1 

System

y zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy 

Podstawowe pojęcia dotyczące systemów zarządzania 

Do  podstawowych  pojęć  z  zakresu  systemów  zarządzania  można  zaliczyć  m.in.: 

zarządzanie,  funkcje  zarządzania,  system,  organizacja,  organizacji,  zasoby  organizacji, 
inspekcja, monitorowanie, audit, przegląd. 

Zarządzanie jest obecnie popularną dziedziną wiedzy i praktyki, która jest definiowana 

na wiele różnych sposobów, a wśród licznych definicji zarządzania można wymienić m.in.: 
  Zarządzanie (wg J. Penca) jest to działalność kierownicza, która polega na podejmowaniu 

decyzji  oraz  sterowaniu  zasobami,  procesami  i  informacjami  w  organizacjach  w 
istniejących  warunkach  zewnętrznych  jej  działania  (np.  prawnych,  społecznych, 
ekonomicznych)  w  celu  osiągnięcia  optymalnych  efektów  w  sposób  jak  najbardziej 
sprawny, wydajny i oszczędny. 

  Zarządzanie (wg L. Habera) jest to formą praktycznej działalności, która jest związana z 

podejmowaniem  decyzji  dotyczących  jak  najlepszego  wykorzystania  posiadanych 
zasobów  ludzkich,  rzeczowych,  kapitałowych  i  informacyjnych  w  celu  realizacji 
założonych zadań. 

  Zarządzanie  (wg  H.  Bienioka)  uczy  jak  planować,  organizować,  motywować  i 

kontrolować swoje działania oraz działania innych ludzi  tak, aby  uruchomić w ludziach 
wszystkie wyzwania i siły dla wspólnego dobra. 

Funkcje  zarządzania  są  to  powiązane  ze  sobą  logicznie  grupy  czynności,  które 

powinny  być  wykonywane  w  sposób  ciągły  przez  każdego  kierownika  lub  menedżera. 
Obecnie wyróżnia się najczęściej cztery podstawowe funkcje zarządzania: 
  planowanie  to  wyznaczanie  ogólnych  kierunków  działania  oraz  szczegółowych  celów  i 

zadań do wykonania; 

  organizowanie  to  dobór  i  koordynacja  odpowiednich  sił  i  środków  do  realizacji 

określonych celów i zadań; 

  motywowanie  to  pobudzanie  pozytywnego  nastawienia  ludzi  do  realizacji  określonych 

celów i zadań; 

  kontrola to porównanie rzeczywistego przebiegu realizacji działań z przyjętymi wstępnie 

założeniami. 

Cechy  zarządzania  są  to  podstawowe  zasady  charakteryzujące  proces  zarządzania, 

wśród których można wyróżnić przede wszystkim następujące: 
  zarządzanie  dotyczy  przede  wszystkim  ludzi,  jego  celem  jest  takie  współdziałanie  wielu 

osób, które pozwala zneutralizować słabości oraz maksymalnie wykorzystywać talenty i 
silne strony uczestników; 

  zarządzanie  jest  głęboko  osadzone  w  kulturze,  musi  uwzględniać  uznawane  przez  daną 

społeczność normy właściwego zachowania; 

  zarządzanie  wymaga  prostych  i  zrozumiałych  wartości,  celów  działania  i  zadań, 

jednoczących  wszystkich  uczestników  organizacji,  a  wartości  i  cele  powinny  prowadzić 
do emocjonalnego zaangażowania się uczestników; 

  zarządzanie  powinno  doprowadzić  do  tego,  by  organizacja  była  zdolna  do  uczenia  się, 

czyli do adaptacji do zmiennych warunków oraz stałego doskonalenia się uczestników; 

  zarządzanie  wymaga  komunikowania  się,  czyli  obiegu  informacji  wewnątrz  organizacji 

oraz wymiany informacji z otoczeniem; 

  zarządzanie  wymaga  rozbudowanego  systemu  wskaźników,  pozwalających  stale  i 

wszechstronnie monitorować, oceniać i poprawiać efektywność działania; 

  zarządzanie  musi  być  jednoznacznie  zorientowane  na  podstawowy  i  najważniejszy 

rezultat, jaki wynika ze strategii organizacji. 

