. W związku z tym potraktuję je jako ciekawostkę, tym bardziej, że
poza systemem Hołdy ten typ badania nie ma właściwie odpowiedników dla polskiej
gospodarki.
4.10.1 System wczesnego ostrzegania K. Beermanna
K. Beermann poddał analizie 21 przedsiębiorstw wypłacalnych i 21 przedsię-
biorstw niewypłacalnych (łącznie 42 przedsiębiorstwa), prowadzących działalność w
Niemczech. Przyjętą przez K. Beermanna konstrukcję poszczególnych wskaźników
wraz z przypisanymi im wagami w
kolejnych latach prezentuje poniższa tabela.
94
93
http://www.centrumwiedzy.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=214&Itemid=100
stan na dzień 15.11.2005
94
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania..., op. cit., s. 63-65.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
107/120
Tabela 13. Konstrukcja wskaźników i przypisanych im wag w kolejnych latach
przed stratą kapitału w systemie K. Beermanna
Konstrukcja wskaźnika
Wagi przypisane wskaźnikom w
kolejnych latach przed stratą kapitału
Nazwa
wskaźnika
1
2
3
4
x
1
amortyzacja / (stan początkowy
aktywów trwałych + ich przyrost)
0,21705 -0,11899
0,04155 0,14874
x
2
nadwyżka finansowa netto /
zobowiązania ogółem
-0,06276
0.17767 0,06143 -0,13853
x
3
przyrost aktywów trwałych /
amortyzacja
0,01218 0,00114 -0,00227 0,00383
x
4
zobowiązania ogółem / suma
bilansowa
0,07741 -0,06090 -0,03870 -0,008804
x
5
(zysk netto + podatki + zyski
nadzwyczajne) / przychody ze
-0,10477 0,31465 0,90910 -0,12545
x
6
(zysk netto + podatki + zyski
nadzwyczajne) / aktywa ogółem
-0,81270 -1.00694 -1,52824 -0,28069
x
7
zobowiązania wobec banków /
zobowiązania ogółem
0,16454 0,07427 0,05731
0,06122
x
8
przychody ze sprzedaży / aktywa
ogółem
0.06135 0,04430 0,03751 -0,01123
x
9
zapasy / przychody ze sprzedaży 0.26832 0,19390 0,05573 -0,11443
X
10
(zysk netto + podatki + zyski
nadzwyczajne) / zobowiązania
0,12368 -0,12903 -0.02717 0,15961
Źródło: W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania..., op. cit., s. 65.
Analiza została przeprowadzona na zmiennych wagach wskaźników w
zależności od horyzontu czasowego badania. Pozwoliło to na zmniejszenie błędu
prognozy na jeden rok przed upadłością do 7,1%. (najlepszy pojedynczy wskaźnik
pozwalał na ocenę przy łącznym błędzie prognozy równym 14,3%).
Zestawienie błędów prognozy dla kolejnych lat prezentuje poniższa tabela:
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
108/120
Tabela 14. Błędy prognozy w systemie K. Beermanna (dane w %)
Kolejne lata przed
stratą kapitału
Łączny
błąd
prognozy
Błąd
pierwszego
rodzaju
Błąd
drugiego
rodzaju
1
7,1(3)
9,5(2)
4,0(4)
2
11,9(5)
4,8(1)
19,1(4)
3
21,4(9)
9,5(2)
33,3(7)
4
28,6(12)
14,3(3)
42,9(9)
W nawiasach podano liczbę błędnych prognoz.
Źródło: W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania..., op. cit., s. 66.
4.10.2 System wczesnego ostrzegania R. Van Frederikslusta
W 1978 roku R. Van Frederikslusta przeprowadził badanie dla 20 przedsiębiorstw
niewypłacalnych i 20 przedsiębiorstw wypłacalnych (łącznie 40 przedsiębiorstw),
jednorodnych według kryterium wielkości i branży, prowadzących działalność w
Holandii. Analiza została oparta na danych bilansowych pochodzących z sześciu
okresów. Na podstawie badań autor wyznaczył funkcję dyskryminacyjną opartą na
dwóch wskaźnikach: płynności X
1
i rentowności X
2
, którym przyporządkował różne
wagi, w zależności od horyzontu analizy. Postać poszczególnych funkcji
dyskryminacyjnych, dla kolejnych okresów wraz z wysokością błędów prognozy
prezentuje poniższa tabela.
