22 grudnia 2011

Tradycja biblijna.

APOKALIPTYKA BIBLIJNA W DRAMACIE POLSKIM

I. Wstęp

Mówiąc o apokalipsie, nasuwa nam się na myśl Apokalipsa św. Jana – ostatnia z ksiąg

Nowego Testamentu, a tym samym całej Biblii chrześcijańskiej. Polskie słowo „apokalipsa”

jest delikatnie spolonizowanym greckim słowem – apokalypsis – oznaczającym „objawienie”,

a dokładniej „odsłonięcie” [tajemnicy]. Powszechnie znana definicja tego pojęcia mówi,

że jest to „biblijny opis szczególnego rodzaju proroctwa dotyczącego tego, co ma się wydarzyć

w dniach ostatecznych, przekazywanego przez Boga wybranemu prorokowi

”. Rzadziej mówi się

o literackim gatunku apokalipsy, który narodził się na przełomie III i II w. przed Chr.

i rozwijał się co najmniej do końca II w. po Chr.. Prof. Anna Świderkówna określiła sens

pism apokaliptycznych słowami Pisma Świętego „nabierzcie ducha i podnieście głowy”,

ponieważ gatunek ten w istocie nie jest opisem zagłady, czy katastrofy zsyłanej na świat, ale

wezwaniem do nadziei. Apokalipsa rodzi się bowiem w czasach kryzysu, ucisku

i zagrożenia – w II p.n.e. podczas sporu między Ptolemeuszami a Selukidami, król Antioch

IV Epifanes wydaje zarządzenie zakazujące służenia Bogu i znosi prawo mojżeszowe;

prześladowania chrześcijan.

Świderkówna uważa, że nie można czytać Apokalipsy św. Jana w oderwaniu od gatunku

literackiego, ponieważ jedynie jego rozpoznanie pozwala na zrozumienie tekstu i myśl jaką

autor chciał nam przekazać. Idąc dalej za autorką Rozmów o Biblii, należy zwrócić uwagę

na obecność, w kanonie chrześcijańskim, drugiej apokalipsy, która znajduje się w Starym

Testamencie. Księga Daniela, bo o niej mowa, podzielona jest niejako na dwie części:

1. (rozdz. 1-6) opowiadania pouczające; 2. (rozdz. 7-12) relacja Daniela z wizji jakie otrzymał.

Apokalipsa ta zawiera zapowiedź przyjścia „Syna Człowieczego, którego królestwo nie ulegnie

zagładzie

”. W Biblii możemy jednak znaleźć więcej tekstów o charakterze apokryficznym –

np. Łk 21,25-31.

Poszerzając swoją wiedzę na temat apokalipsy w Piśmie Świętym otwieramy sobie także

nowe możliwości badawczo-interpretacyjne nawiązań polskich dramatopisarzy do tekstów

kanonicznych.

II. Adam Mickiewicz Dziady cz. III

Oczywistym przykładem nawiązania do Apokalipsy św. Jana jest wizja księdza Piotra

w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza. Jest on bowiem związany z romantycznym motywem

mesjanizmu. Nastroje społeczeństwa nie były pozytywne ze względu na zabory Polski, które

nadały polskim literatom misję – mieli oni dać narodowi nadzieję na odzyskanie ojczyzny.

Ksiądz Piotr przeżył widzenie, które jest odpowiedzią Boga – mistycznym

uniesieniem, w którym dane jest mu widzieć dzieje Polski i jej przyszłość, stylizowane

na wzór dziejów Chrystusa:

•

Porównanie cara do biblijnego Heroda – mordercy dzieci

•

wizja pojedynczego człowieka, który ocalał i będzie wskrzesicielem narodu; jego imię

– czterdzieści cztery ( mesjanizm jednostki)

•

naród „związany: i Europa, która się „ nad nim urąga” - wizja procesu na wzór losów

Chrystusa ; porównanie Gala (Francji) do Piłata, który „umywa ręce”, ale jednak

wydaje wyrok.

•

Droga krzyżowa - „naród – Chrystus” dźwiga krzyż ukuty z trzech ludów (trzy

zabory), a ramiona rozciąga na całą Europę

•

ukrzyżowanie na wzór Matki Boskiej , Naród opłakuje matka Wolność, w bok rani

go żołdak Moskal.

•

Wniebowstąpienie – naród unosi się ku niebu w białej szacie, lecz przemienia się

w portret wybawcy – namiestnika wolności.

Widzenie Księdza Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno – profetyczne

(przekonanie, że niektóre jednostki są stworzone by głosić słowo bóstwa).

III. Zbigniew Krasiński Nie-boska komedia. Wstęp i zakończenie cz.4

Kolejnym utworem sięgającym do biblijnego motywu apokalipsy jest Nie-boska

komedia

Zygmunta Krasińskiego.

W utworze arystokracja wraz z hrabią Henrykiem walczy z ludem, na którego czele

stoi Pankracy. Zarówno jedni i drudzy zostali opanowani przez szatana. Pankracy,

przywódca rewolucjonistów, kieruje się żądzą zemsty i mordowania szlachty. Z kolei Hrabia

Henryk, przywódca arystokracji, jest złym człowiekiem i mężem, symbolizuje złe cechy

szlachty, która pastwiła się nad ludem. Widzimy tu zatem nawiązania do Apokalipsy

Świętego Jana, zarówno w Nie-boskiej komedii jak i w Apokalipsie św. Jana kataklizm jest tylko

przejściowym etapem ku nowemu życiu.