 

 

2 

System  jest  to  celowo  określony  zbiór  elementów  oraz  relacji  zachodzących  między 

tymi  elementami  i  między  ich  własnościami.  Systemy  mogą  być  zarówno  obiektami 
fizycznymi, jak i abstrakcyjnymi. 

Organizacja może być rozumiana w trzech zasadniczych aspektach: 

  Organizacja  w  sensie  instytucjonalnym  jest  to  system  społeczno-techniczny  utworzony 

sztucznie dla zrealizowania określonych misji, wartości i celów, posiadający wewnętrzną 
strukturę łączącą elementy w funkcjonalną całość. 

  Organizacja  w  sensie  czynnościowym jest  to  świadome  i  celowe  porządkowanie  zbioru 

działań, działających podmiotów, zasobów i instrumentów działania. 

  Organizacja  w  sensie  rzeczowym  jest  to  zbiór  elementów  uporządkowanych  według 

jakiejś zasady i powiązanych w jedną całość. 

Cele organizacji są to przyszłe zdarzenia, zjawiska lub procesy najbardziej pożądane i 

preferowane przez organizację. Mogą być cele ogólne lub szczegółowe, określane za pomocą 
parametrów  liczbowych  (cele  ilościowe)  lub  wielkości  niemierzalnych  (cele  jakościowe). 
Cele z punktu widzenia horyzontu czasowego można podzielić na następujące rodzaje: 
  cele  strategiczne  (cele  długookresowe)  określają  podstawowe  kierunki  działalności  i 

wywierają długofalowy wpływ na tą działalność. 

  cele  taktyczne  (cele  średniookresowe)  obejmują  działania  odnoszące  się  do  znacznie 

krótszego horyzontu czasowego niż cele strategiczne, 

  cele  operacyjne  (cele  krótkookresowe)  określają  wszelkie  działania  szczegółowe  i 

krótkoterminowe. 

Zasoby  organizacji  oznaczają  potencjalną  zdolność  do  działania  uwarunkowaną  m.in. 

czynnikami materialnymi, technicznymi i psychospołecznymi, np. można je podzielić na: 
  zasoby  kapitałowe  są  wizytówką  wiarygodności  firmy,  obejmują  środki  finansowe  i  ich 

charakterystykę,  podstawą  procesów  decyzyjnych  są  rachunki  ekonomiczne,  zysk, 
przepływ pieniądza, analiza rentowności, bilans; 

  zasoby  rzeczowe  wyznaczają  stopień  nowoczesności  przedsiębiorstwa,  obejmują  środki 

trwałe i ich charakterystykę, procesy decyzyjne dotyczą ich optymalnego wykorzystania 
w cyklu pracy lub produkcji, np. organizacja pracy, normowanie pracy, czas pracy; 

  zasoby  ludzkie  obejmują  ludzi  i  ich  charakterystykę,  obrazem  przedsiębiorstwa  jest 

stopień zadowolenia pracowników wyrażający się niską fluktuacją i wysoką wydajnością; 

  zasoby informacyjne obejmują informacje i ich charakterystykę, sprawnie funkcjonujący 

system informatyczny odgrywa kluczową rolę w gromadzeniu oraz przetwarzaniu danych 
i informacji dla podejmowania decyzji w zarządzaniu. 

Inspekcja  to  stałe  bieżące  ewidencjonowanie  i  badanie  wyników  działalności  oraz 

likwidowanie  występujących  braków  i  uchybień  w  następstwie  bezzwłocznie  wydanych 
zarządzeń i poleceń. 

Monitorowanie  lub  monitoring  oznacza  mierzenie,  obserwowanie  lub  badanie  stanu 

środowiska,  wyposażenia  i  ludzi  oraz  ich  postępowania.  Monitorowanie  powinno  być 
prowadzone  w  sposób  ciągły,  co  powinno  umożliwić  wczesne  wykrywanie  niezgodności  z 
wymaganiami oraz podejmowanie działań korygujących. 