Tabela 15. Postać funkcji dyskryminacyjnych i wysokość błędów prognozy w
kolejnych latach w systemie R. van Frederikslusta
Kolejne
lata przed
upadkiem
Postać funkcji dyskryminacyjnej
Błędy prognozy
(w %)
1
0,4488*X
1
+ 0,2863*X
2
+0,5293
7.5
2
0,4859 * X
1
+0,3789*X
2
+0.4685
17,5
3
0,5760 * Xi + 1, 2731*X
2
+0,4068
22,5
4
0,3095*X
1
+ 1.0977*X
2
+0,4215
27,5
5
0,2602*X
1
+ 0,6986*X
2
+0,3808
30.0
Źródło: W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania..., op. cit., s. 67.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
109/120
Wartość graniczne:
Z < 0,5 oznacza wysokie zagrożenie upadłością,
Z >0,5 wskazuje na niskie ryzyko upadłości.
W dalszych badaniach, w celu sprawdzenia trendu podstawowych wskaźników
na siłę prognozy, autor dodał do wyżej zaprezentowanego systemu dwie dodatkowe
zmienne: v - wariancję wskaźnika X
1
i e - błąd prognozy wskaźnika X
2
- Kształt
zmodyfikowanej funkcji przedstawia poniższa tabel
95
Tabela 16. Zmodyfikowany kształt funkcji i błędy prognozy w systemie R. Van
Frederikslusta
96
Kolejne
lata przed
upadkiem
Postać funkcji dyskryminacyjnej
Błędy
prognozy
(w%)
1
0,6289 + 0,3522*X
1
(1)+ 0,2850*X
2
(2)- 0,0315*xv(l)-
0,2125*e_i(2)
8,3
2
0,6396+0,4122*X_
2
(l)+0,7968*X_
3
(2)-0,0759*xv(l)-
0,0932*e_
2
(2)
16,7
3
0,5295+0,5098*X_
3
(l)+0,0121*X_
4
(2)+ 0, 2499*xe^
3
(l) -
0,0784*v(l)
19,4
4
0,5157+0,2571*X_
4
(l)+l,0222*X-
4
(2)+0,36738*xe_
4
(l) -
0,0576*v(l)
22,2
Źródło: W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania..., op. cit., s. 68.
4.10.3 System wczesnego ostrzegania G. Gebhardta
W 1980 roku G. Gebhardt poddał analizie roczne bilanse:
1. 26 przedsiębiorstw (13 przedsiębiorstw wypłacalnych i 13
przedsiębiorstw niewypłacalnych), sporządzonych według kodeksu
handlowego z 1937 roku oraz
95
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia zdolności płatniczej
przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999,, s. 65-66
96
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia zdolności płatniczej
przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999,, s. 67
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
110/120
2. 56 przedsiębiorstw (28 przedsiębiorstw wypłacalnych oraz 28 przedsię-
biorstw niewypłacalnych), sporządzonych według kodeksu handlowego
z 1965 roku.
