C zym jes t pra w o?

C zym jes t pra w o?

M ic ha ł K rotos zyńs k i

M ic ha ł K rotos zyńs k i

§

§

P rezentacja na prawach rękopisu

C o ro zum iem y przez s łow o „pra w o”?

C o ro zum iem y przez s łow o „pra w o”?

§

§

P ra w o w s ens ie opis ow ym i

P ra w o w s ens ie opis ow ym i

dyrek tyw a lnym

dyrek tyw a lnym

§

§

Termin „prawo” od czasów Arystotelesa ma dwa znaczenia:

prawo w sensie opisowym

zdania w sensie logicznym, które

opisują stwierdzone doświadczalnie

prawidłowości (np. prawo popytu)

bądź pewne związki o charakterze

analitycznym (np. prawa logiczne)

prawa opisowe „obowiązują” gdy

są prawdziwe, tj. gdy zachodzą

stwierdzane przez nie związki, czy

to o charakterze statystycznym czy

idealizacyjnym

prawo w sensie dyrektywalnym

wypowiedzi nadające się w danym

języku do tego, by wskazać komuś

jak ma postąpić czy postępować

wypowiedzi te niczego

bezpośrednio nie opisują, nie są

więc prawdziwe ani fałszywe

Z. Ziembiński,

O stanowieniu i obowiązywaniu

prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa

1995, s. 13-20

C zy z teg o c o

C zy z teg o c o

jest

jest

da s ię

da s ię

w yprow a dzić to,

w yprow a dzić to,

c o

c o

być powinno

być powinno

? (1)

? (1)

§

§

Jedno z najważniejszych pytań dla filozofii prawa: czy z praw

opisowych można wyprowadzić sądy powinnościowe, tj. prawo

w sensie dyrektywalnym?

Caravaggio,

Nawrócenie Pawła z Tarsu,

1600-01, Santa Maria del Poppolo

Święty Paweł z Tarsu:

„Nie ci bowiem, którzy przysłuchują się czytaniu

Prawa, są sprawiedliwi wobec Boga, ale ci, którzy

Prawo wypełniają, będą usprawiedliwieni. Bo gdy

poganie, którzy Prawa nie mają, idąc za naturą,

czynią to, co Prawo nakazuje, chociaż Prawa nie

mają, sami dla siebie są Prawem. Wykazują oni, że

treść Prawa wypisana jest w ich sercach, gdy

jednocześnie ich sumienie staje jako świadek,

a mianowicie ich myśli na przemian ich oskarżające

lub uniewinniające”.

List do Rzymian, 2, 13-15

Można za pomocą sumienia (tego co

jest)

stwierdzić jakie jest Prawo (jak

być powinno) –

stanowisko kognitywizmu.

C zy z teg o c o jes t da s ię

C zy z teg o c o jes t da s ię

w yprow a dzić to,

w yprow a dzić to,

c o być pow inno? (2)

c o być pow inno? (2)

§

§

A. Ramsay,

Portret Davida Hume,

(1711-1776), National Gallery

of Scotland

David Hume:

W każdym systemie moralności, z jakim dotychczas się

spotykałem, stwierdzałem zawsze, że autor przez pewien

czas idzie zwykłą drogą rozumowania, ustala istnienie Boga,

albo robi spostrzeżenia dotyczące spraw ludzkich; aż nagle

nieoczekiwanie i ze zdziwieniem znajduję, iż zamiast

zwykłych spójek, jakie znajduje się w zdaniach, a mianowicie

jest

i

nie jest

, nie spotykam żadnego zdania, które by nie

było powiązane słowem

powinien

albo

nie powinien

. (...)

Wobec tego bowiem, że to

powinien

albo

nie powinien

jest

wyrazem pewnego nowego stosunku czy twierdzenia, przeto

jest rzeczą konieczną te zwroty zauważyć i wyjaśnić; a

jednocześnie konieczne jest, iżby wskazana została racja

tego, co wydaje się całkiem niezrozumiałe, a mianowicie, jak

ten nowy stosunek może być wydedukowany

z innych stosunków, które są całkiem różne od

niego”.

