M. Okólski: Demografia, Warszawa 2004, roz. IV, pkt. 4.1-4.3 (streszczenie Joanna Żurek)

IV. Podstawowe procesy we współczesnym świecie

4.1 Ludność świata

W ciągu całej historii ludzkości przeplatały się okresy gwałtownych wahań liczby ludności i silnych zmian tempa wzrostu tej liczby, z okresami stabilizacji czy systematycznego powiększania się. Główną cechą ludności świata jest ciągły wzrost jej liczby, w miarę opanowywania środowiska, niezależnie od gwałtownych wahań czy długich stagnacji.

W okresie plejstocenu (kultura paleolityczna) tylko 50 mln m2 nadawało się do zamieszkania przez ludzi, a każdy człowiek potrzebował 5 km2 by się utrzymać, więc około 10000 r. p.n.e. było ok. 5-10 mln ludzi. Po rewolucji neolitycznej, ok. 500 r. p.n.e., było nas max 150 mln. Od tego czasu do końca I tysiąclecia n.e. całkowity przyrost ludności wyniósł około 100 mln i nie przekroczył 100%. Po tym okresie nastąpiło zwiększenie dynamiki tego procesu. W ciągu pierwszych 600 lat II tysiąclecia n.e. nastąpił wzrost ludności o 300 mln (podwojenie liczby ludności), a w ciągu kolejnych 400 lat nastąpił przyrost rzędu 5500 mln (dziesięciokrotny wzrost). W wyniku tego procesu liczba ludności wzrosła z 200-250 mln w pierwszych latach n.e. do 6 mln w ostatnim dziesięcioleciu XX w. Szczególnie szybko wzrastała liczba ludności na początku XIX w. w związku z I przejściem demograficznym. Według prognoz ONZ stabilizacja liczby ludności nastąpi dopiero pod koniec XXI w. (10,2 mld ludzi). Gwałtowny wzrost ludności nazywa się eksplozją demograficzną (druga połowa XX w.).

Najludniejszym kontynentem jest Azja (3,7 mld, czyli 60,7% ludności w 2001 r.), drugim najludniejszym jest Afryka (813 mln, czyli 13,2% w 2001 r.), która systematycznie odbudowuje wielkość populacji od czasów uszczuplenia jej w XVII i XVII w. Trzecie miejsce Europa (726 mln, czyli 11,8% w 2001 r.), lecz jej udział się zmniejsza i w 2025 będzie wynosił około 6%. Czwarte miejsce Ameryka Łacińska wraz z Karaibami (526 mln, 8,6%), następnie Ameryka Północna (317 mln, 5,2%) i Oceania (31 mln, 0,5%).

Do XVIII w. struktura demograficzna była wszędzie podobna. Dużo młodych, mało starych. W ciągu ostatnich 100-200 lat spadek udziału dzieci i młodzieży wzrost udziału osób powyżej 65. roku życia (około 15% w populacji). Nazywa się to demograficznym starzeniem się społeczeństw i jak już każdy wie z wykładu, jest to bardzo złe zjawisko. W przeszłości mężczyzn było tyle samo lub więcej niż kobiet, obecnie ilościowo dominują kobiety. W roku 1900 w miastach mieszkało około 10% ludności, w 2000 natomiast już 50%. W miastach powyżej 1 mln osób w roku 2000 mieszkało 18% ludności świata.

Jedną z podstawowych cech ludności świata są różnice między krajami bardziej i mniej rozwiniętymi. Koncentracja ludności w krajach mniej rozwiniętych - w 1950 r. 67% ludności w kraj. mniej. rozw, w 1980 r. 75%, w 2000 r. 85%. Towarzyszy temu koncentracja produkcji w krajach bardziej rozwiniętych oraz duże różnice w PKB (20x wyższe)

4.2 Ludność Europy

W 1000 r. 40-50 mln, w 1750 r. 145-160 mln, a w 2000 r. 727 mln ludności w Europie. Wyróżnia się dwa podziały Europy na rejony - podział ONZ (Europa Wschodnia o populacji 30 mln, Europa Północna 95 mln, Europa Południowa 15 mln i Europa Zachodnia 183 mln) i podział Eurostatu (UE 376 mln i pozostała część 351 mln, w tym 76 mln ludności w krajach, które zostaną przyjęte w 2004 r.). Zróżnicowanie zjawisk demograficznych między tymi grupami jest niewielkie.

