Okólski, „Demografia”, r. II, pkt 2.1 - 2.4

2.1 METODA DOMOGRAFII

Metoda - powszechny kanon postępowania w celu realizacji procesu poznawczego, czyli uzyskania wiedzy naukowej. Teoria naukowa - podstawowy element metody.

Demografia jako dyscyplina naukowa zmierza do ustalenia prawidłowości zjawisk ludnościowych w określonych warunkach historycznych lub kontekście politycznym, ekonomiczno-społecznym i kulturowym. Ważny element metody badawczej stanowi analiza ilościowa, właściwa badaniom zjawisk masowych. Instrument tej analizy to zbiór technik statystycznych.

Stan populacji czy jej struktura (albo rozmieszczenie terytorialne) lub zjawiska demograficzne (zbiorowości zdarzeń czy faktów określonego rodzaju) to z reguły definiowane sumy jednostek ludzkich należących do danej populacji.

Pomiar - bezpośrednie zsumowanie faktów czy zdarzeń demograficznych, np. wielkość populacji to suma mieszkańców określonego terytorium w pewnym momencie.

Rozwój demografii - rozwój statystyki teoretycznej --> silne zapotrzebowanie państwa na dane o ludności i zjawiskach demograficznych.

Źródła danych demograficznych (np. rejestry ruchu i stanu ludności, spisy ludności) mają charakter powszechny (obejmują wszytskie zdarzenia i fakty) i generują dane o charakterze bieżącym lub systematycznym (powtarzalnym co pewnien czas).

Źrodła incydentalne - tworzone na potrzeby "badań specjalnych" wywodzących się z autonomicznych inspiracji badawczych.

Źródła "uboczne" (pomocnicze) - w calach innych niż wynikacjących z badania demograficznego, np. badania sondażowe o stanie zdrowia, opinii publicznej itd.

Ważna cecha metody demografii - interdyscyplinarność: częściowe nakładanie się na siebie obszarów badawczych różnych dyscyplin nauki, nie tylko społecznych.

Proces badawczy obejmuje nie tylko opis i systematyzację zjawisk ludnościowych, ale także ich wyjaśnianie. Podejmuje kwestię przyczynowości. Niektórzy postulują potrzebę odejścia od badania struktur i podjęcia w szerokim zakresie badania procesów -> ku badaniom mikrodemograficznym.

2.2 ANALIZA DEMOGRAFICZNA

Analiza demograficzna - to sposób statystycznego opisu i wnioskowania o zjawiskach ludnościowych na gruncie demografii.

Klasa modeli formalnych w analizie, które służą rozwiązywaniu zgadnień analitycznych związanych z badaniem zjawisk ludnościowych i trudno byłoby je zastosować do analizy innych zjawisk, np. model Bongaartsa.

Typowa procedura - opis statystyczny.

Typowy zakres analizy demograficznej obejmuje wybór miernika badanego zjawiska, obserwację tego zjawiska i pomiar, a następnie identyfikację jego cech strukturalnych. --> kategotyzacja zmiennych, konstrukcja skali pomiarowych, często dekompozycja wartości liczbowej miernika i standaryzacja. Następnie dokonuje się porównań między różnymi populacjami albo tworzy szeregi czasowe. Do opisu używa się konwencjonalnych charakterystyk opisowych analizy statystycznej, np. momentów rozkłady zmiennej jedno- i wielowymiarowej.

Miary natężenia - współczynniki.

Pomiar natężenie w skali populacji dokonany w jednostce czasu kalendarzowego odzwierciedla łączne zachowania jednostek pod wpływem pewnych wspólnych dla nich bieżących okoliczności (np. wojny, kryzysu ekonomicznego) oraz odrębnych doświadczeń życiowych wynikających z przynależności do określonej kohorty i dokonania się określonech faz jednostkowego przebiegu życia w różnych specyficznych dla poszczególnych kohort warunkach.

Bilanse zjawisk ludnościowych - szacowanie poziomu pewnych zjawisk ludnościowych, a nawet stanu populacji w pewnych okresach lub momentach, w których nie dokonuje się bezpośrednich obserwacji, lub gdy obserwacje są statystycznie obciążone.

