Funkcje języka – relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko
rozumiemy tu świat, rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne,
kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje komunikacyjne.

Językowi przypisywane są 3 podstawowe funkcje:

1. Kognitywna – poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei,
pojęć, ale także na realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie.
Badają ją: logika, psychologia, filozofia.
2. Społeczna – odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest
narzędziem tworzenia i regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem
podziału kompetencji i układu ról społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia,
psychologia społeczna, medioznawstwo.
3. Afektywna – emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają
ją: poetyka, literaturoznawstwo, psychologia twórczości.

Językoznawstwo przez 2000 lat nie zajmowało się funkcjami języka. Dopiero w XX wieku,
kiedy pojawia się językoznawstwo kulturalne, pojawiają się lingwistyczne teorie
funkcjonowania języka. I tak, w 1925 roku austriacki psycholog K. Buhler wydał książkę
Teoria języka. W Teorii została omówiona teoria języka jako narzędzia psychologicznego,
jako narzędzia oddziaływań na innych ludzi. Przedmiotem zainteresowania autora są w niej
ludzkie zachowania, opis psychiki człowieka. Uważał on, że w systemie współdziałań
międzyludzkich język jest narzędziem w tym samym stopniu, co gestykulacja i inne znaki
pozawerbalne. Rozpatrywał język w kategoriach funkcjonowania. Funkcja języka według
Buhlera to bezpośrednie oddziaływanie języka na uczestników aktu mowy. Wyróżnił 3
podstawowe funkcje języka:

1. Funkcja znaku, przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów. Funkcję tę
uważa się za najważniejszą dlatego, że tylko języki naturalne pełnią tę funkcję.
2. Funkcja wyrażania siebie, ekspresywne wyrażanie psychologicznych i fizjologicznych
cech nadawcy. Znaki występują tu jak symptomy pewnych stanów i cech nadawcy.
3. Funkcja apelacyjna, impresywna, funkcja oddziaływania na odbiorcę za pośrednictwem
mówienia. Znak jest tu sygnałem dla odbiorcy np.: stój, chodź.

Te trzy wymienione funkcje opierają się na następujących relacjach: relacji do podmiotu
mówienia, relacji do mówiącego, relacji do słuchającego. Klasyfikacja Buhlera ma charakter
aksjomatyczny (deterministyczny). U jej podstaw leżą logiczne założenia system podstaw i
idei.

W latach 60. Roman Jakobson napisał artykuł Lingwistyka a poetyka, bazując na teorii C.
Shannona i pracach Bronisława Malinowskiego. Jakobson proponuje teorię aksjomatyczną
(teorię strukturę aktu mowy). Funkcje języka są według niego przyporządkowane elementom
sytuacji komunikacyjnej, a przede wszystkim są przyporządkowane różnym orientacjom na
różne elementy tej sytuacji. Możliwa jest przy tym orientacja na:

* nadawcę – funkcja ekspresywna, w której celem komunikatu jest nadawca;
* odbiorcę – funkcja konatywna, impresywna, której istotą jest wpływ na partnera;
* kontekst – funkcja przedstawieniowa (referencyjna, symboliczna), czyli reprezentacja
przedmiotów i faktów;
* kod – funkcja metajęzykowa, która koncentruje się na samym kodzie (opisuje język);

* kontakt – funkcja fatyczna, czyli nawiązanie i podtrzymywanie kontaktów w
społeczeństwie;
* komunikat – funkcja poetycka, czyli operacje ze znakami, z formą językową tekstu,
koncentracja uwagi na sposobie mówienia.

