1

1

W praktyce fotograficznej sto-

sunkowo rzadko mamy do czynie-
nia z odbitkami, które podczas
wykonywania pod powiêkszalni-
kiem nie wymagaj¹ dodatkowego
doœwietlania fragmentów i ma-
skowania. Przyczyna tego zjawi-
ska tkwi w ró¿nicy miêdzy po-
jemnoœci¹ tonaln¹ negatywu i pa-
pieru fotograficznego.

WyobraŸmy sobie, ¿e chcemy

sfotografowaæ motyw oœwie-tlony
czêœciowo œwiat³em s³onecznym,
czêœciowo zaœ pozostaj¹cy w g³ê-
bokim cieniu. Za przyk³ad mo¿e
pos³u¿yæ brama starej kamienicy
z interesuj¹cymi ozdobami na in-
tensywnie oœwietlonej œcianie
frontowej i niemniej interesuj¹cy-
mi szczegó³ami wewn¹trz, gdzie
œwiat³o dociera w znacznie mniej-
szej iloœci. Nasze oczy s¹ w stanie
zarejestrowaæ szczegó³y zarówno
w œwiat³ach jak i cieniach jedno-
czeœnie, i to nawet wtedy, gdy sto-
sunek ich jasnoœci wynosi 1 do
500 000.

Ile jednak z tego, co widzimy

jest w stanie zarejestrowaæ nega-
tyw czarno-bia³y? „Przenosi” on -
i tak du¿¹ jak na materia³ œwiat³o-
czu³y - stosunek jasnoœci 1 do
1000, niemniej podczas fotografo-
wania bêdziemy musieli podj¹æ
decyzjê, czy naœwietlaæ go ,,na
œwiat³a’’ czy te¿ ,,na cienie’’.

A co z tego, co zarejestruje ne-

gatyw, da siê odwzorowaæ w pro-
cesie powiêkszania na papier fo-
tograficzny? Papier o powierzchni
b³yszcz¹cej ,,przenosi’’ ró¿nicê
jasnoœci zaledwie oko³o 1 do 50
(zale¿nie od gradacji), dla papieru
o powierzchni matowej stosunek
ten wynosi tylko 1 do 25.

Wniosek jest oczywisty -

w procesie powiêkszania nie je-
steœmy w stanie bez dodatkowych
manipulacji uzyskaæ na papierze
tego, co i tak drog¹ kompromisu
(naœwietlanie ,,na œwiat³a’’ lub
,,na cienie’’) uda³o nam siê zareje-

strowaæ na negatywie. Postaram
siê wiêc, na kilku prostych przy-
k³adach objaœniæ, na czym polega-
j¹ owe ,,manipulacje’’.

MASKOWANIE

I DOŒWIETLANIE

Najprostszym sposobem wp³y-

wania na obraz pozytywowy jest
maskowanie i doœwietlanie po-
szczególnych partii obrazu. Mo¿-
na je stosowaæ przy wykonywaniu
powiêkszeñ zarówno na papierach
o sta³ej gradacji jak i wielograda-
cyjnych.

Przed wykonaniem odbitki na-

œwietlamy paski testowe dla naj-
wa¿niejszych naszym zdaniem
partii kadru oraz dla najjaœniej-
szych i najciemniejszych jego
miejsc. Po wykonaniu i obróbce

pasków testowych oraz zanotowa-
niu wartoœci czasów ich naœwie-
tlania podejmujemy decyzjê,
które partie kadru naœwietliæ obfi-
ciej, które mniej oraz dla których
partii pozostawiæ zmierzony na
pocz¹tku czas naœwietlania.

Do maskowania stosujemy tzw.

„maski”. Aby je wykonaæ po-
trzebny nam bêdzie czarny karton,
który mo¿emy zakupiæ w sklepie
papierniczym, oraz kilka kawa³-
ków cienkiego drutu gruboœci 1-2
mm, na przyk³ad ze szprychy ro-
werowej. Wycinamy z kartonu
rozmaite kszta³ty ró¿nej wielkoœci
- mog¹ to byæ ko³a, elipsy, prosto-
k¹ty, trójk¹ty, a nastêpnie przy po-
mocy kleju lub taœmy klej¹cej
mocujemy je do drucianych
uchwytów. Raz wykonane maski

mo¿emy przechowywaæ w teczce
i w razie koniecznoœci ponownie
z nich korzystaæ. Mo¿e zaistnieæ
sytuacja, ¿e bêdziemy musieli wy-
konaæ indywidualn¹ maskê tylko
na potrzeby jednego zdjêcia, dla-
tego te¿ podczas pracy w ciemni
powinniœmy mieæ zawsze przygo-
towany kawa³ek czarnego kartonu
i no¿yczki.