Wpływ zmian ludności Europejskiej na resztę świata - emigracja transoceaniczna i przejście demograficzne. Napływ Europejczyków na inne kontynenty już od XVII wieku, lecz największe znaczenie odegrał w XIX w. W pierwszej dekadzie XIX w. ludność Europy wynosiła około 195-205 mln osób, w momencie wybuchu I WŚ około 430-435 mln osób mimo masowej emigracji (50 mln). W wyniku emigracji ludność Ameryki Północnej zwiększyła się dziesięciokrotnie, a Ameryki Południowej, Środkowej i Oceanii trzykrotnie.

W tym samym okresie rozpoczęło się przejście demograficzne, najpierw w WB, Francji, Danii i Szwecji, potem rozpowszechniło się na pozostałe kraje. Po 100 latach objęło całą Europę. Spowodowało znaczną zmianę demograficzną - przejście od rozrzutnej reprodukcji ludności (wysokie natężenie urodzeń i zgonów) do oszczędnej reprodukcji (niskie natężenie urodzeń i zgonów). Pomimo tego, że proces ten rozpoczął się w Europie, w wyniku przemian społeczno-ekonomicznych, rozprzestrzenił się on z czasem na kraje, w których tych przemian nie było. Przyczyna - rozprzestrzenianie nowych wzorców przez migrantów,
ograniczanie rozprzestrzeniania się epidemii czy umieralności przez kolonizatorów.

Procesy ludnościowe są w Europie zróżnicowane, ale zgodnie z pewnymi kryteriami. Np. pionierami przejścia byli zwykle protestanci lub Żydzi. Inne były też wzorce tworzenia rodziny. Linia Hajnala (linia łącząca Triest z Sankt Petersburgiem, po której obu stronach Hajnal dostrzegł znacząco różne wzorce demograficzne) dzieliła Europę na część zachodnią, o wzorcu małżeńskości polegającym na późnym zawieraniu związków, i wschodnią, gdzie wcześniej zawierało się związki. Dzieli również obszar zachodniego chrześcijaństwa od strefy wpływów innych wyznań. W drugiej połowie XX w. zróżnicowanie w Europie odnosiło się głównie do umieralności (kraje zachodnie o niskiej umieralności i kraje socjalistyczne, będące obszarem „kryzysu zdrowotnego”). W latach 90. W wyniku spadku umieralności w Polsce, byłej NRD, Czechach pojawiła się tendencja do powrotu do przedwojennej dyferencjacji.

Przełom XX i XXI w. - zwężona reprodukcja biologiczna kohort, wynikająca z niskiej płodności, a konkretnie z utrwalonego zejścia wartości TRF do poziomu zbliżonego do 1,5 lub niższego. Spadek płodności, będący częścią I przejścia demograficznego nie wygasł, lecz uległ przyśpieszeniu. Był to wynik zachowania kohort urodzonych po zakończeniu II WŚ, które wiązały się z kolejną zmianą dominującego systemu wartości (na wartości indywidualistyczne). Wg Van de Kaa znaczące jest fiasko szczytnych idei reprezentowanych przez generację dorastającą w okresie międzywojennym (wiara wiara w postęp społeczny, cywilizację, solidarność społeczna itp.) spowodowane wybuchem II WŚ.

Zjawisko wywołane tymi procesami, w tym spadkiem płodności, nazywamy II przejściem demograficznym. Początek - lata 60., inicjatorzy - Dania, Holandia, Szwecja. TFR w latach 80. i 90. Spadło poniżej poziomu zapewniającego prostą reprodukcję ludności również w krajach postkomunistycznych.

W latach 1950-2000 zaludnienie Europy wzrosło o 33% (z 548 do 727 mln), z czego 81% wystąpiło przed rokiem 1980. W ciągu ostatnich 20 lat XX w. wzrost o 5%, prognozy przewidują regresję - spadek o 27% do roku 2050. Od lat 60. Europa ma dodatnie saldo migracji, mimo to nie pomoże to na depopulację.