M. Halliday, twórca londyńskiej szkoły funkcjonalnej, autorytet w zakresie lingwistyki
funkcjonalnej, doszedł do wniosku, że język dzieci ma o wiele więcej funkcji. Są to:

* funkcja interaktywna czyli interpersonalna, np. zabierz!, polegająca na używaniu języka
jako narzędzia komunikacji społecznej; w zakresie tej funkcji Halliday rozróżnił funkcję
regulacyjną sprowadzającą się do regulowania stosunków społecznych za pomocą formy
przekazywania komunikatów, oraz funkcję indeksową (manifestacyjną), która występuje, gdy
mówiąc o czymś nadawca wyraża przynależność do pewnej grupy społecznej;
* funkcja reprezentacyjna czyli reprezentacja jakichś stanów rzeczy, np. ba!; obejmuje
nazywanie, przedstawianie komunikacji w formie znaków językowych, stanów racjonalnych,
a także stany nieracjonalne, emocjonalne
* funkcja tekstowa, polega na organizacji aktów mowy, tekstu, za pomocą wyrazów
językowych, a także uporządkowanie w tekście wyrazów funkcyjnych, np. oraz.

M. Halliday wyróżnił podstawowe funkcje języka:

* instrumentalna – język jako narzędzie do wyrażania potrzeb
* regulująca – język jako narzędzie rozkazujące i regulujące kontkaty międzyludzkie
* interaktywna – język jako podstawowy sposób kontaktów międzyludzkich
* reprezentująca – język jako narzedzie do przetwarzania wiedzy
* imaginacji – język jako narzędzie przekazywania myśli i wyobrażeń
* heurystyczna – język umożliwiający uczenie się
* personalna – język jako narzędzie wyrażające emocje i odczucia

Można także wyróżnić za prof. Aleksandrem Kiklewiczem [1] funkcje języka, uwzględniając
jego relacje do środowiska:

1. Funkcja nominatywna (przedstawieniowa, metajęzykowa, nazywająca) polega na tym, że
jednostki języka, wyrazy, zdania występują jako znaki przedmiotów i stanów rzeczy. W
pewnym stopniu struktura semantyczna znaczeniowo odzwierciedla strukturę świata. Według
hipotezy relatywizmu lub determinizmu lingwistycznego, sformułowanej przez E. Sapira,
rozwiniętej później przez B. Whorfa, język określa sposób i formy poznania świata przez
człowieka. Autorzy ci twierdzili, że na naszą kulturę wpływa język. Stali się twórcami
psycholingwistyki – chcieli udowodnić że gramatyka wpływa na nasze procesy poznawcze.
Dziś tym zagadnieniem zajmuje się lingwistyka kognitywna.
2. Funkcja kognitywna (poznawcza, funkcjonalna, encyklopedyczna) to rola języka w
procesach poznania świata przez człowieka. Każdy język jest źródłem informacji o świecie.
Opanowanie języka jest zawsze przyswojeniem wiedzy o świecie. Źródłem informacji są
przede wszystkim znaki, wyrazy, idiomy. Poznawcza funkcja języka jest najbardziej
oczywista w przypadku przyswajania języków obcych. Funkcja kognitywna to fragment
wiedzy człowieka o świecie (czyli koncept). Każdemu znakowi, wyrazowi języka, nie tylko
przyporządkowane jest znaczenie leksykalne, ale także określa on kategorie kognitywne,
które są bogatsze, szersze niż znaczenie leksykalne. Każde wyrażenie językowe, każdy tekst
interpretowany jest w świetle jakiejś określonej kategorii kognitywnej.

