1

Funkcje j

ęzyka i tekstu

[Opracowanie zagadnień na podstawie wykładów z prof. Anną Dąbrowską (UWr) uzupełnione o informacje z wykładów na temat

wiedzy o komunikacji językowej z dr hab. Adamem Pawłowskim (KK) i innych informacji naukowych podanych w przypisach.]

FUNKCJA – rola jaką pełni dany element w języku.

Funkcje j

ęzyka i wypowiedzi

/

\

Funkcje systemu

Funkcje wypowiedzi

/

\

/

\

poznawcza generatywna

poszczególnych

ogólna działań

(symboliczna,

wypowiedzi

językowych społeczności

reprezentatywna)

/

\

/

\

zamierzone

niezamierzone socjalizująca kulturotwórcza

/ \
informacyjne pozainformacyjne

/

\

/

|

|

\

opisowa

oceniająco-

/

|

|

\

/

\

postulatywna / |

| kreatywna

konstatacje hipotezy

/ ekspresywna \

sprawcza

nakłaniająca

/

|

|

\

na mocy

na mocy

w celu

w celu wpłynięcia

wiary

konwencji

wywołania

na stan mentalny

/ \ społecznej

działań

/

\

ludowe

akty / \ perswazja

manipulacja

rytuały

sakramentalne

pytania dyrektywy

perswazja – działanie na świadomość,
manipulacja – działanie bez świadomości odbiorcy

FUNKCJE J

ĘZYKA I WYPOWIEDZI (Renata Grzegorczykowa)

1

:

•

Funkcje systemu (j

ęzyka):

o

generatywna:

produkowanie dowolnej liczby zdań, wypowiedzi na zasadzie reguł poprawnych
gramatycznie;

odnosi się do systemu reguł łączenia znaków w większe całości;

próbuje się w niej zdefiniować strukturę języka tak, by na jej podstawie
generować schemat składniowy konkretnego zdania;

stykamy się z nią przy tworzeniu wypowiedzi.

o

poznawcza/symboliczna/reprezentatywna/socjolingwistyczna/semantyczna/odniesie
nia/referencjalna:

język dostarcza pojęć, kształtuje obraz świata, jest narzędziem poznania;

klasyfikacja bodźców w odpowiednie grupy;

wchodzi w skład funkcji konwencjonalnej tekstu – na mocy kodu informuje
nadawcę o jego przynależności socjolingwistycznej;

ma związek z relatywizmem językowym/poznawczym.

•

Funkcje wypowiedzi:

o

poszczególnych (analizuje się 1 akt komunikacji):

niezamierzone (prezentatywne) – związane z biologią i fizjologią; zdradzają
cechy nadawcy wpływające na odbiorcę. Informują, np. o stanie zdrowia, wieku,
itp.;

zamierzone – cele, zawierają intencje, informuje się przy okazji;

•

informacyjne – przekazywanie informacji od nadawcy do odbiorcy;

1 R. Grzegorczykowa, Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, Język a kultura, tom 4: Funkcje
języka i wypowiedzi, pod red. Jerzego Bartmińskiego i Renaty Grzegorczykowej, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1991

2

•

pozainformacyjne:

o

sprawcza – pozwala na działanie poprzez mowę; pewne
wypowiedzi

tworzą

stany

rzeczy

(performatywy);

jest

rozpatrywana na mocy wiary i konwencji;

o

nakłaniaj

ąca (impresywna/konatywna) – ma na celu wywołanie

reakcji u odbiorcy po wpłynięciu na jego stan mentalny;

o

ekspresywna – nadawca liczy się z obecnością odbiorcy, ale nie
ma na celu wywołania reakcji;

o

kreatywna – tworzenie pewnej wizji świata, dzieła sztuki.

o

ogółu działa

ń językowych społeczności:

socjalizuj

ąca – ma związek ze społeczną naturą, charakterem człowieka; język –

spoiwo wspólnoty określa przynależność do grupy społecznej;

kulturotwórcza – język to narzędzie pozwalające na zapisanie i wyrażanie
osiągnięć kultury człowieka, narodu, społeczeństwa.

