2.1.Źródła informacji statystycznej o ludności (wg ważności)

a) spisy ludności - najbardziej wszechstronne, dot. całego kraju

b) ewidencja bieżąca ludności,

• ewidencja bieżąca stanu ludności (księgi meldunkowe)

• ewidencja ruchu naturalnego

c) specjalne badania metoda reprezentacyjną,

d) specjalne badania monograficzne,

e) materiały wtórne itp.

2.2.Powszechne spisy ludności

Pełne badanie statystyczne, ustalające stan liczebny i strukturę ludności wg określonych cech w określonym momencie, na danym terytorium, na drodze indywidualnie uzyskiwanych informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.

Historia spisów

Pocz. służyły ustalaniu ogólnej liczby ludności (głów) lub potencjalnych żołnierzy; cel: obliczenie wysokości podatków.

IV w. p.n.e. Egipt; II w. p.n.e. Chiny; staroż. Rzym - regularne spisy, tzw. cenzusy

Od XVIII wieku systematyczne, powszechne spisy ludności na nowoczesnych zasadach

1749 Szwecja, 1790 USA

Polska: 1789 - spis sumaryczny: ludność miast i wsi

1777 i 1787 - spisy ludności miast

1790 - 1.spis imienny

okres międzywojenny: 1921 i 1931

spisy powojenne: 14.02.1946 - spis sumaryczny (stan i struktura ludności wg wieku oraz płci)

6 NSP: 3.12.1950; 6.12.1960; 8.12.1970; 7.12.1978; 6.12.1988; 20.05.2002

Ogólne zalecenia ONZ:

co 10 lat, w latach zakończonych na 0 lub im bliskim (ułatwia szacunki ludnościowe w skali globu)

Ponieważ dla potrzeb działania państwa konieczna jest wiedza o strukturze ludności częściej niż co 10 lat, przeprowadza się mikrospisy lub oprac. dane z ksiąg meldunkowych.

Podstawowe warunki dot. spisu:

1. precyzyjne określenie badanej zbiorowości pod względem rzeczowym, terytorialnym, czasowym

2. właśc. układ formularzy, jednoznaczność pytań i dobra instrukcja,

3. dobra organizacja

4. pozytywny stosunek ludności do spisu: akcja propagandowa, wyjaśnienie celów spisu, tajemnica spisywanych inf., podstawa prawna ich uzyskania.

5. Imienność

6. Bezpośredniość

7. Określenie terytorium: precyzja granic województw, powiatów, gmin, obwodów spisowych; korekty nazewnictwa;

8. Wybór terminu spisu: wybranie czasu, w którym ruchliwość ludności jest najmniejsza.

MOMENT KRYTYCZNY SPISU w Polsce to stan o północy, np. z 20/21 maja 2002

Program podstawowy spisów ok. 2000 roku - zalecenia ogólne Komisji Statystycznej ONZ

Cechy geograficzne: 1)miejsce zamieszkania (liczba osób, miejscowość), 2)miejsce zamieszkania rok przed spisem

Cechy demograficzne: 3)płeć 4)wiek 5)stan cywilny (prawny) 6)kraj/miejsce urodzenia 7)obywatelstwo

Cechy ekonomiczne: 8)bież. aktywność ekonomiczna 9)czas przepracowany 10)zawód wykonywany 11)rodzaj działalności zakładu pracy 12)status zatrudnienia 13)miejsce pracy

Cechy dot. wykształcenia: 14)poziom wykształcenia

Cechy dot. gospodarstwa domowego i rodziny: 15) stosunek do reprezentanta gospodarstwa domowego, m.in. liczba dzieci, typ gospodarstwa domowego, liczba osób na emeryturze

Łącznie ze spisami ludności częste są spisy mieszkań i warunków mieszkaniowych, nieruchomości, gosp. rolnych, przedsiębiorstw pozarolniczych.

Np. NSP 2002 dodat.: spis rolny i 2 badania: pełne badanie migracji i badanie reperezent. dzietności kobiet

Kategorie ludności spisowej

Ludność „obecna” (de facto) - spisana w danej miejscowości w krytycznym momencie spisu

Ludność ”zamieszkała” (de jure) - stale zamieszkująca daną miejscowość, w momencie krytycznym była obecna lub nie.

Kryterium zameldowania jest mniej istotne.

Do osób obecnych zalicza się też osoby nieobecne, np. z powodu pracy na nocnej zmianie - nieobecność krótsza niż 1 dobę.

Osoby czasowo nieobecne - spisywane w miejscu stałego zamieszkania jako nieobecne z powodu: 1)urlopu, 2)wyjazdu na delegację służb., 3)kilkutyg. ćwiczeń wojskowych, 4)kursu szkolenia zawodowego, 5)odbywania praktyki zawodowej, np. studenckiej, 6)pobytu w szpitalu/sanatorium, 7)innej nieobecności - sprawy rodzinne pow.24h.

Kryterium zameldowania nie jest ważne, np. w sytuacjach, gdy osoby zamieszkują w innym miejscu w związku ze stałą pracą, nauka, odbywaniem służby wojskowej lub kary (więzienie, areszt, zakład poprawczy).

