2.1.Źródła informacji statystycznej o ludności (wg ważności)
a) spisy ludności – najbardziej wszechstronne, dot. całego kraju
b) ewidencja bieżąca ludności,

-

ewidencja bieżąca stanu ludności (księgi meldunkowe)

-

ewidencja ruchu naturalnego

c) specjalne badania metoda reprezentacyjną,
d) specjalne badania monograficzne,
e) materiały wtórne itp.

2.2.Powszechne spisy ludności
Pełne badanie statystyczne, ustalające stan liczebny i strukturę ludności wg określonych cech w
określonym momencie, na danym terytorium, na drodze indywidualnie uzyskiwanych informacji o
wszystkich jednostkach podlegających badaniu.

Historia spisów
Pocz. służyły ustalaniu ogólnej liczby ludności (głów) lub potencjalnych żołnierzy; cel: obliczenie wysokości
podatków.
IV w. p.n.e. Egipt; II w. p.n.e. Chiny; staroż. Rzym – regularne spisy, tzw. cenzusy
Od XVIII wieku systematyczne, powszechne spisy ludności na nowoczesnych zasadach
1749 Szwecja, 1790 USA
Polska: 1789 – spis sumaryczny: ludność miast i wsi

1777 i 1787 – spisy ludności miast

1790 – 1.spis imienny

okres międzywojenny: 1921 i 1931
spisy powojenne: 14.02.1946 – spis sumaryczny (stan i struktura ludności wg wieku oraz płci)
6 NSP: 3.12.1950; 6.12.1960; 8.12.1970; 7.12.1978; 6.12.1988; 20.05.2002

Ogólne zalecenia ONZ:
co 10 lat, w latach zakończonych na 0 lub im bliskim (ułatwia szacunki ludnościowe w skali globu)
Ponieważ dla potrzeb działania państwa konieczna jest wiedza o strukturze ludności częściej niż co 10
lat, przeprowadza się mikrospisy lub oprac. dane z ksiąg meldunkowych.
Podstawowe warunki dot. spisu:

1) precyzyjne określenie badanej zbiorowości pod względem rzeczowym, terytorialnym,

czasowym

2) właśc. układ formularzy, jednoznaczność pytań i dobra instrukcja,
3) dobra organizacja
4) pozytywny stosunek ludności do spisu: akcja propagandowa, wyjaśnienie celów spisu,

tajemnica spisywanych inf., podstawa prawna ich uzyskania.

5) Imienność
6) Bezpośredniość
7) Określenie terytorium: precyzja granic województw, powiatów, gmin, obwodów spisowych;

korekty nazewnictwa;

8) Wybór terminu spisu: wybranie czasu, w którym ruchliwość ludności jest najmniejsza.

MOMENT KRYTYCZNY SPISU w Polsce to stan o północy, np. z 20/21 maja 2002

Program podstawowy spisów ok. 2000 roku - zalecenia ogólne Komisji Statystycznej ONZ
Cechy geograficzne: 1)miejsce zamieszkania (liczba osób, miejscowość), 2)miejsce zamieszkania rok
przed spisem
Cechy demograficzne: 3)płeć 4)wiek 5)stan cywilny (prawny) 6)kraj/miejsce urodzenia 7)obywatelstwo
Cechy ekonomiczne: 8)bież. aktywność ekonomiczna 9)czas przepracowany 10)zawód wykonywany
11)rodzaj działalności zakładu pracy 12)status zatrudnienia 13)miejsce pracy
Cechy dot. wykształcenia: 14)poziom wykształcenia
Cechy dot. gospodarstwa domowego i rodziny: 15) stosunek do reprezentanta gospodarstwa
domowego, m.in. liczba dzieci, typ gospodarstwa domowego, liczba osób na emeryturze