3. Funkcja perceptywna (dekodująca) to rola języka jako środka rozumienia tekstów. W
wielu sytuacjach komunikacji wirtualnej język ma jedynie funkcje odbiorczą.
4. Funkcja komunikacyjna (społeczna, pierwotna) umożliwia relacje społeczne,
realizowanie wspólnej działalności, podział ról w społeczeństwie. Występuje w kilku
rodzajach:
a) Funkcja interaktywna (interpersonalna), w której język jest najważniejszym narzędziem
przekazywania informacji i oddziaływania na partnerów za pomocą informacji. W latach 60.
XX w pojawiła się pragmalingwistyka, która bada użycie języka w społeczeństwie, w aktach
mowy. Jej twórcą był angielski filozof John Langshaw Austin. Wydał książkę O aktach
mowy. Przedmiotem tej teorii nie są tylko zdania językowe, ale też czynności, które
realizujemy artykułując zdania. Austin rozróżnił 3 aspekty wyrażeń językowych: lokucja –
samo wypowiedzenie jakiejś treści, samo zdanie, np. Dzień dobry!, illokucja – intencja,
zamiar, plan, który realizuje człowiek za pomocą wyrażenia językowego (mówiąc Dzień
dobry! realizuję akt przywitania się), perlokucja – zaplanowane następstwo, a więc to, co
nadawca zakłada w czynnościach, w zachowaniu odbiorcy.
b) Funkcja manifestacyjna (indeksowa) polega na tym, że za pomocą języka człowiek
wyraża, manifestuje swoją przynależność lub nieprzynależność do pewnych grup
społecznych. Zwykle w tym celu używa się socjolektów, np. ktoś, kto mówi w żargonie
przestępczym, ujawnia, że należy do grona przestępczego.
c) Funkcja fatyczna – pojęcie to wprowadził Bronisław Malinowski. Polega na tym, że za
pomocą języka, w formie mówienia, stwarzamy i podtrzymujemy stosunki społeczne. Jest to
czynność niedynamiczna, w pewnym sensie zachowanie fatyczne jest bezsensowne (np. puste
rozmowy toczone tylko po to, by podtrzymać kontakt). Sam fakt rozmowy jest ważniejszy niż
to, co się mówi.
5. Funkcja aktywna polega na użyciu języka w celu realizacji psychicznej, intelektualnej lub
emocjonalnej aktywności człowieka. Najczęściej realizuje się jako funkcja emotywna: a)
funkcja myślowa – realizacja myślenia przez mówienie, b) mówienie wewnętrzne (mówienie
bez słów, L. Wygocki), c) mówienie egocentryczne czyli echologia (J. Piaget) – w mówieniu
dzieci ponad 80% tekstów nie ma adresata, zwykle jest to mówienie w celu echologii, czyli w
celu przyswojenia języka, d) funkcja tekstowa – wykorzystanie języka w celu pisania tekstów.
W przypadku tekstów pisanych odbiorca jest wirtualny, a czasami nie istnieje.
6. Funkcja magiczna (kreacyjna) – polega na wierze człowieka w to, że znaki językowe,
przede wszystkim wyrazy, to naturalne części nazywanych przedmiotów, rzeczy, a więc
używając ich możemy oddziaływać na rzeczy, na świat. Człowiek wierzy, że mówiąc może
oddziaływać na przedmioty materialne np. dzień dobry oddziałuje magicznie, sprawia, że ktoś
będzie miał dobry dzień, że będzie zdrów.

Istnieje kilka zasadniczych przeszkód (barier) skutecznego komunikowania się. G. Łasiński
podzielił je na 3 grupy:

1. SEMANTYCZNE

•

zniekształcenie informacji,

•

wielość informacji (szybkość, objętość),

•

niezrozumiała tematyka,

•

niezrozumiała terminologia, czy język,

2. PSYCHOLOGICZNE

•

negatywne nastawienie (różnice pokoleniowe, brak tolerancji),

•

nieśmiałość,

•

brak zainteresowania problemem,

•

zbyt duże zaangażowanie emocjonalne,

•

lekceważenie słuchaczy,

•

brak przygotowania merytorycznego,

•

dogmatyzm myślenia,

•

brak koncentracji,

•

monotonność wypowiedzi,

•

nieumiejętność słuchania,

•

zmęczenie,

•

różne temperamenty,

3. FIZYCZNE I ŚRODOWISKOWE

•

hałas,

•

temperatura,

•

miejsce,

•

pora dnia,

•

awaria sieci telekomunikacyjnych, komputerowych czy zasilania,

•

zbyt duża liczba uczestników,

•

zła organizacja pomieszczeń,

•

presja czasu,

W wyniku wystąpienia jednocześnie wszystkich lub tylko wybranych rodzajów zakłóceń,
to co dotrze do myśli odbiorcy może znacznie różnić się od tego, co zamierzał przekazać
nadawca. Oczywiście wiadomości mogą nie dotrzeć do odbiorców również dlatego, że ci są
zbyt zajęci innymi sprawami zawodowymi lub prywatnymi, zatroskani czy zatopieni w
myślach. Jest powszechnie wiadome, jak stres szkodzi procesom myślowym. Terminy,
niezliczone rachunki, problemy rodzinne, zebrania czy ważne święta wywołują stres i przez to
blokują komunikację.