Z kolei do doœwietlania po-

szczególnych partii negatywu po-
trzebne nam bêd¹ prostok¹tne ar-
kusze czarnego kartonu z wyciê-
tymi w nich pojedynczymi otwo-
rami rozmaitych kszta³tów i wiel-
koœci. Otwór wykonany w takiej
masce pozwala nam na naœwietla-
nie papieru tylko na wybranym
przez nas obszarze kadru, podczas
gdy pozosta³a jego czêœæ jest za-
kryta i nie naœwietlana.

Podczas naœwietlania odbitki

maski lub kawa³ki kartonu
z otworami umieszczamy na dro-
dze promieni œwiat³a padaj¹cych
z obiektywu powiêkszalnika na
papier fotograficzny. Poprzez
zwiêkszanie lub zmniej-szanie
odleg³oœci maski lub kartonu
z otworami od papieru fotogra-
ficznego (poruszanie w pionie)
mamy wp³yw na wielkoœæ masko-
wanego lub doœwietlanego obsza-
ru oraz szerokoϾ obszaru przej-
œciowego znajduj¹cego siê pomiê-
dzy obszarem naœwietlanym „no-
minalnie” a obszarem „modyfiko-
wanym”. Zauwa¿my, ¿e przy
zwiêkszaniu odleg³oœci maski od
papieru fotograficznego coraz
wiêkszemu rozmyciu ulegaj¹ kon-
tury rzutowanego przez ni¹ na pa-

POWIÊKSZANIE

KREATYWNE

R

Ro

ob

be

errtt U

Urrb

ba

añ

ñs

sk

kii

Zdjêcie na papierze o sta³ej gradacji Fotonbrom, gradacja normalna. Naœwietlanie odbitki prowadzono

nastêpuj¹co:
1. ca³y obraz naœwietlano przez 7 sekund,

2. obszar 1, 3, 4 i 5 zakryto mask¹, obszar 2 naœwietlano przez 43 sekundy,

3. doœwietlono obszary 3, 4, 5 przez 40 sekund (ka¿dy oddzielnie).

2

2

pier cienia. Odpowiednio poru-
szaj¹c mask¹ w poziomie podczas
naœwietlania równie¿ wp³ywamy
na kszta³t obszaru „modyfikowa-
nego” i strefy przejœciowej.

Proces maskowania i doœwie-

tlania jest stosunkowo ³atwy do
opanowania, przypomina zabawy
w „teatr cieni”, gdy przy tylnym
œwietle dziêki odpowiednio wy-
ciêtym figurkom czy u³o¿eniu r¹k

mo¿emy otrzymaæ na przeciwle-
g³ej œcianie interesuj¹ce kszta³ty.
Przy odrobinie wyobraŸni bardzo
szybko osi¹gn¹æ mo¿na dobre
efekty.

Tak jak w „teatrze cieni” przy

maskowaniu pod powiêkszalni-
kiem mo¿na równie¿ w odpowie-
dni sposób sk³adaæ d³onie i poru-
szaæ palcami tworz¹c w ten spo-
sób wymyœlne kszta³ty masek.

Wymaga to jednak du¿ego do-
œwiadczenia.

METODA MASKI

SREBROWEJ

Innym sposobem wp³ywania na

koñcowy wygl¹d obrazu pozyty-
wowego jest zastosowanie meto-
dy maski srebrowej. Metoda ta
zosta³a opisana przez Paw³a Wój-
cika w ksi¹¿ce pod tytu³em
„Obróbka czarno-bia³ych materia-
³ów fotograficznych” (wyd. Al-
mapress, 1989 r.). Ze wzglêdu na
niedostêpnoœæ tej publikacji na
rynku, jak i w bibliotekach pu-
blicznych, pozwolê sobie j¹ teraz
przedstawiæ, gdy¿ zas³uguje na
uwagê i jest ³atwa w u¿yciu nawet
przez pocz¹tkuj¹cych fotoamato-
rów.

Oto przebieg czynnoœci, jakie

musimy wykonaæ:

1.

Ustalamy czas naœwietlania
papieru fotograficznego dla

cieni i dla œwiate³.

2.

Arkusz nie naœwietlonego
papieru fotograficznego za-

nurzamy w kuwecie z wywo³ywa-
czem pozytywowym na oko³o 3
minuty, tak aby emulsja papieru
dobrze nasi¹k³a wywo³ywaczem.