Osoby nie mające w ogóle miejsca zamieszkania (np. Cyganie, wędrowni rzemieślnicy, handlarze, grajkowie) spisywane były w obwodzie spisowym, w którym się w momencie kryt. znajdowały.

Osoby przeprowadzające się zaliczono do mieszkańcowi w nowym miejscu.

NIE podlegają spisowi: obywatele państw obcych, zatrudnieni w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach, konsulatach i in. wraz z rodzinami.

Spisani zostali pozostali obywatele państw obcych oraz bezpaństwowcy.

Wg zalecenia ONZ i EUROSTATu wyróżnia się 3 kategorie ludności:

1. ludność faktycznie zamieszkała

2. ludność stale zamieszkała

3. ludność rezydująca

Cudzoziemiec - każda osoba, która nie ma polskiego obywatelstwa.

Cechy demograficzne w spisach polskich

Zespoły cech w spisach:

1. cechy zespołowe

2. cechy demograficzne

3. cechy społeczno-zawodowe

„minimum demograficzne”: płeć, data ur. (wiek), stan cywilny

• stosunek do głowy gosp.

Wydzielenie w określonym mieszkaniu osób należących do jednego gosp. domowego

Porządek w kolejności spisywanych osób

GOSPODARSTWO DOMOWE RODZINNE rodzina/y mieszkające razem i utrzymujące się wspólnie (mogą też być niespokrewnione ale mieszkające i utrzymujące się razem z daną rodziną)

GOSPODARSTWO DOMOWE NIERODZINNE (w tym os. samotne) osoby utrzymujące się oddzielne, też sublokatorzy/współlokatorzy

GOSPODARSTWO NIERODZINNE zakład zakwaterowania zbiorowego, w którym przebywają czasowo/stale obce sobie osoby, np. czasowo: hotele, domy wczasowe, szpitale, schroniska, sanatoria; stale: hotele robotnicze, domy studenckie, domy starców, zakłady dla inwalidów, domy dziecka, klasztory, zakłady karne i więzienia itp.

Wg zaleceń EUROSTAT: 4 kategoria „GOSPODARSTWA INNE”(2002), obejmuje gł. osoby bezdomne.

GŁOWA GOSPODARSTWA - wg subiektywnej oceny osób spisywanych, osoba która dostarcza środki utrzymania, lub (jeśli osoby dostarczają je w równym stopniu)-osoba która nimi rozporządza.

• Rodzina

1. Małżeństwa bez dzieci

2. Małżeństwa z dziećmi

3. Samotne matki z dziećmi

4. Samotni ojcowie z dziećmi

5. Partnerzy bez dzieci*

6. Partnerzy z dziećmi*

Powyższy podział obejmuje tylko rodziny biologiczne (nuklearne).

*kategorie dodane w NSP 2002

Badanie typów rodzin (np. NSP 1950)

rodziny pełne bez/z dalszymi krewnymi; rodziny niepełne bez/z dalszymi krewnymi; inne zespoły spokrewnionych osób.

NSP 2002 wprowadza procedury automatycznego (komputerowego) wyodrębniania rodzin oraz kodowania powiązań miedzy ich członkami w ramach gosp. domowego.

Nowym zagadnieniem jest rozróżnienie na stan cywilny prawny i faktyczny.

Nowe kategorie: zamężny/żonata nie pozostający w małżeństwie, zw. partnerskie, os. separowane.

• Miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania w przeszłości

Cel: ustalenie salda ruchów wędrówkowych; utrudnione np. przez zmiany podziałów administracyjnych.

2002 :szersze badanie

kraj urodzenia, okres zamieszkania (pobytu) w danej miejscowości, , miejsca poprzedniego pobytu,

formy migracji długookresowych: poprzednie miejsce zamieszkania w kraju/za granicą, przyczyna zmiany miejsca zamieszkania, źródło utrzymania w poprzednim miejscu.

• Analfabetyzm, wykształcenie, uczęszczanie do szkół

Informacje stosunkowo mało dokładne.

Pyt. o umiejętność pisania i czytania (wielokrotnie przeformułowywane)-decydujące znaczenie ma pisanie; a podział na PÓŁANALFABETÓW i analfabetów wydaje się bezcelowy.

Pozostałe cechy demograficzne

• obywatelstwo, narodowość, język ojczysty - pytania ważne w państwach wielonarodowych,

• pyt. o sieroctwo obecne w zasadzie tylko w spisach powojennych,

• niepełnosprawność (inwalidztwo) - mierzone poprzez oświadczenie o ludności o kalectwie lub przewlekłych chorobach

a. os. niepełnosprawne BIOLOGICZNIE

całkowite/poważne ograniczenie zdolności wykonywania podstawowych czynności

b. os. niepełnosprawne PRAWNIE czyli mające orzeczenie o niepełnosprawności

• płodność kobiet

pyt. o liczbę żywo urodzonych dzieci, odstęp między kolejnymi porodami i datę zawarcia związku małżeńskiego

Spis daje informacje o płodności wszystkich kobiet żyjących w momencie spisu podczas gdy sprawozdawczość bieżąca mówi tylko o płodności kobiet rodzących w danym roku.