Aby ograniczyć zakłócenia (bariery) komunikacji prezenter wypowiedzi powinien zatem
systematycznie doskonalić umiejętność wyczuwania emocji i nastawień uczestników
prezentacji oraz zdolność zapanowania nad nimi.

Odnośnie pierwszej grupy barier prowadzący powinien zadbać o prostotę, używać
możliwie najmniejszej ilości słów, używać kluczowych słów i znaków, wykorzystywać
wizualizację przekazu, stosować wykresy, diagramy, nie mówić do swoich obrazów, tylko do
publiczności. Mówca musi być otwarty na głosy, pytania i reakcje słuchaczy.
Przeciwdziałając zakłóceniom z drugiej grupy (powyżej wymienionych barier) prezenter
powinien zadbać o dobry kontakt wzrokowy, prawidłową postawę ciała, otwartą i przyjazną
motorykę, opanować tremę, poprzez staranne przygotowanie prezentacji oraz pozytywne
myślenie o tym, co się robi. Ważne jest, aby:

•

zawsze być pierwszym na miejscu spotkania – wchodzi się wtedy w rolę gospodarza,

•

starać się wcześniej poznać niektórych uczestników (będą sprzyjać),

•

być pewnym tego, co się mówi i robi.

G. Łaśiński wymienia też zakłócenia lub przeszkody całkowicie niezależne od
prowadzącego. Są to:

•

Zakłócenia ze strony uczestników np. spóźnienia, opuszczanie sali – nie reagujemy.

•

Przejęzyczenia należy skorygować, ale nie przepraszać.

•

Zapomniane określenia „wypadanie kwestii” (należy zastosować metodą opisową lub
krótkie podsumowanie z nadzieją przypomnienia sobie zapomnianego określenia).

•

Pytania uczestników na wynikające ze zrozumienia należy uprzejmie odpowiedzieć,
tzw. "zabójcze pyt." odsuwamy na później.

•

Rozmowa prowadzona przez uczestników między sobą (hałas) – jeśli dotyczy treści,
przedstawić dodatkowe argumenty, a jeśli to atak osobisty, wówczas rzeczowo,
dowcipnie dać opór atakowi.

•

Defekty techniczne – (zawsze należy być przygotowanym na zastąpienie jednego
urządzenia prezentującego innym, a w przypadku awarii zasilania na dalsze
prowadzenie prezentacji bez udziału sprzętu prezentacyjnego.

Sonya Hamlin w książce „Jak mówić, żeby nas słuchali” proponuje następujące sposoby
przeciwdziałania wszelkim barierom komunikacji. Radzi:

•

Być przygotowanym na zebrania, prezentację itp.

•

Sprawiać wrażenie zainteresowanego i godnego zaufania (opanować emocje). Uwaga:
Staraj się nie mówić, jeśli nie masz nic do powiedzenia ani do dodania. Wrażenie robi
nie to, jak często się wypowiadasz, lecz to, co mówisz.

•

Zadawać pytania.

•

Być graczem zespołowym (okazać otwartość i elastyczność, nie traktować spotkania
jak solowego występu).

•

Trzymać mocną pozycję (siądź wśród inicjatorów, ewentualnie naprzeciwko nich
miejsce z boku lub na końcu sprawia wrażenie bycia poza tym co się dzieje.

•

Nie przybierać postawy wrogiej, kiedy Cię krytykują (zaproponować wymianę
informacji poza salą ogólnego zebrania).

