Okólski, Demografia, r. 3.6-3.10, 5.6-5.7

3.6 Rozdrodczość i płodność

Rozdrodczość - strumień urodzeń w populacji (lub kohorcie) w jednostce czasu (np. w ciągu jednego roku). Jest to jeden z najważniejszych czynników przyrostu ludności oraz zmian jej struktury wg wieku.

Podstawową kategorią rozrodczości jest urodzenie żywe, czyli wydobycie z ustroju matki płodu po ciąży trwającej co najmniej 28 tygodni.

Wpływ na rozrodczość mają sposób powstawania i rozpadu rodziny, jej cykl życia oraz jej formy (typy).

Istnieją 3 współczynniki pomiaru rozrodczości:

1) urodzeń - urodzenia żywe w jednostce czasu kalendarzowego przypadające na 1000 mieszkańców

2) płodności - iloraz urodzeń żywe w danej populacji w ciągu jednego roku kalendarzowego przypadające na średnią liczbę kobiet w wieku rozrodczym

3) dzietności - średnia liczba dzieci żywo urodzonych przypadająca na kobietę w ciągu jej życia rozrodczego

Powyższe współczynniki mają charakter ogólny, stosuje się również współczynniki szczegółowe dla różnych grup wiekowych, czasem dodatkowo dzielone na cząstkowe współczynniki płodności małżeńskiej i pozamałżeńskiej.

Pomiar obejmuje również tzw. kalendarz urodzeń (w tekście brak wyjaśnienia) oraz rozkład urodzeń w okresie życie generacji rodziców (kohorty małżeństw). Popularne mierniki:

• Średnie odstępy czasu między urodzeniami

• Modele rozrodczości, wśród nich tablice płodności - podstawowym miernikiem jest tu prawdopodobieństwo, że kobieta w określonym wieku i danej dotychczasowej dzietności urodzi dziecko w określonym przedziale czasu

Teoria przejścia demograficznego - paradygmat w współczesnej demografii

• Społeczeństwo przed:

• Duża i stabilna rozrodczość (zazwyczaj w przedziale od 5 do 6)

• Małe zróżnicowanie płodności wg wieku rozrodczego

• Wczesne tworzenie i duża stabilność rodziny

• Długie odstępy między kolejnymi urodzeniami

• Długi okres aktywności prokreacyjnej

• Niewielka powszechność i niska skuteczność regulacji urodzeń

• Niewielkie zróżnicowanie społeczne postaw i zachowań prokreacyjnych

• Społeczeństwo po:

• Mała i stabilna rozrodczość - zmiana

• Stos. silne zróżnicowanie płodności wg wieku rozrodczego - zmiana

• Względnie wczesne i dość powszechne tworzenie rodzin o mało zróżnicowanych formach oraz jej Duża/umiarkowana stabilność - niewielka zmiana

• Krótkie odstępy między kolejnymi urodzeniami - zmiana

• Krótki okres aktywności prokreacyjnej - zmiana

• Powszechna i skuteczna regulacja urodzeń (planowanie rodziny) - zmiana

• Niewielkie lub umiarkowane społeczne zróżnicowanie postaw i zachowań prokreacyjnych - nieduża zmiana

3.7 Postawy i zachowania prokreacyjne, czyli preferencje albo skłonność rozrodcza par małżeńskich.

Postawy prokreacyjne to:

• pożądana ilość dzieci

• pożądany kalendarz urodzeń

Zależą one od psychospołecznych uwarunkowań i norm odnoszących się do liczby potomstwa (niekiedy również płci) oraz kalendarza urodzeń.

Zachowania prokreacyjne to:

• rzeczywista liczba potomstwa (dzietność)

• rzeczywisty kal. ur.

Danych na temat postaw i zach. prokreacyjnych nie można uzyskać z roczników stat., potrzebne są badania płodności (KAP fertility studiem). Przykłady:

• pierwsze w USA, 41 r. - Indianapolis Study

• GAF (Growth of American Families) - studium dot. liczebnego wzrostu amer. rodzin

• World Fertility Survey - zrealizowane na przełomie lat 70./80. w kilkudziesięciu krajach

3.8 Regulacja urodzeń

Działalność zmierzająca do realizacji przez potencjalnych rodziców pożądanej liczby potomstwa i pożądanego kalendarza urodzeń.