D. Hume,

Traktat o naturze ludzkiej, tłum. C. Znamierowski, s. 227

Z tego co

jest nie można wyprowadzić tego, co

być powinno – nonkognitywizm (gilotyna Hume’a).

P ra w o w s ens ie przedm iotow ym i

P ra w o w s ens ie przedm iotow ym i

podm iotow ym

podm iotow ym

§

§

Prawo

w sensie przedmiotowym

zbiór wypowiedzi wyznaczających

adresatom obowiązek określonego

postępowania w określonych

okolicznościach, np. prawo karne

w sensie podmiotowym

(czyjeś „prawo do czegoś”)

sytuacja prawna podmiotu,

istniejąca ze względu na

obowiązywanie norm prawnych

(a więc ze względu na prawo

przedmiotowe)

Ć w ic zenie (1)

Ć w ic zenie (1)

§

§

Przyporządkuj „prawa” do odpowiednich grup:

prawo jazdy, prawo

budowlane, prawo Ohma, prawo wodne, prawo głosu, prawo

Archimedesa, reguła lewej dłoni, wolność słowa, prawo odmowy

zeznań, prawo cywilne.

prawo Ohma,

prawo Archimedesa,

reguła lewej dłoni,

prawo opisowe

prawo w sensie przedmiotowym

prawo budowlane,

prawo wodne,

prawo cywilne.

prawo jazdy, prawo głosu,

wolność słowa, prawo odmowy zeznań

prawo w sensie podmiotowym

P ra w o w s ens ie podm iotow ym

P ra w o w s ens ie podm iotow ym

§

§

Trzy znaczenia terminu „mieć prawo”

czyn jest podmiotowi

dozwolony, tj. nie

jest zakazany

(„

Po ukończeniu 18

roku życia, ma się

prawo pić alkohol

”)

podmiot uprawniony

jest do żądania od innej

osoby wypełnienia na jej

rzecz obowiązku

(„

Wierzyciel ma prawo

żądać od dłużnika

spełnienia świadczenia

”)

podmiot ma

kompetencję do

dokonania czynności

konwencjonalnej

(„

Prezydent ma

prawo skierować

ustawę do Trybunału

Konstytucyjnego

”)

Ć w ic zenie (2)

Ć w ic zenie (2)

§

§

Przyporządkuj wyrażenie wskazujące na istnienie „praw” do

odpowiednich grup:

Parlament uchwala ustawę

,

Wolno palić, Sąd

wydaje wyrok, Pracownik dostaje wynagrodzenie, Bank pobiera

opłatę od przelewu, Każdemu wolno wnieść pozew do sądu

Wolno palić

(a tak naprawdę to

wszystkie)

czyn dozwolony

kompetencja

Parlament uchwala ustawę

,

Sąd wydaje wyrok,

Każdemu wolno wnieść pozew do sądu

Pracownik dostaje wynagrodzenie,

Bank pobiera opłatę od przelewu

uprawnienie

C zym jes t pra w o?

C zym jes t pra w o?

§

§

Podstawowe koncepcje prawa

koncepcje normatywne

prawo jest zbiorem takich czy

innych norm postępowania

koncepcje realistyczne

prawo to zespół faktów

psychicznych czy społecznych,

związanych z określonego

rodzaju normami

pozytywizm

prawniczy

doktryny

prawa natury

Po zytyw izm pra w nic zy

Po zytyw izm pra w nic zy

§

§

• nurt wywodzący się z filozofii scjentystycznej, zakładającej

poznanie świata metodami naukowymi

• jedynym istniejącym systemem prawnym jest system prawa

pozytywnego, tj. stanowionego lub uznanego przez suwerena

• istnieje walidacyjna niezależność prawa od moralności: prawo

może być dobre lub złe, ale prawo nie przestaje być prawem

• badanie prawa powinno skoncentrować się na naukach

dogmatycznych; prawoznawstwo nie powinno dokonywać moralnej

oceny prawa: nie da się bowiem naukowymi metodami udowodnić

sądów powinnościowych (nonkognitywizm, gilotyna Hume’a);