Audit lub audyt oznacza ocenę i kontrolę działalności organizacji dokonywaną przez jej 

członków lub przedstawicieli albo osoby zewnętrzne, np. niezależnych ekspertów. Zadaniem 
auditu  jest  zapobieganie  wszelkim  nieprawidłowościom  i  odchyleniom,  a  nie  wyłącznie  ich 
wykrywanie i szukanie osób odpowiedzialnych. 

Przegląd  oznacza  okresową  kontrolę  dokonywaną  w  celu  sprawdzenia  wypełniania 

obligatoryjnych  wymagań  przepisów  prawa  oraz  wymagań  narzuconych  dodatkowo  przez 
organizację, np. standardy dotyczące systemów zarządzania w zakresie zapewnienia jakości, 
ochrony środowiska lub bezpieczeństwa i higieny pracy. 

 

 

3 

Podstawowe wymagania dotyczące systemów zarządzania BHP 

System  zarządzania  bezpieczeństwem  i  higieną  pracy  (w  skrócie  system  zarządzania 

BHP lub system zarządzania bezpieczeństwem pracy) to część ogólnego systemu zarządzania 
organizacją, który obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialności, zasady 
postępowania,  procedury,  procesy  i  zasoby  potrzebne  do  opracowania,  wdrażania, 
realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy. 

System  zarządzania  BHP  to  podsystem  systemu  zarządzania  w  organizacji,  który 

realizuje  funkcje  kryterialne  w  dziedzinie  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy,  umożliwia 
skuteczne zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy oraz ujmuje w sposób kompleksowy 
działalność  całej  organizacji  w  zakresie  zapewnienia  optymalnego  stanu  bezpieczeństwa  i 
higieny pracy. 

Problematyka  systemowego  zarządzania  bezpieczeństwem  i  higieną  pracy  w  polskich 

przedsiębiorstwach  wynika  przede  wszystkim  z  dwóch  zasadniczych  przyczyn,  tj.  nowe 
wymagania,  jakie  stawiają  przed  nimi  zasady  gospodarki  wolnorynkowej  oraz  procedury 
integracji Polski ze strukturami Unii Europejskiej w zakresie ochrony pracy. 

Wymagania prawne wynikają wprost z dostosowywania się polskiego ustawodawstwa 

do wymagań prawnych Unii Europejskiej i obejmują coraz to nowsze akty prawne dotyczące 
ochrony  człowieka  w  środowisku  pracy,  np.  znowelizowany  dział  dziesiąty  Kodeksu  pracy 
oraz  ustawy  i  rozporządzenia  dotyczące  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy,  m.in.  służby 
bezpieczeństwa  i  higieny  pracy,  służby  medycyny  pracy,  oceny  ryzyka  zawodowego  i 
informowania pracowników o ryzyku zawodowym. 

Wymagania ekonomiczne wynikają dostosowywania się polskiej gospodarki do realiów 

gospodarki  rynkowej,  w  której  istotną  rolę  będzie  spełniać  coraz  częściej  ekonomiczna 
analiza stanu bezpieczeństwa i  higieny pracy, m.in.  zróżnicowana składka na ubezpieczenie 
społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, analiza dotycząca kosztów i 
strat wskutek wypadków przy pracy i chorób zawodowych. 

Dlatego skuteczność działań podejmowanych przez pracodawcę w zakresie zapewnienia 

bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników będzie miała aspekt finansowy wpływający 
na  rentowność  przedsiębiorstwa,  aspekt  moralny  ze  względu  na  wartość  życia  i  zdrowia 
pracowników oraz aspekt marketingowy warunkujący pozycję firmy na rynku. 

Wiele organizacji (np. dużych i średnich przedsiębiorstw, instytucji ubezpieczeniowych, 

organów nadzoru i kontroli, instytucji państwowych) zainteresowanych jest podejmowaniem 
systematycznych działań na rzecz poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy. 

Z bogatszych doświadczeń zagranicznych i skromniejszych krajowych wynika wniosek, 

że  skuteczność  działań  podejmowanych  w  zakresie  poprawy  stanu  BHP  wymaga,  aby  były 
one prowadzone w ramach systemu zarządzania wdrożonego w tych organizacjach. 