Autor dysponował rocznymi bilansami badanych przedsiębiorstw z czterech
następujących po sobie lat. Do badań wykorzystał 96 wskaźników finansowych, z
których w drugiej części badania wybrał 9:
1. X
1
= aktywa ryzykowne (tj. aktywa ogółem - aktywa obrotowe – budynki i
budowle) / aktywa ogółem,
2. X
2
= zobowiązania ogółem / pasywa ogółem,
3. X
3
= zobowiązania wobec banków / zobowiązania ogółem,
4. X
4
= nadwyżka finansowa netto / zobowiązania ogółem,
5. X
5
= wynik finansowy z działalności gospodarczej / aktywa ogółem,
6. X
6
= kapitał/fundusz własny / kapitał
7. X
7
= podatek dochodowy / przeciętny stan aktywów ogółem
8. X
8
= (nakłady operacyjne + amortyzacja) / dochody operacyjne
9. X
9
= (aktywa obrotowe – krótkoterminowe zobowiązania pieniężne –
bilansowy wynik finansowy) / aktywa ogółem
Tabela 17. Postacie funkcji dyskryminacyjnych oraz wartości rozdzielających i
wysokości błędów w badaniu G. Gebhardta
Kolejne lata
przed
upadkiem
Postać funkcji dyskryminacyjnej Z
Wartość Z
Błędy
prognozy
(w%)
5
0, 0469*X
1
+0,0338*X
2
+4,8515 (p. wypłacalne)
>4,8515 (p. niewypłacalne)
45
4
0,0583*X
3
-2,1716*X
4
+0,8371 (p. wypłacalne)
>0,8371 (p. niewypłacalne)
22
3
0,0456*X
3
-0,0828*X -
0,0051*X
6
+0,0103 (p. wypłacalne)
>0,0103 (p. niewypłacalne)
25
2
-0,3052*X
7
+ 4,6245*X
8
-
0,0255*X
9
+3,3916 (p. wypłacalne)
>3,3916 (p. niewypłacalne)
26
Źródło: W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania..., op. cit., s. 68.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
111/120
Z uwagi na stosunkowo wysoki procent błędnych klasyfikacji G. Gebhardt
odrzucił liniową analizę dyskryminacyjną jako metodę pozwalającą na przewidywanie
bankructwa przedsiębiorstwa. Za lepszą uznał metodę jednowymiarową, w której dla
każdego wskaźnika określane są dwie wartości rozdzielające: takie, że poniżej niższej i
powyżej wyższej znajdują się jedynie przedsiębiorstwa z jednej grupy (wypłacalne lub
niewypłacalne).
Procedurę wyżej zaprezentowaną autor opisał na przykładzie wskaźnika wyra-
żonego relacją zobowiązań gotówkowych do aktywów ogółem. Za niewypłacalne uznał
on przedsiębiorstwa, dla których wskaźnik ten jest większy lub równy 56,0, za
wypłacalne zaś te przedsiębiorstwa, których wskaźnik jest mniejszy lub równy 35,5.
Szara strefa występuje zaś wówczas, gdy wskaźnik jest większy od 35,5 i mniejszy od
56,0. Przy wykorzystaniu tej procedury udało się prawidłowo zakwalifikować 9
niewypłacalnych i 7 wypłacalnych przedsiębiorstw.
97
4.11 Zalety i wady systemów wczesnego ostrzegania
Zalety omawianych systemów wczesnego ostrzegania:
3) brak subiektywizmu (tzn. wszystkie czynniki są mierzalne, a ich dobór jest
weryfikowany statystycznie), przy czym trzeba zauważyć, że w pewnym
sensie wybór przedsiębiorstw do analizy nie ma charakteru przypadkowego,
ponieważ w całej grupie badanych przedsiębiorstw jest zbyt duży udział
przedsiębiorstw upadłych niż wynikałoby to z rzeczywistego udziału takich
przedsiębiorstw w gospodarce
98
,
4) ograniczenie liczby wskaźników do najważniejszych, a w efekcie
końcowym do jednego wskaźnika globalnego (eliminacja przestrzeni
wielowymiarowej do przestrzeni jednowymiarowej), przy czym takie
podejście nie pozwala na szerszą analizę problemu (zawartość informacyjna
uzyskanego wyniku jest niewielka, gdyż podczas agregacji wiele informacji
zostaje zaciemnionych; mogą to być przykładowo informacje, które
wskaźniki i w jakim stopniu są dla badanego przedsiębiorstwa lepsze niż
dla innego, a w jakim stopniu gorsze; w ten sposób dopuszcza się zatem
kompensację ocen złych ze względu na określone kryteria przez oceny
97
W. K. Rogowski Możliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagrożenia zdolności płatniczej
przedsiębiorstwa, Bank i Kredyt 1999,, s. 72.
98
T. Stasiewski Z-score - indeks..., op. cit., s. 631
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
112/120
dobre ze względu na inne kryteria; wadą takiego podejścia jest także to, że
nie przeprowadza się analiz wrażliwości wyników na zmiany wag
przypisywanych wskaźnikom
99
),
5) wysoka skuteczność.