• sylogistyczny model stosowania prawa (na podstawie wykładni

dokonanej na podstawie jasno ustalonych reguł sędzia, będący

„ustami ustawy”, wydaje wyrok)

• główny problem: pełen woluntaryzm może prowadzić do uznania

za obowiązujące prawa drastycznie łamiącego prawa człowieka

K onc epc je pra w a na tury

K onc epc je pra w a na tury

§

§

• obok prawa pozytywnego istnieje także prawo natury i to istnieje

obiektywnie, wiążąc człowieka, mimo iż nie zostało przezeń

ustanowione

• źródłem jego obowiązywania jest Bóg (koncepcje religijne), natura

człowieka, natura społeczeństwa albo też uznawanie pewnych

wspólnych wartości w danym kręgu kulturowym (koncepcje laickie)

• prawo natury jest niezmienne, a przynajmniej bardzo stabilne

(trzecia koncepcja – prawo natury jest dynamiczne)

• prawo natury jest co najmniej podstawą oceny prawa

pozytywnego; w innych koncepcjach sprzeczność normy prawa

pozytywnego z normą prawa natury może prowadzić do uznania, iż

ta pierwsza traci moc obowiązującą lub nie jest wiążąca

• główny problem: jak obiektywnie określić treść prawa natury?

Prawnonaturaliści twierdzą, że to możliwe (kognitywizm)

Po zytyw izm vs pra w nonatura lizm

Po zytyw izm vs pra w nonatura lizm

§

§

1. Czy prawo pozytywne jest

jedynym systemem norm

prawnych – czy istnieje też

(mające przed nim

pierwszeństwo) prawo

natury?

2. Czy z tego co jest da się

wyprowadzić na drodze

rozumowej to, co być

powinno?

Spór pomiędzy prawnonatura-

lizmem a pozytywizmem

prawniczym jest podstawowym

sporem dla filozofii prawa.

W istocie sprowadza się do

dwóch podstawowych pytań:

Ć w ic zenie (3)

Ć w ic zenie (3)

§

§

Przyporządkuj wypowiedzi do nurtu prawa natury lub

pozytywizmu prawniczego.

1. Twarde prawo – ale prawo (Dura lex sed lex)

2. Szczyt prawa, (to) szczyt bezprawia (Summa ius, summa iniuria)

3. „Sprawiedliwość to w pierwszej mierze możliwa, ale nie konieczna

cecha ładu społecznego regulującego wzajemne stosunki ludzi. Tylko
w drugiej mierze jest ona cechą człowieka, bo człowiek jest
sprawiedliwy, jeśli jego zachowanie pozostaje w zgodzie z normami
ładu społecznego uznanymi za sprawiedliwe”.

rzymska paremia, dziś byłby to pozytywizm

rzymska paremia, dziś byłby to prawnonaturalizm

Hans Kelsen, pozytywizm prawniczy

Ć w ic zenie (3)

Ć w ic zenie (3)

§

§

Przyporządkuj wypowiedzi do nurtu prawa natury lub

pozytywizmu prawniczego.

4. „Dwie rzeczy napełniają umysł (...) podziwem i czcią (...) niebo

gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie.”

5. „Konflikt między sprawiedliwością i bezpieczeństwem prawnym

należałoby rozwiązać w ten sposób, ażeby prawo pozytywne

zagwarantowane przez ustawodawstwo i władzę państwową miało

pierwszeństwo również i wtedy, gdy treściowo jest niesprawiedliwe

i niecelowe, chyba że sprzeczność ustawy pozytywnej ze

sprawiedliwością osiąga taki stopień, że ustawa jako <<prawo

niesprawiedliwe>> powinna ustąpić sprawiedliwości”.