4.3. Ludność Polski

Wg NSP 20 maja 2002 r. w Polsce 38 230 080 osób (19 713 677 czyli 51,57% kobiet, 18 516 403 czyli 48,43% mężczyzn, czyli 1065 k. na 1000 m.) Miasto - 61,76% mieszkańców, Wieś - 38,24%. Obywatelstwo polskie - 97%, polskie i zagraniczne -1,2%, zagraniczne - 0,1% z czego 1,7 nieokreślone. Narodowość Polska - 96,7%, 774,9 tys. nie określiło
narodowości, a 471,5 tys. uznało się za nie-Polaków. Język polski na co dzień - 97,8%. Polska jest wysoce homogeniczna kulturowo.

Dzieci i młodzież (do 18 r.ż.) - 23,2%, w wieku 18-44 lata - 40,1%, osoby starsze - 36,7%. W porównaniu z poprzednim spisem proporcja pierwszej grupy zmalała o 6,7 punktu, drugiej o 0,2, trzeciej wzrosła o 6,9 punktu. Liczebność osób w wieku poprodukcyjnym - 5,7 mln, czyli 15%. 85+ lat - 337,9 tys, czyli 0,9%, 100+ - 1541.

Wśród osób które ukończyły 15 rok życia 55,5% kobiet i 59,9% mężczyzn w stanie małżeńskim. Stan przedmałżeński - 24,3% kobiet, 33,2% mężczyzn. Osoby owdowiałe - 15,1% k, 2,9% m. Osoby rozwiedzione - 4,2% k, 3,1% m, separacja 0,1%. Związek partnerski - 400 tys. osób (1,2% związków) przy czym większość połączona prawnym małżeństwem.

Z osób, które ukończyły 15 rok życia 32,6% ukończyło szkołę średnią lub policealną, 28,2% szkołę podstawową, 24,1% zasadniczą zawodową, 10,2% studia wyższe, 4,9% nie ma żadnego wykształcenia. 107,7 tys. osób miało stopień naukowy doktora lub wyższy (3% osób z wyższym wykształceniem).

Dane na temat Polski znamy dopiero od 1921 r. gdy przeprowadzono pierwszy spis. Wg danych szacunkowych nastąpił około 6-cio krotny wzrost w okresie 1000-1500 (z 1,2 mln do 7,5 mln) czemu towarzyszył jedynie 30% wzrost gęstości zaludnienia (wynikało to ze zmiany granic). W latach 1500-1772 obszar państwa zmniejszył się o 36%, a liczba ludności podwoiła się. W latach 1772-1850 okrojenie obszaru o 70% zmniejszyło zaludnienie o ponad 20%. Około roku 1820 zaludnienie wynosiło około 10,2 mln, z czego 45% mieszkało w Królestwie Polskim, 44% w Galicji a 11% w Wielkim Księstwie Poznańskim, natomiast do 1910 r. wzrosło o 112% (do 21,6 mln). W ciągu 900 lat ludność Polski zwiększyła się siedemnastokrotnie, co oznaczało wzrost gęstości zaludnienia z 5 do 95 osób na km2.

W lipcu 1914 r. ludność ziem Polskich wynosiła 23,7 mln, a na obszarze Polski ustalonym w 1920 r. (większym o 66% od „ziem piastowskich”) - 30,9 mln. Po I WŚ - 26,3 mln, w sierpniu 1939 r. - 35,1. Osoby narodowości polskiej przed II WŚ - 21,4 mln, a w 1946 r. 20,9 mln, a liczebność całej populacji 23,9 mln.

Inna wersja bilansu demograficznego okresu II WŚ - Spis z 1946 r. wykazał 23 930 tys. ludności Polski (o 11,2 mln mniej niż w 1939 r.). Gdyby jednak ludność Polski przedwojennej wzrastała w latach 1940-1945 np. o 1% rocznie to na początku 1946 r. liczba mieszkańców byłaby znacznie większa i wynosiłaby około 38,2 mln. W nowych granicach Polski mieszkało jedynie około 20 mln obywateli II Rzeczpospolitej lub ich potomków. Gęstość zaludnienia 1939 r. - 90/km2, a w 1946 r. - 77/km2. Populacja od 1946 do 2002 r. wzrosła o 14,3 mln, czyli o 60% mimo ujemnego bilansu migracyjnego (1,6 mln). Gęstość zaludnienia w 2002 - 122/km2.