MODEL KOMUNIKACJI J

ĘZYKOWEJ KARLA BÜHLERA

•

koło – cechy konkretne znaku realizowanego (konkretna realizacja).

•

trójk

ąt – cechy istotne ze względu na funkcję semantyczną – symbol (idealna realizacja).

•

odci

ęte łuki koła – cechy znaku biorące udział w jego funkcjach asemantycznych

(symptom, apel).

•

wystaj

ące rogi trójkąta – nadmiar cech funkcjonalnie relewantnych, nie realizowanych

przez nadawcę, ale uzupełnianych przez percepcję odbiorcy.

K. Bühler – funkcje j

ęzykowe:

•

symptomu (znak wobec nadawcy)

ekspresywna

•

sygnału = apelu (znak wobec odbiorcy)

impresywna

•

symbolu = przedstawienia (znak wobec rzeczywistości)

przedstawieniowa/reprezentatywna

K. Bühler – aksjomaty

•

Istota języka polega na komunikacji (foniczności).

•

Zjawiska języka są znakami (nie wszystkie, np. fonemy – nie mają znaczenia – tworzymy z nich jednostki
mające znaczenie.

•

Znakiem może być dowolny przedmiot, zjawisko, zachowanie, itp.. Musi być wykorzystany w funkcji znaku i
postrzegany zmysłami (nośnik znaku). Trzeba umieć zinterpretować znak.

3

K. Bühler – schemat głoski:

Sposób oddzielenia funkcjonalnie istotnych
cech znaku na podstawie jego relacji do
nadawcy, rzeczywistości, odbiorcy.

Zasada abstrakcyjnej relewacji:

W komunikacji nie wszystkie części
znaków są wykorzystane do pełnienia
funkcji semantycznej. Ze względu na tę
funkcję znak może zawierać nadmiar cech
istotnych

(redundancja)

bywających

pomijanymi, np. uzupełnienie apercepcyjne.

Opis schematu: Nadawca przekazuje
szereg cech wypowiadając głoskę. Schemat
oddziela cechy istotne głoski od
nieistotnych zgodnie z zasadą abstrakcyjnej

relewacji – ze względu na to, jaką funkcję w komunikacji pełnią dane cechy.

SCHEMAT KOMUNIJACJI ROMANA JAKOBSONA

(KLASYFIKACJA FUNKCJI JĘZYKA)

KONTETST

(f. poznawcza)

KOMUNIKAT

(f. poetycka)

NADAWCA

(f.emotywna

)____________________________ODBIORCA

(f. konatywna = impresywna)

KONTAKT

(f. fatyczna)

KOD

(f. metajęzykowa)

Roman Jakobson swój schemat funkcji języka oparł na modelu K.Bühlera. Składnikom schematu komunikacji Jakobson
przypisał funkcje języka. Schemat Jakobsona nie uwzględnia funkcji komunikatywnej, podstawowej zarówno dla tekstu
jak i języka. Wszystkie funkcje w tym schemacie wyprowadzone zostały z aktu komunikacji.

Funkcja fatyczna j

ęzyka po raz pierwszy została zanotowana przez Bronisława Malinowskiego. Istnieją zdania, np. o

pogodzie, które nie przekazują żadnej treści, a są wyrażeniem woli nawiązywania kontaktu z odbiorcą (aprobatą dla
rozmówcy).

Funkcja metaj

ęzykowa wypowiedzi po raz pierwszy została zdefiniowana przez Alfreda Tarskiego. Jedną z cech

tekstu jest istnienie metatekstowości – faz, elementów zdania odwołujących się do samego tekstu. Tarski zdefiniował
pojęcie metajęzyka odróżniając go od języka przedmiotowego. Metajęzyk to płaszczyzna języka mówiąca o samym
języku, zdefiniowana na potrzeby nowoczesnej logiki. Mowa przybiera funkcję metajęzykową, zostaje sprowadzona do
kodu ilekroć nadawca i odbiorca chcą sprawdzić, czy posługują się jednakowym kodem. Funkcja metajęzykowa polega
na objaśnianiu znaków, znaczenia składników wypowiedzi.