XX wiek przyniósł zasadniczą zmianę - największa możliwa płodność przestała być imperatywem, sfera erotyki została oddzielona od prokreacji. Przyczyny takiego stanu:

• W populacjach żyjących w XVIII w. i wcześniej dzietność utrzymywała się na poziomie ok. 6, ponieważ przeciętnie życie kobiety było krótkie, istniało wysokie ryzyko powikłań porodowych, poronień oraz urodzeń martwych, długotrwała laktacja zmniejszała szansę zajścia w ciążę; przy ogólnej wysokiej umieralności, jedynie 40-50 % dziewcząt dożywało menarchy, średnim wiekiem kobiet rodzących było 25 lat i dożywało go średnio więcej niż jedna córka - dążenie do maksymalnej możliwej płodności było zatem koniecznością dla przetrwania rodziny, populacji i gatunku!

• Kolosalna zmiana nastąpiła w XIX wieku w związku ze zdecydowanym spadkiem umieralności wynikającym z przemian cywilizacyjnych - w nowych warunkach płodność naturalna wyrażała się średnio 10 urodzeniami żywymi na jedną kobietę w ciągu całego jej życia, dodatkowo większość córek dożywała wieku prokreacyjnego (takie zjawisko można było obserwować wśród amerykańskich sekt w XX wieku) - płodność na tym poziomie przy niskiej umieralności prowadziłaby do podwojenia populacji co 15-20 lat

• W związku z tym zmniejszenie rozrodczości stało się koniecznością, mechanizmem poprzez jaki się to dokonało była regulacja urodzeń u źródeł, której znajdował się spadek społecznej normy rozrodczości i pożądanej przez rodziców liczby urodzeń

• Spadek umieralności, przy bardzo wysokiej rozrodczości był ogromnym problemem w krajach słabo rozwiniętych w II poł. XX wieku - prowadziło to do eksplozji ludnościowej, w krajach tych za wszelką cenę próbowano przekonać ludzi do zmiany wzorców dzietności, dobrowolnie lub przymusowo, zorganizowano programy propagowania planowania rodziny finansowane przez organizacje międzynarodowe, programy takie do dziś realizowane są w Afryce, Am. Łac. oraz Azji

• Regulacja urodzeń odbywa się poprzez zapobieganie poczęciu oraz aborcję, początkowo środki antykoncepcyjne były nieskuteczne i zawodne, co prowadziło do częstych aborcji, które były nieakceptowane społecznie i/lub zabronione prawem, co z kolei skutkowało wysokim poziomem aborcji nieprofesjonalnych, groźnych dla zdrowia. To skłoniło część państw do włączenia antykoncepcji i aborcji do zakresu uspołecznionych usług medycznych. W II poł. wieku problem ten stał się mniej znaczący w wyniku udoskonalenia środków antykoncepcyjnych

3.9 Umieralność

Strumień zgonów w danej populacji w jednostce czasu (np. w ciągu roku). Wraz z rozrodczością i migracjami determinuje przyrost ludności oraz zmiany jej strukt. wg płci i wieku.

Zgon - nieodwracalny, trwały zanik wszelkich oznak życia, odnosi się do żywo urodzonego człowieka (wyjątki: umieralność płodów i okołoporodowa [ur. martwe + zgony we wczesnej fazie życia niemowlęcego)

zgon endogeniczny - wywołane przez przyczyny wewnętrzne (np. wady wrodzone u niemowląt czy starość u dorosłych)

zgon egzogeniczny - uzależnione od warunków życia w danym otoczeniu

śmiertelność - strumień zgonów w populacji osób chorych w jed. czasu rozpatrywany ze względu na jakąś chorobę lub ich grupę

zachorowalność - zapadalność na poszczególne choroby w populacji w jednostce czasu

chorobowość - powszechność występowania określonych chorób w określonym momencie

współczynnik zgonów - liczba zgonów w okresie jednostkowym (np. w ciągu 12 miesięcy) podzielone przez średnią liczbę

tablica wymieralności - służy do oceny poziomu umieralności, najważniejsza char. liczbowa wchodząca w jej skład to e(0), czyli przeciętne dalsze trwanie życia w momencie narodzin