Druga połowa XIX w. - przejście demograficzne w Polsce. Do połowy XIX w. panował tradycyjny model reprodukcji ludności (intensywna płodność). Wielkopolska była pierwszym regionem, gdzie modernizacja w drugiej poł. XIX w. spowodowała przełom w umieralności. Wg Kędelskiego w latach 1850-1858 przeciętny noworodek płci m. miał 27 lat życia, a k. 28,5, w latach 70. XIX w. już 32,7 i 35,4, w latach 1896-1900 41,7 i 44,9. Wg Borowskiego w 1910-1911 r. dziewczynka 59 lat, chłopiec 52 lata życia. Generalnie zachodnie rejony Polski od momentu odzyskania niepodległości dotrzymywały kroku Niemcom. W latach międzywojennych odwrotnie. Około 1880r umieralność w Wielkopolsce była o 14% mniejsza niż w Galicji, 26% mniejsza niż w Warszawie, a w 1910 r. odpowiednio o 11% i 7%. Jeszcze w 1927 r. e(0) w województwach zachodnich przewyższało o 6,5 roku średnią dla reszty kraju.

Podobnie z rozrodczością, zabór pruski miał u progu przejścia dem. wyższą płodność niż reszta ziem polskich (był na zachód od osi Hejnala). Na tym terenie najwcześniej pojawiła się regulacja urodzeń i trwały spadek płodności. W Galicji w latach 1900-1901 był najwyższy TRF (6,2). W krótkim czasie uległ załamaniu model naturalnej płodności i zaczęto szeroko praktykować regulację urodzeń. Prekursorami regulacji mogli być protestanci z zachodnich województw (TRF 2,07, gdy katolicy 3,55). Na nasilenie przejścia wpływały dwa czynniki: stopień modernizacji i różnorodność kulturowa. Intensywność przejścia była wyższa niż w krajach na zachód, współczynnik przyrostu wyższy (koniec XIX w. - 1,9%, lata 20. - 1,6%, lata 30. - 1,2%). Między 1921 a 1931 liczba ludności zwiększyła się z 27,2 mln do 32,1 mln, a w całym okresie międzywojennym o 8,6 mln.

Podczas wojny zginęło ok. 6 mln osób wyłącznie narodowości polskiej lub żydowskiej spośród 27 mln obywateli Polski tych narodowości. Jest to liczba szacunkowa i niedokładna. Ubyło w trakcie wojny i tuż po wojnie mniejszości narodowych (następstwo pojałtańskich czystek etnicznych i przesunięć terytorialnych) w skutek czego Polska stała się wysoce homogenicznym krajem już przed rokiem 1950. Zmiany terytorialne znacznie wpływają na nieciągłość demograficzną Polski. Spowodowały to wydarzenia polityczne lat 1939-1945 oraz fakt, że ziemie należące do terytorium państwa polskiego w 1939 i 1945 r. stanowiły około 2/5 obszaru powstającego z zsumowania ich oraz dwóch pozostałych części. Trzeba wziąć pod uwagę także znaczne wędrówki ludności.

W bardzo krótkim czasie, w obrębie istniejących już miast i na wsi na północy i zachodzie powstawały nowe skupiska ludności. Ludność napływowa o różnych cechach demograficznych, kulturowych i zawodowych powodowała różne konflikty. Powstawały też paradoksy demograficzne, takie jak niespotykana częstość wskaźników zawierania małżeństw czy płodzenia potomstwa. Skutkiem zmian terytorialnych było duże nasilenie korekcyjnych migracji przez kilkadziesiąt lat. Najwięcej w 1956-59 r. gdy wyjechało 294,5 tys. głownie Niemców, a napłynęło 255,4 tys. głównie Polaków zza wschodniej granicy.

Na początku lat 70. Niemiecki Czerwony Krzyż ocenił liczbę Niemców mieszkających w Polsce na 260 tys. z czego połowa została repatriowana przed 1980 r. Od 1980 r. zaczął się spontaniczny odpływ Niemców. W latach 1980-1992 Republika Federalna uznała za rdzennych Niemców kilkakrotnie więcej byłych obywateli Polski niż sugerowała wcześniejsza ocena niemiecka (824 tys).