Łącznie ze spisami ludności częste są spisy mieszkań i warunków mieszkaniowych, nieruchomości, gosp.
rolnych, przedsiębiorstw pozarolniczych.
Np. NSP 2002 dodat.: spis rolny i 2 badania: pełne badanie migracji i badanie reperezent. dzietności
kobiet

Kategorie ludności spisowej
Ludność „obecna” (de facto) – spisana w danej miejscowości w krytycznym momencie spisu

Ludność ”zamieszkała” (de jure) – stale zamieszkująca daną miejscowość, w momencie krytycznym
była obecna lub nie.
Kryterium zameldowania jest mniej istotne.
Do osób obecnych zalicza się też osoby nieobecne, np. z powodu pracy na nocnej zmianie –
nieobecność krótsza niż 1 dobę.

Osoby czasowo nieobecne - spisywane w miejscu stałego zamieszkania jako nieobecne z powodu:
1)urlopu, 2)wyjazdu na delegację służb., 3)kilkutyg. ćwiczeń wojskowych, 4)kursu szkolenia
zawodowego, 5)odbywania praktyki zawodowej, np. studenckiej, 6)pobytu w szpitalu/sanatorium,
7)innej nieobecności – sprawy rodzinne pow.24h.

Kryterium zameldowania nie jest ważne, np. w sytuacjach, gdy osoby zamieszkują w innym miejscu w
związku ze stałą pracą, nauka, odbywaniem służby wojskowej lub kary (więzienie, areszt, zakład
poprawczy).

Osoby nie mające w ogóle miejsca zamieszkania (np. Cyganie, wędrowni rzemieślnicy, handlarze,
grajkowie) spisywane były w obwodzie spisowym, w którym się w momencie kryt. znajdowały.
Osoby przeprowadzające się zaliczono do mieszkańcowi w nowym miejscu.
NIE podlegają spisowi: obywatele państw obcych, zatrudnieni w przedstawicielstwach
dyplomatycznych, urzędach, konsulatach i in. wraz z rodzinami.
Spisani zostali pozostali obywatele państw obcych oraz bezpaństwowcy.

Wg zalecenia ONZ i EUROSTATu wyróżnia się 3 kategorie ludności:

1) ludność faktycznie zamieszkała
2) ludność stale zamieszkała
3) ludność rezydująca

Cudzoziemiec – każda osoba, która nie ma polskiego obywatelstwa.

Cechy demograficzne w spisach polskich
Zespoły cech w spisach:

a. cechy zespołowe
b. cechy demograficzne
c. cechy społeczno-zawodowe

„minimum demograficzne”: płeć, data ur. (wiek), stan cywilny



stosunek do głowy gosp.

Wydzielenie w określonym mieszkaniu osób należących do jednego gosp. domowego
Porządek w kolejności spisywanych osób

GOSPODARSTWO DOMOWE RODZINNE rodzina/y mieszkające razem i utrzymujące się wspólnie (mogą
też być niespokrewnione ale mieszkające i utrzymujące się razem z daną rodziną)
GOSPODARSTWO DOMOWE NIERODZINNE (w tym os. samotne) osoby utrzymujące się oddzielne, też
sublokatorzy/współlokatorzy
GOSPODARSTWO NIERODZINNE zakład zakwaterowania zbiorowego, w którym przebywają
czasowo/stale obce sobie osoby, np. czasowo: hotele, domy wczasowe, szpitale, schroniska, sanatoria;
stale: hotele robotnicze, domy studenckie, domy starców, zakłady dla inwalidów, domy dziecka,
klasztory, zakłady karne i więzienia itp.
Wg zaleceń EUROSTAT: 4 kategoria „GOSPODARSTWA INNE”(2002), obejmuje gł. osoby bezdomne.
GŁOWA GOSPODARSTWA – wg subiektywnej oceny osób spisywanych, osoba która dostarcza środki
utrzymania, lub (jeśli osoby dostarczają je w równym stopniu)-osoba która nimi rozporządza.