NSP 2002: dodatkowe badania dzietności. Przeprowadzono je na próbie reprezentatywnej kobiet w wieku 16 i więcej lat. Pytano o historię związków małżeńskich i partnerskich, liczbę żywo urodzonych dzieci oraz o przyszłe zamiary prokreacyjne.

Cechy społeczno - zawodowe

Praca-informacje zbierana od osób powyżej 15 r. ż.

Typy gospodarstw domowych ze względu na źródło utrzymania (bez użytkowników indywidualnych gosp. rolnych):

1. gosp. pracownicze /z pracy najemnej/

2. gosp. pracujących na własny rachunek

3. gosp. utrzymujące się gł./wył z emerytury

4. gosp. utrzymujące się gł./wył z renty inwalidzkiej

5. gosp. utrzymujące się gł./wył z innych źródeł poza rentą i emeryturą

6. gosp. domowe pozostające na utrzymaniu innych gosp. domowych lub osób spoza gospodarstwa.

Typy gospodarstw z użytkownikiem indywidualnego gosp. rolnego:

1. rolnicze b. mieszane - gł. rolnicze c. mieszane - gł. nierolnicze d. nierolnicze.

LUDNOŚĆ AKTYWNA ZAWODOWO - praca jest głównym lub dodatkowym źródłem utrzymania

• pracujący

• bezrobotni czyli osoby, które w badanym tygodniu nie były osobami pracującymi, aktywnie poszukujące pracy i gotowe ją podjąć w danym lub kolejnym tygodniu

LUDNOŚĆ BIERNA ZAWODOWO

2.3.Ewidencja bieżąca i sprawozdawczość

podstawowe cech danych ewidencyjnych to ciągłość i aktualność.

*BADANIA JEDNORAZOWE zestawienie aktualnego stanu ludności dla oceny kompletności i prawidłowości rejestracji oraz otrzymania prawidłowego obrazu stanu liczebnego i struktury ludności wg określonych cech.

• Księgi stanu cywilnego: rejestracja małżeństw, urodzeń i zgonów

Przed 1939 akta prowadziły przede wszystkim org. wyznaniowe

1. Małżeństwa. W 1993 podpisano konkordat, który wprowadzał związki wyznaniowe ze skutkami prawnymi (ślub zostaje w ciągu 5 dni zgłoszony w USC)

2. Rozwody. Źródło informacji: tzw. ”karty statystyczne z prawomocnie orzeczonego rozwodu”

3. Fakt urodzenia. należy zgłosić do 14 dni

4. Fakt zgonu. Należy zgłosić do 3 dni.

• Rejestracja zameldowań i wymeldowań - księgi meldunkowe.

Rejestry MSWiA oraz oprac. GUS

1. Zmiana miejsca pobytu w kraju

2. Imigracja na pobyt stały

3. Emigracja na pobyt stały

4. Pobyt czasowy powyżej 2 m-cy

2.4 Metoda szacunkowa

- polega na ustalaniu liczebności jednostek o określonych właściwościach w badanej zbiorowości, natężenia określonych faktów ruchu naturalnego (zawartych małżeństw, urodzeń, zgonów), liczebności ludności w określonych grupach wieku itd. na podstawie uzasadnionych przesłanek.

2.5. Inne źródła

- np. regularne badania gospodarstw domowych

- specjalne badania empiryczne - obejmują część lub całości określonej populacji, (np. ZUS) danymi z takich badań można posługiwać się niezależnie od ich zasadniczego przeznaczenia

- GUS prowadzi systematycznie badania budżetów gospodarstw domowych, których celem jest ustalenie poziomu i struktury wydatków i dochodów rodzin

- od 1993 r. badaniem są objęte, w ramach Zintegrowanego Systemu Badań Gospodarstw Domowych, wszystkie prywatne gospodarstwa domowe

- wyniki badań obrazują podział gospodarstw domowych według głównego źródła utrzymania, poziomu uzyskiwanych dochodów, wielkości gospodarstwa domowego, typów rodziny biologicznej oraz różnych cech głów gospodarstwa domowego

- elektroniczne technika obliczeniowa: System Państwowej Informacji Statystycznej (SPIS), Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności (PESEL) (charakteryzuje każdego obywatela pod względem 100 cech)

- metoda anamnestyczna - wylosowane osoby (badanie przeprowadza się z reguły metodą reprezentacyjną, aby móc uogólnić wyniki) udzielają informacji o faktach demograficznych za dłuższy okres. Najczęściej spotykanym badaniem tego typu jest w demografii badanie płodności ogólnej kobiet. Metoda ta pozwala na ocenę procesów demograficznych zachodzących w różnych okresach, a reprezentacyjny charakter badań umożliwia znaczne rozbudowanie zakresu pytań w porównaniu z zakresem pytań stosowanych w ogólnopaństwowej rejestracji ruchu naturalnego ludności.

- metoda monograficzna

Jerzy Z. Holzer „Demografia” 2.1-2.3

---