Ruchliwość wewnętrzna - w 1946 r. 2,3 mln osób zmieniło miejsce zamieszkania, a łącznie w latach 1946-50 7,1 mln osób. 6, 9 mln w następnym pięcioleciu. Często migracje z „biedniejszych” rejonów do bogatszych, lepiej zmodernizowanych i ze wsi do miasta. W 1967 r. ludności miejskiej więcej niż wiejskiej (w 1946 r. tylko 1/3 mieszkała w miastach). Od 1980 r. spadek ruchliwości wewnątrzkrajowej a wzrost zagranicznej. Od 1976 r. zmniejszało się również dodatnie saldo przemieszczeń ze wsi do miasta (w 2000 zerowe saldo), co zahamowało proces urbanizacji. W okresie 1980-1999 stan ludności wiejskiej nie zmienił się i jej udział w całej populacji ustabilizował się. W latach 1980-1999 wyemigrowało za granicę 2,2-2,3 mln osób z których 1-1,1-3 pozostało tam na stałe lub przebywało dłużej niż rok. 2/3 emigrantów pochodziło z miast. Większość wyjeżdżając pozorowała wyjazd turystyczny. Większość w wieku 25-34 lata, często wyjeżdżali całymi rodzinami. Odpływ wywołał zjawisko drenażu mózgów i spowodował ubytek w kapitale ludzkim. Wśród emigrantów lat 1981-1988, którzy przekroczyli 15. Rok życia, zaledwie 27% nie miało średniego lub wyższego wykształcenia. Około 14% miało wykształcenie wyższe.

Od 1990 można obserwować wpływ zmiany ustrojowej na migracje - dalszy spadek migracji wewnętrznej, ale i spadek liczby wyjazdów za granicę i zmieniony znak salda mobilności kapitału ludzkiego. Zwiększyła się imigracja (i reemigracja). W 2000 r. tylko 1% emigrantów legitymowało się wyższym wykształceniem, a udział osób z wykształceniem podstawowym wzrósł do 80%. Nastąpił odwrócony drenaż mózgów - większy napływ ludzi wykształconych niż odpływ, w sytuacji utrzymującego się ujemnego salda migracji.

Po zakończeniu II WŚ ogromnym wahaniom uległy procesy reprodukcji ludności - rozrodczość i umieralność. Rozrodczość najpierw wzrosła silnie (kompensacyjne powiększanie się liczby małżeństw i liczby urodzeń). Dochodziło do zawierania dodatkowych związków niespełnionych podczas wojny, jak również dodatkowych narodzin spowodowany nadwyżką małżeństw oraz realizacją odłożonych planów. Sumaryczny współczynnik pierwszych małżeństw w subpopulacji kobiet przez 15 początkowych lat tego okresu przewyższał „jedność” (wartość niemożliwą w przypadku rzeczywistej kohorty), zaś analogiczny (sumaryczny) współczynnik dzietności (TFR) był wyższy niż maksimum z lat 30 (duży wzrost TFR w mieście). Późniejszy spadek rozrodczości, który trwał od 1955 r. nie był ani silny ani stabilny. W 1984 r. TFR wynosił 2,42 był jednym z najwyższych w Europie. Od 1995 r. występuje silny spadek rozrodczości (w 2002 r. TFR - 1,25, jeden z najniższych w Europie). Silne bieżące impulsy, zwłaszcza związanych z polityką państwa, sytuacją ekonomiczną czy nastrojem społecznym oddziaływały na prokreację. Wg indeksu płodności Coale'a wahania nie zależały od małżeńskości, ale od regulacji urodzeń. Małżeńskość (indeks I(m)) do końca lat 80. Był stały (0,65-0,69), za to indeks regulacji I(g) spadła z 0,34 do 0,28, wzrósł do 0,30 a potem spadł do 0,27. Sposób regulacji urodzeń niemal do końca rozważanego okresu można nazwać anachronicznym. Wpływ aborcji był tylko o 14% mniejszy niż wpływ antykoncepcji w roku 1977. W tym roku dokonano 565 tys. aborcji, poprzez antykoncepcje zapobieżono około 650 tys. urodzeń. W owym roku urodziło się więc 665 tys. dzieci z 1,2 mln ciąż a bez regulacji urodziłoby się ich 1,9 mln.