W Nie-boskiej komedii widzimy także bezpośrednie nawiązania do Apokalipsy Janowej.

Przykładem jest cytat z początku czwartej części – „

Z gór podniosły się mgły - i konają teraz po

nicościach błękitu. - Dolina Świętej Trójcy obsypana światłem migającej broni i lud ciągnic zewsząd

do niej, jak do równiny Ostatlniego Sądu.

”

IV. Stanisław Wyspiański Wesele. (Sceny z Hetmanem – akt II i III)

Dramat Stanisława Wyspiańskiego Wesele w całości możemy interpretować jako

nawiązanie do motywów apokaliptyki biblijnej w kontekście niesienia nadziei

na „zbawienie”, odkupienie narodu Polskiego. Podobieństwem będzie także bogata

symbolika utworu.

Zadziwiającym motywem jest postać gospodarza domu, który zasnął w fotelu,

czekając na znak do rozpoczęcia powstania. Jego marzenie o wolnej Polsce ma szansę się

ziścić – pojawia się bowiem Wernyhora ze złotym rogiem, który ma wezwać wszystkich do

walki. Pan domu powierza róg młodszemu Jaśkowi, ten jednak gubi go. Niezwykła

i najistotniejsza jest tu chwila oczekiwania Gospodarza na powstanie – mimo wielu próśb

i zmęczenia nie idzie on spać do łóżka, ale zostaje w ubraniu, na krześle, by w każdej chwili

móc ruszyć do walki o wolną Polskę. Podobnie ludzie czekają na Sąd Ostateczny

i pojawienie się Jezusa Chrystusa, naszego Odkupiciela.

Podążając tropem Anny Świderkówny możemy znaleźć w Weselu inne nawiązania

do apokaliptyki biblijnej. I tak w dramacie Wyspiańskiego pojawia się motyw jesiennego

obumierania i zarazem nadziei na odrodzenie. Jest to bowiem przedziwność naturalna

i zarazem nadnaturalna. Normalne jest dla nas, że rośliny jesienią obumierają, żeby odżyć

na nowo wiosną, ale jest to też niezwykłe, wspaniałe, że aby znów się narodzić, „powstać

z martwych”, najpierw trzeba umrzeć. Jest to symbol Polski umarłej, mającej

zmartwychwstać. Podobny motyw znajdujemy w Ewangelii wg św. Łukasza

–

25

Będą znaki

na słońcu, księżycu i gwiazdach, a na ziemi trwoga narodów bezradnych wobec szumu morza i jego

nawałnicy.

26

Ludzie mdleć będą ze strachu, w oczekiwaniu wydarzeń zagrażających ziemi. Albowiem

moce niebios zostaną wstrząśnięte.

27

Wtedy ujrzą Syna Człowieczego, nadchodzącego w obłoku

z wielką mocą i chwałą.

28

A gdy się to dziać zacznie, nabierzcie ducha i podnieście głowy, ponieważ

zbliża się wasze odkupienie.

29

I powiedział im przypowieść: Patrzcie na drzewo figowe i na inne

drzewa.

30

Gdy widzicie, że wypuszczają pączki, sami poznajecie, że już blisko jest lato.

31

Tak i wy, gdy

ujrzycie, że to się dzieje, wiedzcie, iż blisko jest królestwo Boże.

32

Zaprawdę, powiadam wam: Nie

przeminie to pokolenie, aż się wszystko stanie.

33

Niebo i ziemia przeminą, ale moje słowa nie przeminą.

(

Łk 21:25-33).

V. Literatura współczesna (tylko wspomnieliśmy tytuły)

może zaznaczmy, że nie są to dramaty, ale (MOŻE?) dopatrzyliśmy się tu jakiś jego cech?

Wizje Apokalipsy spełnionej obrazują również liczne dzieła literatury wojenno

okupacyjnej i powojennej: Zofia Nałkowska „ Medaliony”, Gustaw Herling – Grudziński

„Inny świat”, Kazimierz Moczarski „ Rozmowy z katem”.

Literatura ta charakteryzowała się opisem losów ludzi w czasie okupacji wojennej.

Apokaliptyka biblijna przejawia się w nich postaci nadziei na odzyskanie wolności. Sens

okupacji wojennej leży w tym, że trzeba zniszczyć do końca ten zepsuty świat, by móc

od początku zbudować nowy – lepszy.

Jeśli mówimy o współczesnej literaturze, to motyw apokalipsy widoczny jest

w utworze Tadeusza Konwickiego „ Mała apokalipsa” - jest to przepowiednia upadku świata

pogrążonego w totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistość jest światem

apokaliptycznym. Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele małą, naszą, polską apokalipsę:

realia kraju zobrazowane są jako chaos, nie ma ludzi cnotliwych ( pozostali tylko zdrajcy,

przekupni i przestraszeni); system powoduje całkowity upadek moralności, co z czasem staje

się zupełnie normalne. „Mała apokalipsa” oznacza także apokalipsę prywatną, bohater

ma zaprotestować aktem samospalenia, mówi „mój własny koniec świata”, co więcej

okoliczności zmuszają tę postać do rezygnacji z ideałów z przyczyn tak przyziemnych, jak

problemy ekonomiczne, jest to apokalipsa w prywatnym rozrachunku bohatera.