Od końca XX wieku konstruuje się również tablice trwania życia w zdrowiu - ustala się jaka jest czestość występowania chorób i inwalidztwa w różnych okresach życia i wyodrębnia z ogólnej wartości e(x) dwa lub więcej komponentów: części dalszego trwania życia, która będzie wolna od choroby i pozostałej części.

W analizie stosuje się również modele matematyczne, np. formuła B. Gompertza wyrażająca ryzyko zgonu w określonym momencie życia - µ=b*c*exp(x), gdzie x to wiek, b i c stałe, zakładająca, że przyczyną zgonów jest zbiór czynników związanych z wiekiem, których efekt ulega wzmocnieniu w postępie geometrycznym w stos. do wieku

wiek normalny - wg W. Lexisa to wiek, w którym występuje najwięcej zgonów ludzie starych, wyznacza on „typową” długość życia

Wiek normalny do niedawna był znacznie wyższy niż e(0), od jakiegoś czasu w pop. o niskiej umieralności ta różnica wynosi tylko kilka lat, pomimo że wiek normalny zwiększył się o ponad 10 lat.

Umieralność jest silnie zróżnicowana pod względem:

1. wieku

2. płci

3. przyczyny zgonu

4. innych cech: rodzaju msc. zamieszkania, stanu cywilnego, syt. zawodowej lub ekonom., poziomu zamożności

Przejście demograficzne a umieralność

Przed przejściem trad. rep. ludności:

1. duża i niestabilna umieralność

2. bardzo niewielka wartość e(0), zbliżona u m. i k., rzadko większa niż 25 lat

3. b. wys. umieralność niemowląt i wys. dzieci (20-30 % w ciągu I roku ż.)

4. w ogólnej umieralności przeważający udział mają chor. zakaźne i pasożytnicze, ukl. oddechowego, urazy

5. poziom umieralności jest względnie stały, jednak co kilka lub kilkanaście występują katastrofy umieralnośći (epidemie, klęski głodu, wojny)

W trakcie i po przejściu:

1. umieralność obniża się, poprawa większa wśród k. niż m. oraz wśród dzieci niż os. w wieku śrdenim i starych

2. spada liczba zgonów z powodu chorób zak. i pasożytniczych i b. wyraźnie z powodu chor. ukł. oddechowego

3. w efekcie pojawia się odmienny, tzw. nowoczesny typ reprodukcji ludności: umieralność niewielka i stabilna, e(0) zazwyczaj > 70, e(0) dla k. wyższe niż dla m., umieralność dzieci i niemowląt znikoma, w innych gr. niska, większość ludzi dożywa starości, przyczyny zgonów: chor. ukł. krążenia, następnie nowotwory

Zmiany umieralności opisywane są za pomocą bezpośrednich związków z modernizacją (np. koncepcje przejścia epidemiologicznego i zdrowotnego). We współczesnym świecie umieralność jest zróżnicowana, najniższa w Am. Pn., Australii, większości kr. Europy, Japonii, e(0) często > 75, utrzymuje się zróżnicowanie społeczne umieralności (wyższe war. społ. żyją dłużej).