Rodzina

a. Małżeństwa bez dzieci
b. Małżeństwa z dziećmi
c. Samotne matki z dziećmi
d. Samotni ojcowie z dziećmi
e. Partnerzy bez dzieci*
f. Partnerzy z dziećmi*

Powyższy podział obejmuje tylko rodziny biologiczne (nuklearne).
*kategorie dodane w NSP 2002

Badanie typów rodzin (np. NSP 1950)

rodziny pełne bez/z dalszymi krewnymi; rodziny niepełne bez/z dalszymi krewnymi; inne zespoły
spokrewnionych osób.
NSP 2002 wprowadza procedury automatycznego (komputerowego) wyodrębniania rodzin oraz
kodowania powiązań miedzy ich członkami w ramach gosp. domowego.

Nowym zagadnieniem jest rozróżnienie na stan cywilny prawny i faktyczny.
Nowe kategorie: zamężny/żonata nie pozostający w małżeństwie, zw. partnerskie, os. separowane.



Miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania w przeszłości

Cel: ustalenie salda ruchów wędrówkowych; utrudnione np. przez zmiany podziałów administracyjnych.

2002 :szersze badanie
kraj urodzenia, okres zamieszkania (pobytu) w danej miejscowości, , miejsca poprzedniego pobytu,
formy migracji długookresowych: poprzednie miejsce zamieszkania w kraju/za granicą, przyczyna
zmiany miejsca zamieszkania, źródło utrzymania w poprzednim miejscu.



Analfabetyzm, wykształcenie, uczęszczanie do szkół

Informacje stosunkowo mało dokładne.
Pyt. o umiejętność pisania i czytania (wielokrotnie przeformułowywane)-decydujące znaczenie ma
pisanie; a podział na PÓŁANALFABETÓW i analfabetów wydaje się bezcelowy.

Pozostałe cechy demograficzne

-

obywatelstwo, narodowość, język ojczysty – pytania ważne w państwach wielonarodowych,

-

pyt. o sieroctwo obecne w zasadzie tylko w spisach powojennych,

-

niepełnosprawność (inwalidztwo) – mierzone poprzez oświadczenie o ludności o kalectwie lub
przewlekłych chorobach

a. os. niepełnosprawne BIOLOGICZNIE

całkowite/poważne ograniczenie zdolności wykonywania podstawowych czynności

b. os. niepełnosprawne PRAWNIE czyli mające orzeczenie o niepełnosprawności
-

płodność kobiet

pyt. o liczbę żywo urodzonych dzieci, odstęp między kolejnymi porodami i datę zawarcia związku
małżeńskiego
Spis daje informacje o płodności wszystkich kobiet żyjących w momencie spisu podczas gdy
sprawozdawczość bieżąca mówi tylko o płodności kobiet rodzących w danym roku.
NSP 2002: dodatkowe badania dzietności. Przeprowadzono je na próbie reprezentatywnej kobiet w
wieku 16 i więcej lat. Pytano o historię związków małżeńskich i partnerskich, liczbę żywo urodzonych
dzieci oraz o przyszłe zamiary prokreacyjne.

Cechy społeczno - zawodowe

Praca-informacje zbierana od osób powyżej 15 r. ż.
Typy gospodarstw domowych ze względu na źródło utrzymania (bez użytkowników indywidualnych
gosp. rolnych):
a. gosp. pracownicze /z pracy najemnej/
b. gosp. pracujących na własny rachunek
c. gosp. utrzymujące się gł./wył z emerytury
d. gosp. utrzymujące się gł./wył z renty inwalidzkiej
e. gosp. utrzymujące się gł./wył z innych źródeł poza rentą i emeryturą
f. gosp. domowe pozostające na utrzymaniu innych gosp. domowych lub osób spoza

gospodarstwa.

Typy gospodarstw z użytkownikiem indywidualnego gosp. rolnego:
a. rolnicze b. mieszane – gł. rolnicze c. mieszane – gł. nierolnicze d. nierolnicze.