Zmiany rozrodczości miały też inne, wielostronne uwarunkowania. Głównymi przyczynami pierwszej fali zniżkowej 1955-1969 były: wygaśnięcie źródeł powojenny kompensaty oraz stymulowanie postaw i zachowań antynatalistycznych przez politykę państwa (głęboka liberalizacja dopuszczalności aborcji). Stosunkowo nieznaczny wzrost płodności po 1969 r. wynikał z dodatkowego strumienia urodzeń związanego z aktywnością prokreacyjną małżeństw zawartych w latach 60., które odkładały decyzję, oraz polityki pronatalistycznej, a w latach 1980-1984 ponadto ze wzrostu intensywności zawierania małżeństw i wzrostu znaczenia wartości rodzinnych, w związku z dezaprobatą wobec systemu i nasilonym uczestnictwem w strukturach nieformalnych. Obie te fale nastąpiły pomimo przeciwnego efektu, jaki powodowały zmiany wieku zawierania małżeństw, który do 1967 r. ulegał obniżeniu, a do 1986 r. rósł. Spadek natężenia urodzeń w latach 1985-2002 stanowił efekt oddziaływania kilku czynników - upowszechnienia regulacji urodzeń, wzrost skuteczności zapobiegania ciąży, zmniejszenia intensywności zawierania małżeństw, podwyższenia wieku zamążpójścia, opóźnianie macierzyństwa. Siła tego procesu wynikała z - dopełnienia się spadku płodności związanego z unowocześnieniem społeczeństwa, dyfuzji nowych wartości i wzorów zachowania, trudności adaptacyjnych po transformacji.

Zmiany umieralności - 1948 r. e(0)=58,5 roku, podobnie dla 1950 i 1951 r. Potem kilkuletni spadek natężenia zgonów. W latach 1950-1956 ponad 6 lat przyrostu wartości e(0), około 10%. Wynikało to ze zmniejszonej liczby zgonów dzieci (skutek wprowadzania profilaktyki chorób zakaźnych). W okresie 1956-1965 spadek zgonów był trochę mniejszy. Łącznie w ciągu 20 lat po wojnie e(0) wzrósł o 12 lat, osiągając 66,8 dla m i 72,8 dla k. Około 1965 r. nastąpiło załamanie tendencji zniżkowej umieralności. Przez następne 25 lat u mężczyzn okresy spadku e(0) przeplatały się z okresami stagnacji. U kobiet dopiero w latach 80. Stało się to w sytuacji, gdy reszta Europy odnotowywała postęp w tej kwestii. Nie występowały żadne czynniki społeczno-ekonomiczne, które by to tłumaczyły. W 1990 r. przeciętne dalsze trwanie życia dla obu płci wynosiło 71 lat (o ponad rok mniej niż w 1965 r.) mimo, że spodziewano się wzrostu, a nie spadku (prawdopodobnie skutek niekorzystnych zjawisk w sferze stanu zdrowia populacji). W latach 1965-1990 przeciętne dalsze trwanie życia mężczyzny 30-letniego uległo skróceniu o 2,8 roku, a mężczyzny 45-letniego o 2,2 roku, co oznacza, że poziom e (45) była w zasadzie identyczny jak na początku lat 50. i że w ciągu prawie półwiecza nie dokonano w Polsce żadnej poprawy w ograniczaniu umieralności, w przeciwieństwie do innych krajów = kryzys zdrowotny społeczeństwa socjalistycznego. Obok wzrostu natężenia zgonów wśród mężczyzn odnotowano także - wzrost odsetka dzieci i młodzieży z wadami rozwoju, obniżenie sprawności, mężczyzn stających do poboru wojskowego, pogorszenie się stanu zdrowia wielu grup pracowniczych, wzrost odsetka ciąż patologicznych, urodzeń przedwczesnych, z niedowagą, wzrost liczby inwalidów, wzrost zachorowalności itp. Itp.