3.

Wyjmujemy nas¹czony ar-
kusz i uk³adamy na szybie

emulsj¹ do góry, po czym dok³a-
dnie wycieramy go z nadmiaru
wywo³ywacza.

4.

Uk³adamy szybê z arkuszem
na p³ycie powiêkszalnika.

5.

Wykonujemy pierwsze na-
œwietlanie przez 75% czasu

potrzebnego do prawid³owego na-
œwietlania cieni, po czym wy³¹-
czamy ¿arówkê powiêkszalnika.

6.

Czekamy 3-4 minuty nie po-
ruszaj¹c w tym czasie papie-

rem. W miejscach naœwietlonych
nast¹pi wywo³anie obrazu. Wy-
tworzone na tych obszarach meta-
liczne srebro wytworzy tak zwan¹
„maskê srebrow¹”, która ma za
zadanie zapobiec dalszemu za-
œwietlaniu cieni pozytywu. Gê-
stoœæ powsta³ej maski jest propor-
cjonalna do stopnia naœwietlenia
obrazu.

7.

Po wstêpnym wywo³aniu
maski, to znaczy gdy obraz

nie bêdzie ulega³ ju¿ dalszym
zmianom, ponownie w³¹czamy
¿arówkê powiêkszalnika. Teraz
naœwietlamy papier przez czas po-
trzebny do naœwietlenia œwiate³
pomniejszony o czas, przez jaki
papier zosta³ ju¿ naœwietlony.

8.

Zdejmujemy papier z szyby
i poddajemy go dalej stan-

dardowej obróbce, to jest wywo-
³aniu, przerywaniu, utrwalaniu
i p³ukaniu.

Otrzymane t¹ metod¹ zdjêcie

bêdzie mia³o czytelne szczegó³y
zarówno w cieniach, jak i œwia-
t³ach. Czasami w czasie procesu
mo¿e w sposób nie zamierzony
dojœæ do zjawiska czêœciowej
pseudosolaryzacji, co niew¹tpli-

Zdjêcie próbne na papierze o sta³ej gradacji Fotonbrom, gradacja normalna. Odbitkê naœwietlano na

œwiat³a, czas 50 sekund

Zdjêcie próbne na papierze o sta³ej gradacji Fotonbrom, gradacja normalna. Odbitkê naœwietlano

na cienie, czas 7 sekund

3

3

wie prowadzi do „urozmaicenia”
obrazu, które jednak niekoniecz-
nie musi siê nam podobaæ. Aby
tego unikn¹æ nale¿y zmieniæ
proporcje czasów naœwietlania.
(Osobom zainteresowanym uzy-
skaniem zamierzonej pseudosola-
ryzacji polecam artyku³, który
ukaza³ siê w

foto

7/99).

PAPIERY

WIELOGRADACYJNE

Zastosowanie metody maski

srebrowej ma szczególne uzasa-
dnienie w przypadku wykonywa-
nia powiêkszeñ na papierach
o tradycyjnym pod³o¿u papiero-
wym i o sta³ej gradacji. Mimo i¿
s¹ one w dalszym ci¹gu w u¿yciu,
dziœ bardziej od nich popularne s¹
papiery wielogradacyjne. Pozwa-
laj¹ one na osi¹gniêcie podobnych
efektów bez koniecznoœci k³opo-
tliwego „taplania” siê w wywo³y-
waczu.

Papiery wielogradacyjne, umo-

¿liwiaj¹ce - poprzez zastosowanie
odpowiedniej filtracji podczas na-
œwietlania pod powiêkszalnikiem
- uzyskanie ró¿nych gradacji na
tej samym arkuszu papieru daj¹
ogromn¹ swobodê w wykonywa-
niu powiêkszeñ. Czêstokroæ mo-
¿emy zrezygnowaæ z k³opotliwe-
go maskowania i doœwietlania.

Procedura naœwietlania papieru

wielogradacyjnego w wiêkszoœci
przypadków przebiega w sposób
nastêpuj¹cy. Ca³¹ odbitkê naœwie-
tlamy pocz¹tkowo w jednej z naj-
ni¿szych gradacji, na przyk³ad
„00” lub „0”. Na wstêpie wykonu-
jemy paski testowe, gdy¿ nie nale-
¿y wykluczyæ mo¿liwoœci nie-
wielkiego doœwietlenia nie-
których partii obrazu. W wiêkszo-
œci przypadków jednak tak du¿a
rozpiêtoœæ tonalna, jak¹ daj¹ te
gradacje, powinna okazaæ siê wy-
starczaj¹ca do zarejestrowania
wszystkich szczegó³ów.