6) zmniejszenie kosztów analiz
100
.
Wady systemów wczesnego ostrzegania:
1. fakt niemożności bycia jedynymi i ostatecznymi miernikami oceny kondycji
ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstw, przy czym są one z pewnością
względnie skutecznymi i obiektywnymi narzędziami sygnalizującymi praw-
dopodobieństwo bankructwa przedsiębiorstwa
101
,
2. brak ujęcia dynamicznego (system trzeba stale zmieniać, gdyż dane pocho-
dzą z jednego momentu czasowego), tzn. raz oszacowana funkcja nie jest
narzędziem analitycznym skutecznym przez długie lata, ponieważ w rze-
czywistości występują zmiany ogólnej koniunktury gospodarczej, przeobra-
żenia w branży, sezonowe wahania rentowności czy nawet wieloletnie cykle
koniunkturalne; aby analiza była skuteczna należy zatem, co jakiś czas od
początku szacować parametry funkcji dyskryminacyjnej i budować nowy
system
102
,
3. konieczność istnienia odmiennych systemów dla różnych branż,
4. potrzeba istnienia odrębnych systemów dla przedsiębiorstw prowadzących
różną sprawozdawczość,
5. potrzeba istnienia różnych systemów dla różnych krajów
6. oparcie analizy na danych historycznych, z przeszłości, tzn. nie
uwzględnianie w analizie takich elementów jak np. szanse rozwojowe,
koniunktura gospodarcza, kadra zarządzająca (co oznacza także niemożność
zastosowania tej metody do oceny wniosków o kredyty inwestycyjne – brak
informacji chociażby na temat przyszłych strumieni przepływów
pieniężnych.
103
99
M. Lasek Wielokryterialna ocena kondycji ekonomicznej firm - klientów banku, Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996, s. 33.
100
T. Waśniewski Analiza finansowa..., op. cit., s. 412.
101
A. Hołda Prognozowanie bankructwa..., op. cit., s. 310.
102
R. Jagiełło Zastosowanie metody analizy dyskryminacyjnej..., op. cit., s. 437.
103
R. Jagiełło Zastosowanie metody analizy dyskryminacyjnej..., op. cit., s. 442.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
113/120
ZAKOŃCZENIE
Zaskakujące menedżerów, najczęściej niespodziewane, przypadki upadłości
przedsiębiorstw spowodowały, w środowiskach przedsiębiorców, analityków
inwestycyjnych, bankowców, oraz pracowników naukowych dyskusję w temacie
przydatności w procesie podejmowania decyzji finansowych tradycyjnych analiz
wskaźnikowych opartych na sprawozdaniach finansowych jednostek. W dyskusjach
zastanawiano się, czy tradycyjna analiza wskaźnikowa jest wystarczającą metodą
prognozowania kondycji finansowej oraz zdolności kredytowych firm w przyszłości.
Odpowiedź na to pytanie była jednoznacznie negatywna dlatego podjęto próby budowy
„systemów wczesnego ostrzegania”, które wykorzystywały tradycyjną analizę
wskaźnikową oraz bardziej rozbudowane techniki statystyczne. Zdecydowano, że tylko
umiejętne ocenianie sprawozdań finansowych przedsiębiorstw powinno służyć w
prognozowaniu utraty płynności przedsiębiorstw spowodowanej poniesionymi stratami
w działalności bieżącej, utratą możliwości zaciągania niezbędnych kredytów i
pożyczek, czy też „przegrzania” przedsiębiorstwa poprzez przyjęcie kontraktu, na które
przedsiębiorstwo nie ma źródeł finansowania lub nie ma technicznych możliwości
zrealizowania go.
W nowoczesnej teorii zjawisko upadłości przedsiębiorstwa traktowane jest jako
naturalny regulator systemu ekonomicznego. W gospodarce rynkowej krajów wysoko
rozwiniętych zasoby ekonomiczne zmieniają swoje zastosowanie z jednych na inne,
bardziej użyteczne, głównie przez zanikanie tych podmiotów gospodarczych, które nie
są wystarczająco efektywne. Jednakże z punktu widzenia pojedynczych jednostek
związanych z upadającym przedsiębiorstwem jest to raczej zjawiskiem niekorzystnym,
gdyż powoduje bezpośrednie lub pośrednie straty.