3.10 Zachorowalność i śmiertelność (tym razem cały podrozdział o tym)

zachorowalność - inaczej zapadalność, nasilenie zachorowań na określoną chor. odniesione do populacji, wg wybranych cech, np. cech demograficznych i społ., w dłuższym czasie znajduje odzwierciedlenie w chorobowości, „czyli pewnej mierze stanu chorych w populacji”

śmiertelność - nasilenie zgonów z powodu określonej choroby odniesione do subpopulacji osób dotkniętych przez daną chorobę, również wg określonych cech demogr. i społ., wyraża stopień w jakim otoczenie zmienia lub powstrzymuje przebieg danej choroby

5.6 Teorie płodności

1. Klasyczne ujęcia problemu

1. Malthus

2. H. Spencer - zdolność człowieka do przeżycia zmienia się zgodnie z rozwojem układu nerwowego człowieka, zdolność do prokreacji przeciwnie, dlatego w war. wysokiej płodności, gdy zasoby stają się coraz rzadsze, pojawia się potrzeba ulepszenia metod produkcji, jest to bodziec do rozwoju umysłowego, ale równocześnie skutkuje „napięciem nerwowym” i osłabieniem płodności

3. H. Carey - zdolność rozrodcza człowieka zmniejsza się w miarę jak staje się on bardziej cywilizowany

4. A. Dumont - koncepcja „włoskowatości społecznej”, postęp cywilizacyjny skłania jednostki do dążenia do poprawy swojej poz. społ. Przez spada wielkość rodziny i liczby dzieci

2. Współczesne teorie

Można je podzielić na 3 grupy:

1. biologiczne - akcentują prawidłowości procesu rozrodczego, determinowane przez cechy naturalne org. ludzkiego

2. socjologiczne - kwestia zróżnicowania społ.-ekonom. płodności

3. ekonomiczne - poszukiwanie związków między zamożnością rodziców i kosztami utrzymania dzieci a ich liczbą

Koncepcja Blake'a i Davisa

Wprowadza pojęcie zmiennych pośredniczących wpływających bezpośrednio i jednoznacznie na płodność, uwarunkowanych przez czynniki społ.-kult. i ekonom. Zawiera 11 zmiennych podzielonych na 3 grupy wyróżnione ze względu możliwość odbywania stos. płciowych, poczęcia oraz ur. dziecka. J. Bongaarts potwierdził prawidłowość tej teorii, wykazał, że typowo 4 z tych zmiennych (dł. pozostawania przez k. w związku, zapobieganie ciąży, aborcja i dł. bezpłodności poporodowej) wyjaśniają w ponad 95 % zmienność płodności w przekroju międzygeneracyjnym lub między populacjami.

Teoria płodności Freedmana

Uwarunkowania podstawowe - czynniki kulturowe i instytucjonalne na poziomie makrospołecznym oraz czynniki społ.-ekonom. na poziomie mikrospołecznym określają uwarunkowania psychospołeczne (motywacje prokreacyjne oraz zespół norm odnoszących się do wielkości rodziny), które określają poziom zmiennych pośredniczących, co ostatecznie determinuje poziom płodności.

Teorie Leibensteina i Beckera

Zastosowano tu aparat pojęciowy mikroekonomii, płodność kształtuje pod wpływem autonomicznych decyzji rodziców dokonujących racjonalnych wyborów, gł. pod wpływem zmiennych ekonomicznych.

Leibenstein

Dziecko przynosi korzyści:

1. konsumpcyjną - przyjemność z posiadania dzieci

2. produkcyjną - wkład dzieci do dochodu rodziny

3. socjalną - zabezpieczenie na starość

Te 3 użyteczności składają się na zagregowaną korzyść, która maleje wraz ze wzrostem poziomu zamożności. Dziecko wiąże się kosztami

1. bezpośrednimi - utrzymanie i wychowanie

2. pośrednimi - dodatkowy dochód możliwy do uzyskania, gdyby nie urodziło się dziecko

Koszt zagregowany rośnie, gdy zwiększa się zamożność.

W modernizującym się społ. powstają przesłanki do ujemnej zależności między płodnością i rozwojem gosp. - w miarę rozwoju potencjalni rodzice są coraz mniej skłonni do podejmowania decyzji o powiększeniu rodziny.