Modele demografii matematycznej - konstrukcje hipotetyczny zakładające rozkłady badanych zmiennych, relacje między zmiennymi oraz ich zmiany w czasie, a nawet natężenie zjawisk ludnościowych zgodne z arbitralnymi założeniami badacza, czasem bez względu na ich adekwatność do rzeczywistości. Celem jest analiza zjawisk demograficznych w warunkach kontrolowanego ich przebiegu oraz testownie skutków zmiany przyjętych założeń. Np. model ludności ustabilizowanej - występuje umowny początkowy stan populacji i struktura wg wieku, a także założona, stała lecz zależna od wieku intensywność wymierania prokreacji i migracji --> zmierzanie z upływem czasu ku pewnemu stanowi docelowemu,który obejmuje docelową struktyrę ludności wg wieku i docelową stopę przyrostu ludności. Model demografii potencjonalnej L. Herscha - podstawową jednostką populacji jest nie pojedyńczy człowiek, lecz jego potencjał życia.

2.3 ŹRÓDŁA DANYCH (REJESTRY LUDNOŚCI, SPIS POWSZECHNY)

2 rodzaje źródeł: rejestry ludności i spis powszechny ludności. Mają charakter powszechny i umożliwiają badanie pełne.

Rejestry ludności - zbiory jednostkowych danych, dotyczące podstawowych faktów (zdarzeń procesów) demograficznych, wykorzystywane do celów administracyjnych i będące podstawowym źródłem statystyki ludności. Cechy: obowiązkowość, aktualność, systematyczność i ciągłość rejestracji. Fakty odnotowywane są w księgach stanu cywilnego: ewidencja urodzeń, zgonów, malżeństw i niekiedy ruchu wędrówkowego. Czasem rozwody.

Centralne i lokalne rejestry ludności - lista nazwisk osób zamieszkujących w danej jednostce administracyjnej i ich adresów, z wybranymi cechami demograficzno-społecznymi (utworzony PESEL w Polsce w 1968).

Spisy ludności - podstawowe badanie z zakresu statystyki ludności mające na celu zebranie informacji o jej stanie i strukturze wg ustalonych cech demograficznych i społeczno-zawodowych, w oznaczonym momencie, na określonym terytorium. Powszechne i częściowe.

3 warunki spisu:

- powszechność

- jednoczesność (ustalenie momentu krytycznego)

- imienność

Czesem także periodyczność (wg zaleceń ONZ any odbywały się mniej więcej co 10 lat) i bezpośredniość (kontakt bezpośredni z rachmistrzem spisowym).

Zasadnicze pytania w spisie o: miejsce stałego zamieszkania i aktualnego pobytu, płeć, wiek, stan cywilny, obywatelstwo, poziom wykształecenia, źródło utrzymania, typ i wielkość gospodarstwa domowego, wielkość i wyposażenie mieszkania, itp.

Mikrospis - metodą reprezentacyjną. Nie jest wtedy powszechny.

Spisy powszechne w Polsce: 1921, 1931,1946 (spis sumaryczny), 1950, 1960, 1970, 1978, 1988 i 20 maja 2002. Ostatni wykazał 38 230,1 tys. stałych mieszkańców Polski w czym 786,1 tys. przebywało za granicą.

2.4 SIATKA DEMOGRAFICZNA

Inaczej diagram Lexisa - podstawowy graficzny instrument analizy zjawisk demograficznych, obserwowanych w określonej populacji (lub subpopulacji) w danym przedziale czasu oraz zjawisk obserwowanych w określonej kohorcie.

Umożliwia śledzenie losów wybranych kohort, porównywanie ich zachowań oraz określanie wpływu ich zróżnicowania na intensywność zjawisk demograficznych, mierzonych w określonych przedziałach czasu.

W jej obrębie za pomocą linii: życia, wieku i obserwacji konstruowane są czworoboki, które odzwierciedlają zbiorowości zdarzeń demograficznych w jednostce czasu kalendarzowego lub jednostce czasu trwania kohorty, a za pomocą linii: wieku i obserwacji - odcinki, które odzwierciedlają zbiorowości osób żyjących w danym momencie czasu kalendarzowego lub osiągających dany moment czasu trwania kohorty.

---