W analizie i ocenie zagrożenia upadłością polskich przedsiębiorstw ważnym jest
zrozumienie ryzyka upadłości. Wydaje się, że trudności finansowe polskich
przedsiębiorstw można identyfikować na podstawie dwóch podejść:
¾
zasobowego,
¾
strumieniowego.
Wykorzystuje się dwa cenione sprawozdania finansowe: Bilans i Rachunek
Przepływów Pieniężnych.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
114/120
W podejściu zasobowym (bilansowym) wyższy poziom zobowiązań od wartości
rynkowej aktywów wskazuje na zagrożenie upadłością. Jednostka nie jest w stanie
pokryć zobowiązań swoim majątkiem.
W podejściu strumieniowym konieczność poniesienia większych wydatków, niż
posiadane środki pieniężne oznacza utratę bieżącej płynności finansowej
przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo tracące na trwałe tę zdolność jest podmiotem
upadającym. Krótkotrwałe wstrzymanie obsługi zadłużenia na skutek przejściowym
trudności finansowych nie jest podstawą ogłoszenia upadłości. Ocena ryzyka upadłości
w podejściu strumieniowym prowadzona jest na podstawie analizy Rachunku
Przepływów Pieniężnych przedsiębiorstwa, grupowanych są w trzech segmentach:
¾
operacyjnym,
¾
inwestycyjnym
¾
finansowym.
Każdy z nich pokazuje możliwość generowania lub absorbowania gotówki. W
przedsiębiorstwie produkcyjnym, handlowym lub usługowym w normalnej sytuacji
przepływy mają określony charakter. Dodatnie przepływy operacyjne są najważniejsze
w ocenie dotychczasowej działalności firmy oraz w prognozowaniu jej dalszego
funkcjonowania. Ważne jest, aby były one stabilne.
Przepływy inwestycyjne są w dobrych i rozwijających się firmach na ogół
ujemne. Choć ich negatywny poziom osłabia w krótkim okresie płynność finansową, to
oczekuje się, że w następnych okresach dzięki uruchomieniu inwestycji generować
będą nadwyżki operacyjne. Gorszą sytuację mają te spółki, które osiągają dodatnie
przepływy operacyjne, głównie na skutek wyprzedaży aktywów. Dodatnie przepływy
finansowe w krótkim okresie wymagać będą później poniesienia wydatków na spłatę
zobowiązań lub wypłatę dywidend. W krótkim okresie dodatnie przepływy poprawiają
płynność, natomiast w dłuższym okresie wiążą się z ryzykiem spłaty tych zobowiązań.
Ocena przepływów pieniężnych jako jedna z możliwych analiz zagrożenia
bankructwem nie jest powszechnie stosowana. W USA, oraz w krajach Europy
Zachodniej jednym ze sposobów analizy jest wykorzystanie modeli wskaźnikowych
jednozmiennych i wielozmiennych.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
115/120
Najpopularniejszym przykładem metody jednozmiennej jest analiza wskaźnikowa
na podstawie danych zawartych w sprawozdaniach finansowych jednostki. Polega ona
na porównywaniu bieżącej wartości wskaźników z wartościami granicznymi lub ze
wskaźnikami wyznaczonymi z wcześniejszych okresów.
Wyciągając wnioski z zaprezentowanych metod przewidywania upadłości
przedsiębiorstw oraz podsumowując rozważania można na wstępie postawić szereg
ogólnych uwag:
1. Niezależnie od kraju gdzie prowadzone są badania, wielkość badanej jednostki
ma decydujące znaczenie w ocenie zagrożenia upadłością,
2. Przedsiębiorstwa działające w różnych branżach, do prowadzenia swojej
działalności gospodarczej potrzebują różnych aktywów i źródeł ich
finansowania.
3. Zmienne warunki funkcjonowania powodują, że inne relacje są używane jako
standardy. Dotyczy to przykładowo okresów kredytowania odbiorców, poziomu
rentowności, stanu zadłużenia.