Funkcja magiczna j

ęzyka jest nadawana tekstowi, gdy nadawca ma przekonanie, że w ten sposób prowokuje jakieś

siły dobre lub złe do określonego działania i zmiany jakiegoś istniejącego stanu rzeczy. Taką funkcję spełniają zaklęcia,
przekleństwa (w ich pierwotnej roli), błogosławieństwa, obrządki religijne. Przykłady: Niech cię szlag trafi! Bądź
błogosławiony!

Funkcja sprawcza j

ęzyka równa się funkcji magicznej i jest bardzo silnie związana z tekstem sytuacyjnym, bo

wypowiedzi zawierające tę funkcję odnoszą się do ściśle określonych sytuacji, np. obrządki religijne, sakramenty: Ja
ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego amen.

Funkcja poznawcza j

ęzyka odnosi się do rzeczywistości – referuje, wskazuje na pewien stan rzeczy pozwalając na

przekazanie i poznanie informacji o rzeczywistości.

•

Oznacza zjawiska,

•

Nazywa zjawiska,

•

Informuje o zjawiskach.

4

Funkcja prezentatywna j

ęzyka zwana też socjolingwistyczną wchodzi w skład funkcji konwencjonalnej tekstu (na

mocy kodu). Informuje o przynależności socjolingwistycznej.

Funkcja emotywna ukazuje postawę mówiącego wobec tego, o czym mówi.

Funkcja konatywna przedstawia nastawienie na odbiorcę.

Funkcja poetycka definiowana zwykle jako: projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji, dotyczy
tego, co i jak zostało powiedziane.

Roman Jakobson wprowadza rozró

żnienie na:

•

Langue – kod językowy, systyem.

o

funkcja fatyczna, bardzo silnie związana z intencją.

•

Language – język jako zjawisko społeczne.

o

funkcja socjalizująca,

o

funkcja kulturotwórcza,

o

funkcja generatywna,

o

funkcja poznawcza.

•

Parole

REFERENCJA (konkretny obiekt) – konkretny obiekt w wypowiedzi, np. Był u mnie pewien student.
DENOTACJA (klasa zjawisk) – znak ze wszystkimi jego możliwościami, np. Widziałem grupę studentów.
Każada wypowiedź podlega modalności. Predykacja może być prawdziwa lub fałszywa.

M. Halliday, twórca londy

ńskiej szkoły funkcjonalnej, autorytet w zakresie lingwistyki funkcjonalnej, doszedł do

wniosku, że język dzieci ma o wiele więcej funkcji. Są to:

•

funkcja interaktywna czyli interpersonalna, np. zabierz!, polegająca na używaniu języka jako narzędzia
komunikacji społecznej; w zakresie tej funkcji Halliday rozróżnił funkcj

ę regulacyjną sprowadzającą się do

regulowania stosunków społecznych za pomocą formy przekazywania komunikatów, oraz funkcj

ę indeksową

(manifestacyjną), która występuje, gdy mówiąc o czymś nadawca wyraża przynależność do pewnej grupy
społecznej

•

funkcja reprezentacyjna czyli reprezentacja jakichś stanów rzeczy, np. ba!; obejmuje nazywanie,
przedstawianie komunikacji w formie znaków językowych, stanów racjonalnych, a także stany nieracjonalne,
emocjonalne

•

funkcja tekstowa, polega na organizacji aktów mowy, tekstu, za pomocą wyrazów językowych, a także
uporządkowanie w tekście wyrazów funkcyjnych, np. oraz

Funkcje j

ęzyka – relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko rozumiemy tu świat,

rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne, kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje
komunikacyjne.

•

Generatywna – pozwana na tworzenie dowolnej liczby wypowiedzi odpowiednio gramatycznych.

•

Poznawcza – narzędzie poznania, klasyfikowanie odpowiednich bodźców w grupy.

Językowi przypisywane są również funkcje:

•

Kognitywna – poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei, pojęć, ale także na
realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie. Badają ją: logika, psychologia, filozofia

•

Społeczna – odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest narzędziem tworzenia i
regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem podziału kompetencji i układu ról
społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia, psychologia społeczna, medioznawstwo

•

Afektywna – emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają ją: poetyka,
literaturoznawstwo, psychologia twórczości