•

Trzymać się ustaleń czasowych.

W pozycji pt. „Komunikacja międzyludzka” dr k. Burakowski wymienia następujące
przeszkody w skutecznym komunikowaniu się. Są to:

•

różnice w postrzeganiu,

•

różnice językowe,

•

szumy,

•

emocje,

•

niezgodność komunikatów,

•

nieufność,

•

przeciążenie informacyjne,

•

niewłaściwy czas,

•

skupienie na czymś innym itp.

Zapobiegając tym przeszkodom komunikaty powinny być opracowane z myślą o jego
doświadczeniu. Brak jednakowego zrozumienia tych samych terminów, gestów czy symboli –
brak tzw. „wspólnoty znaczeń” jest najpowszechniejszą przyczyną nieporozumień
komunikacyjnych. Należy wyjaśnić znaczenie terminów niekonwencjonalnych lub
technicznych. Dobrze jest, gdy odbiorca potwierdzi lub własnymi słowami powtórzy główne
treści komunikatu. Aby eliminować niezgodności między komunikatami werbalnymi i
niewerbalnymi należy zdawać sobie z nich sprawę i unikać komunikatów sprzecznych lub
fałszywych. Komunikowanie nigdy nie jest wolne od jakiegokolwiek szumu. Należy unikać

otoczenia, które rozprasza uwagę oraz trzeba zapewnić większą jasność (czytelność)
komunikatu. W przezwyciężeniu emocji podstawowym warunkiem jest nie tylko ich
ograniczenie, ale również dążenie do zrozumienia reakcji emocjonalnych innych ludzi.
Należy troszczyć się o atmosferę otwartości i zaufania, zachęcać współpracowników do
swobodnego mówienia o sobie i swoich sprawach. Pożądane efekty w komunikacji
interpersonalnej zależą także od wiarygodności nadawców, od ich wiedzy, doświadczenia,
charakteru i uczciwości. Wiarygodność = autorytet + komunikacja + bezstronność. Aby
przezwyciężyć przeszkody w komunikowaniu się, należy spełnić dwa podstawowe warunki:

1.

nauczyć się rozpoznawania różnego rodzaju przeszkód,

2.

mieć wolę działania na rzecz ich przezwyciężenia.

Pamiętajmy, że doskonałość także dopuszcza drobne mankamenty.

1. Funkcje mowy:
a) przedstawieniowa, ekspresywna, impresywna - Karl Bühler
b) informacyjna, ekspresywna, impresywna, fatyczna, metajęzykowa, poetycka - Roman
Jakobson

2. Funkcjonalne podejście do procesu interakcji werbalnej
a) etnolingwistyczna teoria języka Bronisława Malinowskiego
b) czynności mowy Johna Austina
- performatywna (wykonawcza) moc języka
- lokucja, illokucja, perlokucja

Lokucja - to czynność mówienia o czymś, podczas której odpowiednie jednostki językowe
odnoszą się do odpowiednich znaczeń

Illokucja - to czynność działania werbalnego (performancji), którego sens został opisany w
czynności mówienia (lokucji)

Perlokucja - to czynność określająca stopień oddziaływania czynności mówienia na
interlokutora (interlokutorów)

c) teoria aktów mowy Johna Searle'a

Teoria aktów mowy wprowadziła więc bardzo ważne rozróżnienie między sensem
propozycjonalnym, a sensem illokucyjnym, który stał się podstawowym założeniem
metodologicznym w badaniach pragmalingwistycznych. Podstawową formułą
przedstawiającą funkcję illokucyjną (pragmatyczną) stał się schemat F(p), w którym treść
przedstawieniowa (ideacyjna) jest oznaczona literą p w nawiasie, co symbolizuje jej względną
niezależność od samej wyrażonej (naddanej) funkcji pragmatycznej, oznaczanej tu literą F.