Podsumowując należy zastanowić się nad ograniczeniami zastosowania modeli
przewidywania upadłości polskich przedsiębiorstw. Wskazać można na następujące
trudności:
1. Niska stabilność rynku kredytowego ograniczająca możliwość poprawy
płynności finansowej jednostek,
2. Polskie firmy działają w warunkach względnie wysokiej, a przede wszystkim
niestabilnej inflacji. Zakłóca ona znacznie możliwości porównywania wyników
ekonomicznych firm w poszczególnych okresach.
3. Na upadłość przedsiębiorstw ma wpływ ich wielkość oraz znaczenie dla
gospodarki, o upadłości przedsiębiorstwa w Polsce decydują nie tylko relacje
ekonomiczne, ale również siła polityczna i przetargowa związków zawodowych
oraz pracowników,
4. W praktyce występuje wiele przedsiębiorstw wchodzących w skład holdingów.
Znacznie utrudnia to proces analizy. Z jednej strony holding może wspomagać
się środkami spółek powiązanych i w ten sposób ratuje swoją płynność i
egzystencję. Z drugiej strony dzięki powiązaniom kapitałowym mogą być
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
116/120
przesuwane aktywa i pasywa między powiązanymi spółkami, co prowadzić
może do kreowania obrazu przedsiębiorstwa,
5. Duża część przedsiębiorstw realizuje proces restrukturyzacji. Jego
wykonywanie powoduje przejściowe pogorszenie wyniku finansowego.
Natomiast w dłuższym okresie prowadzi do zdecydowanej poprawy
efektywności,
6. Brak jednoznacznego określenia definicji upadku przedsiębiorstw, a zwłaszcza
określenie sytuacji świadczącej o upadku przedsiębiorstwa państwowego.
Powszechnie bowiem wiadomo, że w Polsce o upadku przedsiębiorstw
będących własnością Skarbu Państwa decydują nie tyle procesy rynkowe, co
polityka.
Ograniczenia wykorzystania w Polsce modeli „szybkiego ostrzegania” nie
eliminują ich użycia w aktualnych warunkach ekonomicznych naszego kraju. Należy
jedynie być ostrożnym w przeprowadzaniu, a głównie interpretacji wyliczonych
mierników. Szczególnie przy wykorzystywaniu obcych systemów. Systemy
opracowane dla polskiej gospodarki w dużym stopniu eliminują wspomniane
ograniczenia. Przewidywanie upadku przedsiębiorstw ma istotne znaczenie dla wielu
kontrahentów firm, jak na przykład: banków, inwestorów, wierzycieli, agend
rządowych oraz audytorów. Niektóre z przedstawionych w tej książce modeli są
wykorzystywane przez audytorów. Bierze się to stąd, że w niektórych krajach Unii
Europejskiej, wymogiem zapisanym w ustawach o spółkach oraz Standardzie
Rachunkowości jest uzależnienie przygotowania sprawozdania finansowego według
ogólnych zasad od słuszności założenia, że badana jednostka będzie kontynuować
działalność w przyszłości. Dla potwierdzenia tego założenia audytorzy w krajach
Europy Zachodniej wykorzystują wiele opisanych w tej książce modeli. W sytuacji
integracji gospodarczej Polski z Unią Europejską wykorzystanie modeli staje się
koniecznością.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
117/120
Spis tabel:
1. Bilansowa struktura pasywów str. 15
2. Syntetyczny Bilans str. 31
3. rachunek Zysków i Strat AL.-PRAS S.A. za okres 1 kwartału 2002 –
1 kwartału 2005 dane w tys. zł. str. 40
4. Rachunek Przepływów Pieniężnych (wersja syntetyczna) str. 45
5. Błąd prognozy w kolejnych latach przed stwierdzeniem
niewypłacalności przedsiębiorstwa w systemie W. H. Beavera str. 85
6. Kryteria klasyfikacji przedsiębiorstw w „pierwszym" systemie E. I.
Altmana str. 88
7. Zgodność prognozy w oryginalnym modelu E.I. Altmana str. 89
8. Kryteria klasyfikacji przedsiębiorstw w „drugim" systemie E. I.
Altmana str. 90
9. Kryteria klasyfikacji przedsiębiorstw w „trzecim" systemie E. I.
Altmana str. 91
10. Średnie wartości wskaźnika Z w wybranych krajach str. 93
11. Schemat oceny punktowej G. str. 94
12. Zdolność prognostyczna wskaźników w systemie A. Hołdy str. 103
13. Konstrukcja wskaźników i przypisanych im wag w kolejnych latach
przed stratą kapitału w systemie K. Beermanna str. 107
14. Błędy prognozy w systemie K. Beermanna (dane w %) str. 108
15. Postać funkcji dyskryminacyjnych i wysokość błędów prognozy w
kolejnych latach w systemie R. van Frederikslusta str. 108
16. Zmodyfikowany kształt funkcji i błędy prognozy w systemie R. Van
Frederikslusta str. 109
17. Postacie funkcji dyskryminacyjnych oraz wartości rozdzielających i
wysokości błędów w badaniu G. Gebhardta str. 110
Spis schematów:
1. Struktura aktywów str. 10
2. Ruch składników aktywów obrotowych przedsiębiorstwa
produkcyjnego str. 14
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
118/120
3. Klasyfikacja kapitałów (funduszy) własnych w jednostkach
gospodarujących str. 16
4. Tworzenie wyniku finansowego w przedsiębiorstwie str. 38
5. Wybrane pozycje Rachunku Zysków i Strat Al Pras Sp. z o.o. za
okres 1 kw. 2002 - 1 kw. 2005 str. 41
6. Klasyfikacja wskaźników ekonomicznych str. 48
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
119/120
BIBLIOGRAFIA
1. J. Szczepaniak Ocena Przedsiębiorstwa na Podstawie Sprawozdań
Finansowych, Ekorno, Łódź 1992.
2. Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w
Polsce.
3. B. Gierusz Podręcznik samodzielnej Nauki Księgowania ODDK,
Gdańsk 2001.
4. Praca zbiorowa pod redakcją K. Opolskiego, R. Wierzby, ABC
Bankowości, Gdańska Akademia Bankowa, Warszawa 1996.
5. L. Bednarski, T. Wiśniewski, Analiza Finansowa w Zarządzaniu
Przedsiębiorstwem, PWN Warszawa 1998.
6. W. Bień, Zarządzanie Finansami Przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa
1998.
7. M. Walczak, Prospektywna Analiza Finansowa w Przedsiębiorstwie,
PWN, Warszawa 1998.
8. D. Olszewski, Podstawy Analizy Finansowej Przedsiębiorstwa,
Olympus, Warszawa 1992.
9. J. Ostaszewski, Ocena Efektywności Przedsiębiorstwa Według
Standardów EWG, CIM, Warszawa 1991.
10. L. Bednarski, Analiza Finansowa w Przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa
1994.
11. D. Davies, Sztuka Zarządzania Finansami Przedsiębiorstw, PWN,
Warszawa- Londyn 2001.
12. J. Czekaj, Z. Dresler, Zarządzanie Finansami Przedsiębiorstw, PWN,
Warszawa 2001.
13. M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie Płynnością Finansową w
Przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 2001.
14. R. Marchała, Praktyczne Zarządzanie Finansami Firmy, PWN,
Warszawa 2001.
15. M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena Przedsiębiorstwa Według Standardów
Światowych, PWN, Warszawa 1998.
16. W. Bień, Ocena Efektywności Finansowej Spółek Prawa handlowego,
Finans Servis, Warszawa 1997.
Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstw
120/120
17. M. Zalewska, Identyfikacja Ryzyka Upadłości Przedsiębiorstwa i
Banku, Difin, Warszawa 2002.
18. D. R. Fraser, Ocena Wyników Działalności Banku Komercyjnego,
Związek Bankowców Polskich, Warszawa 1996.
19. E Nowak, Podstawy Controllingu Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1996.
20. R. Jagiełło, Zastosowanie Metody Analizy Dyskryminacyjnej przy
Ocenie Ryzyka kredytowego, Poltext, Warszawa 2000.
21. D. Hadasik, Upadłość Przedsiębiorstw w Polsce i Metody jej
Prognozowania, AE, Poznań 1998.