LUDNOŚĆ AKTYWNA ZAWODOWO – praca jest głównym lub dodatkowym źródłem utrzymania

-

pracujący

-

bezrobotni czyli osoby, które w badanym tygodniu nie były osobami pracującymi,
aktywnie poszukujące pracy i gotowe ją podjąć w danym lub kolejnym tygodniu

LUDNOŚĆ BIERNA ZAWODOWO

2.3.Ewidencja bieżąca i sprawozdawczość
podstawowe cech danych ewidencyjnych to ciągłość i aktualność.
*BADANIA JEDNORAZOWE zestawienie aktualnego stanu ludności dla oceny kompletności i
prawidłowości rejestracji oraz otrzymania prawidłowego obrazu stanu liczebnego i struktury
ludności wg określonych cech.



Księgi stanu cywilnego: rejestracja małżeństw, urodzeń i zgonów

Przed 1939 akta prowadziły przede wszystkim org. wyznaniowe

1. Małżeństwa. W 1993 podpisano konkordat, który wprowadzał związki wyznaniowe ze

skutkami prawnymi (ślub zostaje w ciągu 5 dni zgłoszony w USC)

2. Rozwody. Źródło informacji: tzw. ”karty statystyczne z prawomocnie orzeczonego

rozwodu”

3. Fakt urodzenia. należy zgłosić do 14 dni
4. Fakt zgonu. Należy zgłosić do 3 dni.



Rejestracja zameldowań i wymeldowań – księgi meldunkowe.

Rejestry MSWiA oraz oprac. GUS

1. Zmiana miejsca pobytu w kraju
2. Imigracja na pobyt stały
3. Emigracja na pobyt stały
4. Pobyt czasowy powyżej 2 m-cy

2.4 Metoda szacunkowa

- polega na ustalaniu liczebności jednostek o określonych właściwościach w badanej zbiorowości,
natężenia określonych faktów ruchu naturalnego (zawartych małżeństw, urodzeń, zgonów),
liczebności ludności w określonych grupach wieku itd. na podstawie uzasadnionych przesłanek.

2.5. Inne źródła
- np. regularne badania gospodarstw domowych
- specjalne badania empiryczne – obejmują część lub całości określonej populacji, (np. ZUS) danymi z
takich badań można posługiwać się niezależnie od ich zasadniczego przeznaczenia
- GUS prowadzi systematycznie badania budżetów gospodarstw domowych, których celem jest
ustalenie poziomu i struktury wydatków i dochodów rodzin
- od 1993 r. badaniem są objęte, w ramach Zintegrowanego Systemu Badań Gospodarstw Domowych,
wszystkie prywatne gospodarstwa domowe
- wyniki badań obrazują podział gospodarstw domowych według głównego źródła utrzymania,
poziomu uzyskiwanych dochodów, wielkości gospodarstwa domowego, typów rodziny biologicznej
oraz różnych cech głów gospodarstwa domowego
- elektroniczne technika obliczeniowa: System Państwowej Informacji Statystycznej (SPIS), Powszechny
Elektroniczny System Ewidencji Ludności (PESEL) (charakteryzuje każdego obywatela pod względem 100
cech)
- metoda anamnestyczna – wylosowane osoby (badanie przeprowadza się z reguły metodą
reprezentacyjną, aby móc uogólnić wyniki) udzielają informacji o faktach demograficznych za dłuższy
okres. Najczęściej spotykanym badaniem tego typu jest w demografii badanie płodności ogólnej
kobiet. Metoda ta pozwala na ocenę procesów demograficznych zachodzących w różnych okresach,
a reprezentacyjny charakter badań umożliwia znaczne rozbudowanie zakresu pytań w porównaniu z
zakresem pytań stosowanych w ogólnopaństwowej rejestracji ruchu naturalnego ludności.
- metoda monograficzna