d) poziomy funkcjonowania języka M.A.K. Halliday'a
- ideacyjny (informacyjny - którego podstawowym celem jest obrazowanie świata, czyli
przekaz informacji o rzeczywistości realnej lub powstającej w wyobrażeniu mówiącego
- interpersonalny (interakcyjny) - który określa stosunek mówiącego do świata
przedstawionego; skierowany jest do osób uczestniczących w komunikacji

- tekstualny - który odzwierciedla zdolność języka do wyrażania tych samych treści przy
pomocy różnorodnych środków formalnych

3. Schemat przekształcania wypowiedzenia na poziomie przedstawieniowym (ideacyjnym) w
odpowiednie akty mowy (na poziomie interakcyjnym) poprzez wprowadzenie operatorów
interakcyjnych:

Poziom interakcyjny (operatory ideacyjne): PODOBNO (p) (akt modalny), NA SZCZĘŚCIE
(p) (akt emotywno-oceniający), MÓWIĘ CI (p) (akt perswazyjny) itd.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
Poziom ideacyjny: (wypowiedzenie ideacyjne (p)) µ On µ spotkał wczorajµ swego dyrektora

(znak µ pokazuje możliwą "normalną" lokalizację składniową tych operatorów, a znak (p)
przedstawia treść ideacyjną (propozycjonalną)).

4. Założenia przyjęte przez Aleksego Awdiejewa w gramatyce interakcji werbalnej:

1) Poziom interakcyjny języka jest zorganizowaną (konwencjonalną) częścią gramatyki
danego języka, pozwalającą na nawiązanie, utrzymywanie i organizowanie komunikacji w
ramach określonego układu interakcyjnego, którego podstawowymi elementami są: obecność
nadawcy (JA), odbiorcy (TY), jedności czasu (TERAZ) i miejsca (TU) oraz relacje między
tymi wszystkimi elementami, wyrażone w postaci interakcyjnej intencji nadawcy.

2) Podstawową jednostką na poziomie interakcyjnym jest akt mowy. Sekwencja aktów mowy
tworzy ciąg konwersacyjny .

3) Pod względem opisowym poziom interakcyjny stanowi zbiór minigramatyk operatorów
interakcyjnych, w którym każdy operator posiada własne reguły użycia, opisujące warunki
składniowe, semantyczne i pragmatyczne jego zastosowania.

4) Sens każdego operatora interakcyjnego jest określany efektem jego zastosowania, czyli
wartością interakcyjną aktu mowy, który powstaje po wprowadzeniu takiego operatora do
sensu wypowiedzenia ideacyjnego. Operatory interakcyjne tworzą leksykon operatorów
interakcyjnych.

5) Sens interakcyjny pod względem metodologicznym można oddzielić od sensu ideacyjnego
w każdym konkretnym akcie mowy. Po eliminacji sensu interakcyjnego mamy do czynienia
ze zobiektywizowaną treścią ideacyjną, której funkcją komunikacyjną jest obrazowanie
ś

wiata. Treść taka dopuszcza interpretację ogólną, w wyniku której zarówno kategoria

nadawcy, jak i odbiorców zostaje wyzerowana.

6) Każdą treść ideacyjną można interpretować w określonym układzie interakcyjnym nawet
jeśli przy tym nie występują jawnie operatory interakcyjne (np. w postaci ukrytych aktów
mowy). Wówczas sens pragmatyczny wypowiedzenia jest określany przy pomocy niejawnych
(nie wyrażonych) składników danego układu interakcyjnego.

7) Możliwość oddzielenia sensu interakcyjnego od ideacyjnego nie ma charakteru
absolutnego, gdyż nie można wyobrazić sobie "czystego" sensu interakcyjnego, bez
jakiegokolwiek odniesienia ideacyjnego. Ma więc ona charakter jednostronny. Sens ideacyjny
może istnieć bez sensu interakcyjnego, ale odwrotna sytuacja jest niemożliwa. 8) Zgodnie z

podziałem funkcjonalnym M.A.K.Halliday'a poziom interakcyjny należy odróżnić również od
poziomu gramatyki organizacji tekstu, która zasługuje na swój odrębny i szczegółowy opis.