I. Kant, prawnonaturalizm

G. Radbruch, prawnonaturalizm – klauzula Radbrucha

K onc epc je rea lis tyc zne

K onc epc je rea lis tyc zne

§

§

•

prawo ujmowane jest jako pewien zespół faktów społecznych lub

psychicznych związanych z normami prawnymi, tj. zachowań ludzi bądź ich

przeżyć psychicznych

• normy prawne obowiązują, jeśli jest dostatecznie prawdopodobne, iż będą

realizowane bądź ich przekroczenie będzie sankcjonowane („teoria

prognozy”) bądź jeśli ich adresaci uznają je za obowiązujące („teoria

uznania”) – istotna jest więc realizacja normy, tj. jej efektywność

Koncepcja A. Rossa: fakt, że sędziowie dają posłuch pewnym normom,

które nakazują wymierzać sankcję podmiotom, wynika z wychowania

sędziów w ideologii nakazującej uznawać je za obowiązujące;

obowiązywanie zależy od tego, czy norma ma szansę być stosowana.

Koncepcja psychologiczna L. Petrażyckiego: prawo to odczuwanie emocji

prawnych, a więc przeżycia psychicznego sprowadzającego się do

odczuwania, że mamy prawny obowiązek określonego zachowania wobec

kogoś, a ten ktoś ma prawo od nas tego zachowania żądać.

Więcej o podstawowych sposobach pojmowania prawa: S. Wronkowska,

Z. Ziembiński,

Zarys teorii prawa, Poznań 1997, s. 46-80

Funk c je pra w a (1)

Funk c je pra w a (1)

§

§

rola prawa ≠ funkcja prawa

rola ustawy/przepisu/instytucji p. ≠ funkcja ustawy/przepisu/instytucji p.

oczekiwany wpływ prawa na

stosunki społeczne

rzeczywisty wpływ prawa na

stosunki społeczne

Funkcja prawa

(ustawy, przepisu, instytucji prawej)

f. stabilizująca f. dynamizująca

prawo jako czynnik

utrwalający zastany układ

stosunków społecznych

Art. 206 k. k.: Kto zawiera

małżeństwo, pomimo że

pozostaje w związku małżeńskim,

podlega grzywnie, karze

ograniczenia wolności albo

pozbawienia wolności do lat 2.

prawo jako czynnik przyobrażający społeczeństwo:

1) kreowanie nowych instytucji prawnych

(funkcja innowacyjna),
2) kształtowanie społecznego systemu wartości

Art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r.

o służbie cywilnej: W celu zapewnienia zawodowego,

rzetelnego, bezstronnego i neutralnego politycznie

wykonywania zadań państwa ustanawia się służbę

cywilną.

Ć w ic zenie (4)

Ć w ic zenie (4)

§

§

Przyporządkuj przepisom funkcję stabilizującą albo dynamizującą.

Art. 1. Wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel państwa bez różnicy płci, który do dnia

ogłoszenia wyborów ukończył 21 lat.

(Dekret z 28 listopada 1918 r. o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego)

Art. 62. ust.1: Obywatel polski ma prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania

Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu

terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat.

(Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. )

Art. 232. Kto przemocą lub groźbą bezprawną wywiera wpływ na czynności urzędowe sądu,

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

(Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny)

Art. 5 ust. 1 pkt 6: Zabrania się palenia wyrobów tytoniowych, z zastrzeżeniem art. 5a (...)

6) w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych [wyjątki pominięto – M. K.].

(w brzmieniu ustalonym Ustawą z dnia 8 kwietnia 2010 r.o zmianie ustawy o ochronie zdrowia przed

następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych oraz ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej)

f. dynamizująca

f. stabilizująca

f. stabilizująca

f. dynamizująca

Funk c je pra w a (2)

Funk c je pra w a (2)

§

§

Funkcja prawa

(ustawy, przepisu, instytucji prawej)

f. ochronna f. organizacyjna

prawo jako czynnik wyznaczający

formy życia zbiorowego

1) organizacja form działalności

ludzkiej na polu gospodarczym (prawo

pracy, prawo spółek)

2) organizacja procedur toczących się

przed organami państwa (np. sądami,

urzędami) i analogicznymi podmiotami

(np. sądami polubownymi)

Art. 129. § 1 k. p. a.: Odwołanie wnosi się

do właściwego organu odwoławczego za

pośrednictwem organu, który wydał decyzję.

prawo jako czynnik zabezpieczający

istotne wartości

1) f. gwarancyjna – zabezpieczenie praw

w sensie podmiotowym

2) f. opiekuńcza – ochrona interesów

podmiotów słabszych społecznie (kobiet

w ciąży, małoletnich, niepełnosprawnych)

3) określenie danin publicznych (ochrona

interesów ogólnospołecznych)

4)

określenie

reguł

sprawiedliwości

rozdzielczej i wyrównawczej

Art. 14. § 2. k. c.: Jednakże gdy osoba niezdolna do

czynności prawnych zawarła umowę należącą do

umów powszechnie zawieranych w drobnych

bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka

staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że

pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby

niezdolnej do czynności prawnych.