Becker

T. dotyczy war. zamożnego społ. o rozwiniętym rynku, w którym dzieci nie wnoszą wkładu finansowego w doch. gosp. dom., są źródłem użyteczności związanej z przyjemnością posiadania, uzyskanie jej wymaga, aby potomowstwo było ”wysokiej jakości”. W zachowaniach prokreacyjnych dokonują ograniczonego wyboru (ograniczenie wynika z wielkości nadwyżki dochodu jaka pozostaje po zaspokojeniu potrzeb podst.) pomiędzy wydatkiem na dod. dziecko, a wydatkiem na dod. luksusowe dobro. Dochód rośnie, wzrasta nadwyżka i rośnie popyt na dzieci. W tej sytuacji rodzice mogą przeznaczyć całość lub części nadwyżki na dziecko, zwiększając jego jakość lub zwiększając liczbę potomstwa.

Easterlin

Popyt na dzieci daje się zinterpretować w kategoriach teorii zachowania konsumenta (Becker) i jest obok zdolności rozrodczej (potencjalnej podaży dzieci) oraz kosztów regulacji urodzeń, jedną z trzech mikrospołecznych determinant płodności. Te trzy zmienne są uwarunkowane przez procesy modernizacyjne (w tym ewoluujące normy społeczne), zarazem modernizacja, przez te zmienne lub bezpośrednio, oddziałuje na poziom zmiennych pośredniczących płodności, które ostatecznie bezpośrednio kształtują jej poziom.

J. C. Caldwell

Zmiany norm dot. prokreacji wynikają ze: spadku znaczenia rodzinnego sposobu produkcji, zmianą pozycji kobiety w społ. podziale pracy, odwróceniu międzypokoleniowych transferów wartości (dobra, środki finansowe, czas) w obrębie rodziny.

Biospołeczny model motywacji do rozrodczości

C. Forster - zależność płodności od motywacji rodzicielskich, których poziom determinowany jest przez: predyspozycje genetyczne do karmienia, presję na posiadanie potomstwa lub bezdzietność wynikająca z norm społecznych oraz doświadczenia z wcześniejszych prób prokreacji (wpływy hormonalne i środowiskowe). Ostateczny poziom motywacji kształtu się poprzez wpływ na poziom podstawowy zmiennych demogr.-społ. (wiek potencjalnych rodziców, stosunki emocjonalne między partnerami, postrzegane koszty i korzyści związane z rodzicielstwem oraz jego konsekwencje dla kariery życiowej potencjalnych rodziców.

5.7 Teorie umieralności

Klasyczne teorie

Umieralność długo uważano za całkowicie zależne od „sił natury” - natężenie zgonów uwarunkowane byłó przez uniwersalne prawa wymierania - ludzie umierali kiedy się zestarzeli. Nagłe, cykliczne wzrosty umieralności miały pełnić rolę regulacyjną, czyli przywracać równowagę między poziomem zasobów a liczbą ludzi (najwięcej o tym Malthus). Uważano je potocznie za „efekt pochodu biblijnych jeźdźców Apokalipsy”, za karę bożą.

Teorie współczesne

Zmianę w postrzeganiu umieralności przyniosły spostrzeżenia prekursorów teorii przejścia dem. A. Landry i w. Thompson na temat wpływu zmian społeczno-ekonomicznych w XIX wieku, które wpłynęły na spadek natężenia zgonów.

Zgodnie z teoria przej. dem. zmiany umieralności były procesem jednokierunkowym i trwałym dającym się wyjaśnić za pomocą czynników strukturalnych. Pomimo stopniowego pogłębienia analizy pozostała ona zgodna z tym głównym założeniem. Ważnym uzupełnieniem stała się teoria przejścia epidemiologicznego aut. A. Omrana. Choć uwzględniają one kompleksowość umieralności (uwzględniając czynniki czynników: biol., środ., demograf., ekonom.-społ., kult.), pomija czynni społeczne oddziałujące na poziomie poszczególnych jednostek, wpływające bezpośrednio na umieralność lub stan zdrowia. Kolejna teoria powstała na gruncie antropologii medycznej - umieralnośc zależy od stanu zdrowia, który kształtuje się pod wpływem kulturowo uwar. wzorców 1) zachorowalności i 2) leczenia lub zwalczania chorób

Wszystkie te koncepcje skupiają się na klasyfikacji i czasem przypisaniu rang czynnikom umieralności, opisują ich autonomiczne działanie, natomiast pomijają efekt synergiczny. Akcentują znaczenie uwar. na poziomie makro, natomiast pomijają rolę indywidualnych motywacji i zachowań.