Dlatego  zarządzanie  może  być  aktualnie  najskuteczniejszym  sposobem  zapewnienia 

odpowiednio  wysokiego  poziomu  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy,  pożądanego  zarówno  ze 
względu  na  konieczność  przestrzegania  wymagań  obowiązującego  prawa,  oczekiwania 
społeczne, jak i możliwość uzyskania pozytywnych efektów ekonomicznych dla organizacji 
oraz w skali całego państwa. 

Różnorodność  działań  podejmowanych  w  polskich  przedsiębiorstwach  w  zakresie 

zapewnienia odpowiedniego stanu bezpieczeństwa i higieny pracy powoduje, że pod pojęciem 
systemu  zarządzania  bezpieczeństwem  i  higieną  pracy  rozumie  się  często  ogół  działań 
dotyczących  problematyki  poprawy  stanu  BHP.  Z  tej  przyczyny  wynikła  pilna  potrzeba 
opracowania ujednoliconych wymagań dla potrzeb wdrażania i oceny systemów zarządzania 
bezpieczeństwem i higieną pracy. 

 

 

4 

W naszym  kraju  zostały wydane przez Polski  Komitet Normalizacyjny polskie normy 

serii  PN-N-18000,  które  bezpośrednio  dotyczą  problematyki  systemów  zarządzania 
bezpieczeństwem i higieną pracy, są to aktualnie cztery normy: 
  PN-N-18001:2004. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania. 
  PN-N-18002:2000.  Systemy  zarządzania  bezpieczeństwem  i  higieną  pracy.  Ogólne 

wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. 

  PN-N-18004:2001. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wytyczne. 
  PN-N-18011:2006.  Systemy  zarządzania  bezpieczeństwem  i  higieną  pracy.  Wytyczne 

auditowania. 

Podstawowe  wymagania  dotyczące  systemów  zarządzania  bezpieczeństwem  i  higieną 

pracy  według  krajowych  norm  serii  PN-N-18000  i  zagranicznych  BS  8800,  OHSAS,  ILO-
OSH są bardzo zbliżone, obejmują one m.in.: 

  Model systemu oraz przegląd wstępny. 
 

Zaangażowanie kierownictwa oraz polityka BHP, w tym: 

 

Zaangażowanie najwyższego kierownictwa, 

 

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy, 

 

Współudział pracowników. 

  Planowanie, w tym: 

  Wymagania prawne i inne, 
 

Cele ogólne i szczegółowe, 

  Planowanie działań. 

 

Wdrażanie i funkcjonowanie, w tym: 

 

Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia, 

 

Zapewnienie zasobów, 

 

Szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja, 

 

Komunikowanie się, 

  Dokumentacja systemu, 
 

Zarządzanie ryzykiem zawodowym, 

  Organizowanie prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami, 
 

Zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i poważne awarie. 

  Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze, w tym: 

  Monitorowanie, 
 

Badanie wypadów przy pracy i chorób zawodowych, 

  Auditowanie, 
 

Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze. 

 

Przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo oraz ciągłe doskonalenie. 

Podstawowe  wymagania  dotyczące  systemów  zarządzania  BHP  można  sformułować 

również  w  taki  sposób,  aby  wyróżnić  charakterystyczne  obszary  problemowe,  które  są 
niezbędne dla skutecznego wdrożenia i funkcjonowania systemu w organizacji, np.: 

  dostosowanie struktury organizacyjnej do struktury funkcjonalnej systemu, 
 

opracowanie raportu o stanie bezpieczeństwa i higieny pracy, 

  opracowanie dokumentacji systemu, w tym procedury i zapisy, 
 

opracowanie programu szkolenia najwyższego kierownictwa i załogi, 

 

opracowanie procedur oceny ryzyka i informowania pracowników o ryzyku, 

  opracowanie procedur kontroli systemu, w tym monitorowanie i auditowanie, 
 

współpraca z pracownikami i ich przedstawicielami oraz organami nadzoru i kontroli nad 
warunkami pracy, 

 

 

5 

 

współpraca z firmami i jednostkami szkoleniowymi i konsultingowymi oraz instytucjami 
naukowowo-badawczymi i badawczo-rozwojowymi. 