Ć w ic zenie (5)

Ć w ic zenie (5)

§

§

Przyporządkuj przepisom funkcję ochronną i/lub organizacyjną.

Art. 26 ust. 1. Podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych udostępnia dokumentację

medyczną pacjentowi lub jego przedstawicielowi ustawowemu, bądź osobie upoważnionej

przez pacjenta.

(Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta)

Art. 781

1

k.p.c.: Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności sąd rozpoznaje niezwłocznie, nie

później jednak niż w terminie 3 dni od dnia jego złożenia.

Art. 385

1

§ 1 k.c.: Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione

indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny

z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne)

Art. 23. 1. Posiadacz pojazdu mechanicznego jest obowiązany zawrzeć umowę

obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w

związku z ruchem posiadanego przez niego pojazdu.

(Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym

Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych

f. ochronna (opiekuńcza?)

f. organizacyjna / (f. ochronna)

f. ochronna (gwarancyjna, opiekuńcza)

f. ochronna (gwarancyjna) / f. organizacyjna

Funk c je pra w a (3)

Funk c je pra w a (3)

§

§

Funkcja prawa

(ustawy, przepisu, instytucji prawej)

f. wychowawcza f. represyjna

prawo jako narzędzie do wymierzenia

kary bądź przymuszenia do posłuchu

1) wymierzanie kar (represja karna)

2) egzekwowanie orzeczeń sądowych

Art. 764 k. p. c.: Komornik może upomnieć, a

po bezskutecznym upomnieniu wydalić osobę,

która zachowuje się niewłaściwie lub

przeszkadza jego czynnościom. W wypadku

niezastosowania się do tego drugiego

wezwania, komornik może ukarać taką osobę

grzywną w wysokości do dwustu złotych.

prawo jako czynnik służący ugruntowaniu

bądź wyrobieniu w społeczeństwie

określonych wartości

1) f. prewencyjna – upowszechnianie

dezaprobaty dla czynów, w celu zapobie-

żenia ich popełnianiu (niezależnie od

zagrożenia karą).

2) f. resocjalizacyjna – zapobieżenie

ponownemu popełnieniu czynu dezaprobo-

wanemu przez system prawny.

Art. 216. § 1 k.k. Kto znieważa inną osobę w jej

obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz

publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej

dotarła, podlega grzywnie albo karze ograniczenia

wolności.

Więcej o funkcjach prawa:

S. Wronkowska, Z. Ziembiński,

Zarys

teorii prawa, Poznań 1997, s. 232-239

Ć w ic zenie (6)

Ć w ic zenie (6)

§

§

Przyporządkuj przepisom funkcję wychowawczą i/lub represyjną.

Art. 3. § 1. W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc

do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w

miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków

wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny.

(Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich)

Art. 126. § 1. Kto w celu wrogim Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dopuszcza się

gwałtownego zamachu na życie funkcjonariusza publicznego lub działacza politycznego,

podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 10 albo karze śmierci.

(Ustawa z dnia z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny)

Art. 72. k. k. s.: Kto wbrew obowiązkowi nie rozlicza się w terminie z właściwym organem ze

stanu zużycia znaków akcyzy, w szczególności nie zwraca znaków niewykorzystanych,

uszkodzonych, zniszczonych lub nieważnych, podlega karze grzywny do 360 stawek dziennych.

f. wychowawcza (resocjalizacyjna)

f. wychowawcza (prewencyjna) / f. represyjna

f. wychowawcza (prewencyjna, resocjalizacyjna) / f. represyjna