Odbitka naœwietlona w gradacji

,,00’’ lub ,,0’’ bêdzie wygl¹da³a
jak mocno „wyprana”, pozbawio-
na g³êbokich czerni w cieniach.

Musimy wiêc dokonaæ drugiego
naœwietlenia odbitki, tym razem
w gradacji wysokiej, na przyk³ad
„4” lub „5”. U¿ycie tak wysokiej
gradacji spowoduje naœwietlenie
jedynie najciemniejszych partii
obrazu w cieniach, podczas gdy
szczegó³y w œwiat³ach pozostan¹
bez zmian. I tu równie¿ warto
wczeœniej naœwietliæ paski testo-
we.

Nale¿y zwróciæ uwagê na za-

chowanie szczególnej ostro¿noœci
podczas wymiany filtrów w po-
wiêkszalniku pomiêdzy poszcze-
gólnymi naœwietleniami. Po³o¿e-
nie maskownicy z naœwietlan¹
kartk¹ papieru oraz ustawienie
ostroœci w powiêkszalniku powin-
no pozostaæ nie zmienione.
W przeciwnym wypadku otrzy-
mamy... poruszone zdjêcie.

Bardziej szczegó³owy opis do-

tycz¹cy zasady dzia³ania, cech
charakterystycznych oraz techniki
wykonywania powiêkszeñ na pa-
pierach wielogradacyjnych zosta³
przedstawiony w

foto

3/99 w ar-

tykule „Rozdzielone gradacje”.

DOWO£YWANIE

Czasami mo¿e siê zdarzyæ, ¿e

pomimo naszych usilnych starañ
jakiœ fragment kadru zosta³ niedo-
statecznie doœwietlony lub zama-
skowany. Je¿eli odbitka jest nie-
wielkich rozmiarów to mo¿emy
pozwoliæ sobie na wykonanie na-

stêpnego egzemplarza. Je¿eli jed-
nak wykonaliœmy powiêkszenie
du¿ego formatu, na przyk³ad
30x40 cm lub wiêksze, które wy-
maga³o od nas znacznego nak³adu
pracy, wtedy korzystniej bêdzie

Slogan reklamowy papierów wielogradacyjnych

Ilforda Multigrade IV RC Deluxe mo¿na przet³u-

maczyæ jako: „SZTUKA UWODZENIA... PRECY-

ZYJNIE I POD KONTROL¥“. Oprócz nawi¹zania

do tematu zdjêcia ma on zwróciæ uwagê poten-

cjalnych u¿ytkowników tego materia³u na mo¿li-

woœci pe³nej i precyzyjnej kontroli podczas wyko-

nywania czarno-bia³ych odbitek.

Zdjêcie na papierze o sta³ej gradacji Fotonbrom,

gradacja normalna. Odbitkê uzyskano metod¹

maski srebrowej, widoczny jest efekt czêœciowej

pseudosolaryzacji obrazu. Czas pierwszego na-

œwietlania wynosi³ 7 sekund, czas drugiego na-

œwietlania - 40 sekund.

4

4

wykonaæ miejscowe dowo³ywa-
nie lub rozjaœnianie takiej odbitki.

Dowo³ywanie przeprowadza-

my przy pomocy stê¿onego wy-
wo³ywacza, który przygotowuje-
my w ma³ym s³oiczku, przed
przyst¹pieniem do pracy w cie-
mni. Po wyjêciu odbitki z wywo-
³ywacza p³uczemy j¹ w strumie-
niu wody (nie przerywaczu!), po-
tem na zbyt jasne miejsce nanosi-
my przy pomocy k³êbuszka waty
niewielk¹ iloœæ stê¿onego wywo-
³ywacza i delikatnie pocieramy.
Je¿eli dowo³ywany fragment ma
bardzo ma³e rozmiary, nawijamy
niewielki kosmyk waty na zapa³-
kê. Aby unikn¹æ powstawania za-
cieków odbitkê nale¿y u³o¿yæ na
poziomej powierzchni. Po zakoñ-
czeniu zabiegu zdjêcie poddaje-
my utrwalaniu i p³ukaniu.