Teoria H. Mosleya

Umieralność kształtuje się pod wpływem synergicznego oddziaływania czynników społ.-ekonom. na zbiór czynn. biol., które wyznaczają poziom ryzyka wystąpienia chorób i zgonów z nimi związanymi.

Ograniczył się do modelu umieralności niemowląt (i niezależnie mod. Umieralności z pow. chor. zak.i pasożyt.) Założenia koncepcji:

Zmienne społ.-ekonom. o char. strukturalnym determinują 15 zmiennych pośredniczących umieralność niemowląt, tworzą one 5 grup:

1. Char. macierzyństwa i płodności

2. Środowiska nat. I higieny

3. Dietetyczne

4. Środ. społ. związane z ryzykiem urazów

5. postaw i zach. związanych z chor.

Teoria Mosleya, choć ma cechy uporządkowanego i kompletnego opisu, to jednak nie tworzy uniwersalnego zbioru zmiennych pośredniczących umieralności (a np. teoria płodności czyni to w stos. do zjawiska płodności). W przypadku płodności mamy do czynienia z jasnym do określenia i powszechnym mechanizmem biologicznym zdarzenia elem., czyli urodzenia jako efektu poczęcia i ciąży, w przypadku umieralności zgon zawsze zależy od rodzaju choroby i urazu.

Teoria Okólskiego

Koncepcja Mosleya zastosowana do kryzysu zdrowotnego w latach 60. w kr. Europy Wsch. nie była w stanie go wyjaśnić. Skonstruowano model do analizy przypadku Polski:

Wpływ zmian społ.-ekonom. odbywa się poprzez zbiór zmiennych pośredniczących odziałujacych bezpośrednio na ryzyko zgonu. Pozytywne zmiany na poziomie makrospołecznym (np. rozwój gosp. - wzrost PKB per capita) wpływają w różny sposób na zmienne pośredniczące, których wyróżniono ponad 40. Dzielą się one na dwa rodzaje:

a) stanowiących zagrożenie życia:

1. środowiskowe: przyrodnicze, zawodowe, społeczne

2. behawioralne

b) sprzyjających jego poprawie:

3. związane z oświatą zdrowotną

4. związane z instytucjonalno-prawna profilaktyką zdrowotną

5. związane ze stanem i funkcjonowaniem sektora sanitarno-medycznego

Wpływ na ryzyko zgonu zależy od bilansu obu rodzajów czynników i nie musi być pozytywny.

Teorie biologiczne

M. F. Burnet - koncepcja „właściwej mutagenezy”

w procesie reprodukcji komórek dochodzi do mutacji, kolejne replikacje DNA są obarczone wzrastającą niedokładnością, stopa mutacji jest uwarunkowana genetycznie i char. dla danego gatunku

L. i N. Gavrilov

Złożone str. biologiczne podlegają stopniowej degeneracji (starzeją się), akumulacja tego procesu prowadzi do wyczerpania się potencjału życiowego, kiedy to defekt prowadzi do zgonu.

L. Hayflick

Występuje zaprogramowane („starzenie się genów”) i niezaprogramowane (przypadkowe uszkodzenie genetyczne) starzenie się.

A. V. Everitt

Porcesem starzenia się rządzi „genetyczny zegar”, który reguluje proces wydzielania hormonów mających wpływ na rozwój i degenerację (a zatem i śmierć).

G. Caselli i współprac. - program bad. składający się z czterech integralnie powiązanych zadań:

1. stworzenie alternatywnych ram koncepcyjnych analizy i odpowiednich teorii przyczynowych

2. zbudowanie metodologii umożliwiającej testowanie teorii

3. systematyczna analiza danych uwzględniających nowe perspektywy postrzegania umieralności

4. rozwijanie procedur zbierania i przetwarzania danych

---