Najbardziej dotknięta kryzysem grupa - mężczyźni w wieku 45-49 lat. Współczynnik zgonów w tej grupie wzrósł w latach 1965-1985 aż o 60%. W tym z powodu chorób układu krążenia o 125%, zdarzeń nagłych o 91% i nowotworów o 43%. Spadki następowały w nielicznych przypadkach (z powodu gruźlicy płuc spadek o 91%). Kryzys dotknął najbardziej regiony północne i zachodnie, a w najmniejszym stopniu południowo-wschodnie. Z II WŚ populacja Polski wyszła osłabiona, mimo to w ciągu następnych 20 lat po wojnie udało się nie dopuścić do wzrostu natężenia zgonów, a nawet był spadek. Masowe szczepienia i higiena. Od lat 50. Zaczęły się negatywne czynniki - forsowna praca, niedostatki dietetyczne i niska sprawność służby zdrowia. Nasilanie zagrożeń wynikało z niekorzystnej ewolucji stosunków społecznych, wzorów zachowań. Wszystkie te czynniki stanowiły odzwierciedlenie fundamentalnej dysproporcji w modernizacji, dokonującej się w latach 1950-1989 w warunkach państwa totalitarnego - tj. rozwijania jednej sfery życia człowieka (np. produkcji) kosztem innych. Wzrost gospodarczy dokonywał się w warunkach niedostatecznych zmian lub ich braku, lub nawet zmian sprzecznych z prawidłowościami nowoczesnego społeczeństwa w sferze publicznej, społeczno-kulturowej i osobowościowej. W latach 70. Stało się oczywiste, że jakość życia uległa pogorszeniu. Kryzys wystąpił też w innych krajach Europy Wschodniej i w dawnym ZSSR. NA zachodzie z kolei podjęto działania promocji zdrowia odwołujące się do profilaktyki. Wraz z rosnącym rozczarowaniem społeczeństw wobec praktyki „realnego socjalizmu” i coraz większym odrzucaniem jego ideologii wyłaniało się zjawisko „syndromu wycofania”. Z upływem czasu ludzie zaczęli się alienować w stosunku do państwa i organizacji. Etos pracy, normy i wartości ulegały erozji. Mniejsza samorealizacja, demoralizacja, świadomość postępu na Zachodzie. Syndrom społeczeństwa nieprzystosowania. Przenoszenie się ze wsi do miast spowodowało oderwanie mas ludzi od korzeni itp.

Po raz ostatni wzrost umieralności w Polsce odnotowano w 1991 r., ale od tamtego czasu trend malejący, zdrowotność ulega poprawie. Korzyści głównie w grupach wcześniej objętych kryzysem. W latach 1991-2001 natężenie zgonów niemowląt obniżyło się o 60%, mężczyzn 30-34 o 40%, 35-39 o 35%. Współczynnik e(0) mężczyzn wydłużył się o 4,1 (do 70,2) a kobiet o 3,1 roku (do 78,4). Spadek umieralności po 1991 r. wystąpił pomimo dużego bezrobocia, silnej dywersyfikacji poziomu życia w społeczeństwie, rozwarstwienia społecznego i obniżenia się dostępności i jakości usług publicznego sektora zdrowotnego. Nastrój społeczny w okresie po transformacji był optymistyczny w przeciwieństwie do schyłku poprzedniego systemu. Poziom spójności i aktywności społecznej stał się wyższy. Jednym z głównych pól działań społeczeństwa obywatelskiego była sfera zdrowia - rozpowszechnianie wiedzy. Wraz z transformacją i jako jej skutek odwróciły się trendy dotyczące podstawowych zagrożeń zdrowia. Kraje Europy Wschodniej podzieliły się na dwie grupy - te, w których umieralność spadła, lub te, w których pozostała na tym samym poziomie lub wzrosła. Do pierwszej grupy zaliczamy kraje, w których transformacja miała przebieg głęboki i kompleksowy (Czechy, Estonia, Polska, Słowenia, Węgry), a do drugiej kraje, w których zmiana była powierzchowna i niekonsekwentna (Białoruś, Mołdowa, Rosja, Rumiani, Ukraina).

W rezultacie Polska znalazła się w sytuacji znamionującej zakończenie przemian zwanych przejściem demograficznym. Płodność i umieralność niskie, prawie zerowy przyrost naturalny. Zatarły się różnice między miastem a wsią. Migracje wewnętrzne niewielkie i ustał transfer ludności z wsi do miast, za to zwiększona mobilność zagraniczna. Starzenie się populacji, zmiana wzorca małżeńskości.

FIN

1

---