ROZJAŒNIANIE

Zdarzaj¹ siê te¿ sytuacje od-

wrotne ni¿ opisana powy¿ej -
pewne fragmenty odbitki wyjd¹
za ciemne. Rozjaœnianie prze-
prowadzamy przy pomocy os³a-
biacza Farmera, który mo¿na
zakupiæ w sklepach z chemi¹
fotograficzn¹. Nale¿y pamiêtaæ,
¿e jest to silna trucizna, st¹d
wskazana jest praca w gumo-
wych rêkawicach. Os³abiacz
jest nietrwa³y i powinien byæ
przygotowany bezpoœrednio
przed rozpoczêciem pracy
w ciemni. Prawid³owo przygo-
towany os³abiacz ma kolor ja-
sno¿ó³ty. Je¿eli roztwór jest
ciemniejszy oznacza to, ¿e ma
zbyt du¿e stê¿enie - przebieg
reakcji bêdzie wówczas zbyt
szybki i nie bêdziemy w stanie
kontrolowaæ przebiegu procesu.
Zielone zabarwienie os³abiacza
œwiadczy o jego zu¿yciu.

Rozjaœnianiu poddajemy odbit-

ki ca³kowicie utrwalone, w prze-
ciwnym razie powstan¹ plamy.
Przy pomocy k³êbuszka waty na-
nosimy niewielk¹ iloœæ roztworu
na odbitkê. Czynnoœæ t¹ przepro-
wadzamy szybko aby nie dopu-
œciæ do powstania za¿ó³ceñ na
zdjêciu. Potem natychmiast wk³a-
damy odbitkê do utrwalacza,
który zneutralizuje os³abiacz.

KONTROLA

BIELI I CZERNI

Wa¿nym problemem podczas

wykonywania odbitek jest kontro-
la bieli i stopnia zaczernienia.
Kontrolê bieli przeprowadzamy
doginaj¹c róg mokrego papieru do
najjaœniejszych œwiate³ na obra-
zie, które wed³ug naszych zamie-
rzeñ powinny byæ bia³e. Pod³o¿e
papieru jako idealnie bia³e (o ile
nie jest koloru kremowego) bê-
dzie stanowi³o doskona³y punkt
odniesienia dla porównañ - dosyæ
czêsto bowiem mo¿emy ulec z³u-
dzeniu.

Jeœli chodzi o stopieñ zaczer-

nienia obrazu, to warto wiedzieæ,
¿e odbitka mokra jest zawsze nie-
co jaœniejsza ni¿ po wysuszeniu.
Nale¿y to wiêc uwzglêdniæ wcze-
œniej i wykonywaæ odbitki o ton
jaœniejsze w „stanie mokrym”. Po
wysuszeniu bêd¹ takie, jakie pla-
nowaliœmy otrzymaæ. A¿eby na-
braæ wprawy proponujê w ramach
æwiczenia wykonanie dwóch
identycznie naœwietlonych odbi-
tek i porównaæ mokr¹ z wysuszo-
n¹.

Przedstawione w tym artykule

metody wp³ywania na wygl¹d
obrazu pozytywowego - czarno-
bia³ej odbitki - to podstawa war-
sztatu obróbki ciemniowej. Z po-
zoru mog¹ wydawaæ siê skompli-

kowane. Jednak trening czyni mi-
strza. Na pocz¹tku bêdziemy mu-
sieli poœwieciæ trochê materia³ów
na próby i uzbroiæ siê w cierpli-
woœæ. Zachêcam do wykonywa-
nia pasków testowych przed ka¿-
dym naœwietleniem papieru.
W ten sposób zaoszczêdzimy spo-
ro nerwów, materia³ów i pieniê-
dzy. ¯yczê powodzenia. n

Zdjêcia wykonano na b³onie Fomapan 200T na-

œwietlonej nominalnie, wywo³anie przeprowadzono

w wywo³ywaczu W-37.

Zdjêcie na papierze wielogradacyjnym Ilford Multigrade IV RC DeLuxe. Naœwietlanie odbitki

prowadzono nastêpuj¹co:
1. ca³y obraz naœwietlano przy filtracji odpowiadaj¹cej w gradacji 00 przez 5 sekund,

2. obszar 1, 3, 4 i 5 zakryto mask¹, obszar 2 naœwietlano w gradacji 00 przez 40 sekund,

3. doœwietlono obszary 3, 4, 5 (ka¿dy oddzielnie) w gradacji 00 przez 40 sekund,

4. naœwietlono ca³oœæ obrazu w gradacji 4,5 przez 7 sekund,

5. obszar 1, 3, 4 i 5 zakryto mask¹, obszar 2 naœwietlano w gradacji 4,5 przez 40 sekund.