Organizacja  to  grupa  ludzi  i  infrastruktura,  wraz  z  przypisaniem  odpowiedzialności, 

uprawnień i powiązań. 

Najwyższe kierownictwo to osoba lub grupa osób, które na najwyższym szczeblu kierują 

organizacją  i  ją  nadzorują,  stanowi  ono  wewnątrz  organizacji  przepisy  i  wymagania  oraz 
kształtuje i wyznacza cele ogólne i szczegółowe tej organizacji. 

Najwyższe  kierownictwo  powinno  wykazywać  silne  i  widoczne  przywództwo  w 

organizacji oraz zaangażowanie w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy. 

Polityka  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy  (polityka  BHP)  to  deklaracja  organizacji 

dotycząca jej intencji i  zasad odnoszących się do ogólnych  efektów działalności w zakresie 
bezpieczeństwa i  higieny  pracy, określająca ramy  do działania i  ustalania celów organizacji 
dotyczących zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. 

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy określa zadania organizacji, która deklaruje w 

sposób  formalny  swoje  zamierzenia  i  intencje  w  zakresie  poprawy  stanu  bezpieczeństwa  i 
ochrony zdrowia pracowników. 

Politykę  należy  udokumentować  i  sformułować  w  sposób  zwięzły  i  zrozumiały,  a  jej 

założenia  należy  przekazać  do  wiadomości  wszystkim  pracownikom  przedsiębiorstwa  oraz 
zakomunikować społeczności lokalnej przez media publiczne (np. prasa, radio, telewizja). 

W realizacji przyjętej w organizacji polityki bezpieczeństwa i higieny pracy najwyższe 

kierownictwo powinno zapewnić współudział pracowników, czyli partycypację pracowniczą 
obejmującą  konsultacje  z  pracownikami  i  ich  przedstawicielami  oraz  ich  informowanie  w 
zakresie wszystkich aspektów bezpieczeństwa i higieny pracy związanych z pracą. 

Najwyższe  kierownictwo  powinno  wprowadzić  takie  rozwiązania  organizacyjne,  aby 

pracownicy i ich przedstawiciele mieli czas i środki umożliwiające im aktywne uczestnictwo 
w procesach planowania, wdrażania, utrzymywania, sprawdzania, działaniach korygujących i 
zapobiegawczych  oraz  wszelkich  innych  działaniach  na  rzecz  ciągłego  doskonalenia, 
realizowanych w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. 

Ciągłe  doskonalenie  systemu  zarządzania  bezpieczeństwem  i  higieną  pracy  oznacza 

proces  usprawniania  systemu  zarządzania  w  celu  osiągnięcia  poprawy  wszystkich  działań 
związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, zgodnie z polityką bezpieczeństwa i higieny 
pracy organizacji. 

Ciągłe  doskonalenie  oznacza  powtarzające  się  działania  mające  na  celu  zwiększenie 

zdolności do spełnienia wymagań. Doskonalenie to proces ciągły, a nie jednorazowe formalne 
działanie,  które  opiera  się  na  realizacji  podstawowych  funkcji  zarządzania  obejmujących 
planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolowanie. 

Cykl  zorganizowany  to kolejno następujące po sobie etapy działań, ukierunkowane na 

osiągnięcie określonego celu i uwzględniające stopniowe doskonalenie, który obejmuje: 

 

postawienie jasno i ściśle określonego celu, 

 

zbadanie warunków i środków, które trzeba zastosować do osiągnięcia celu, 

 

przygotowanie warunków i środków uznanych za niezbędne do zastosowania, 

 

wykonanie działań stosownie do powziętego planu, 

 

kontrola wyników i wyciągnięcie wniosków. 

Cykl Deminga umożliwia łatwe dostosowanie się do zmieniających się warunków oraz 

szybką eliminację czynników powodujących zakłócenia, obejmuje on następujące etapy: 

  zapisz to, co zrobisz, 
 

zrób to, co zapisałeś, 

 

udokumentuj to, co zrobiłeś, 

 

sprawdź to, co zrobiłeś, 

 

porównaj z tym, co chciałeś zrobić.