Tradycja biblijna.
APOKALIPTYKA BIBLIJNA W DRAMACIE POLSKIM
I. Wstęp
Mówiąc o apokalipsie, nasuwa nam się na myśl Apokalipsa św. Jana – ostatnia z ksiąg
Nowego Testamentu, a tym samym całej Biblii chrześcijańskiej. Polskie słowo „apokalipsa”
jest delikatnie spolonizowanym greckim słowem – apokalypsis – oznaczającym „objawienie”,
a dokładniej „odsłonięcie” [tajemnicy]. Powszechnie znana definicja tego pojęcia mówi,
że jest to „ biblijny opis szczególnego rodzaju proroctwa dotyczącego tego, co ma się wydarzyć
w dniach ostatecznych, przekazywanego przez Boga wybranemu prorokowi”. Rzadziej mówi się
o literackim gatunku apokalipsy, który narodził się na przełomie III i II w. przed Chr.
i rozwijał się co najmniej do końca II w. po Chr.. Prof. Anna Świderkówna określiła sens
pism apokaliptycznych słowami Pisma Świętego „nabierzcie ducha i podnieście głowy”,
ponieważ gatunek ten w istocie nie jest opisem zagłady, czy katastrofy zsyłanej na świat, ale
wezwaniem do nadziei. Apokalipsa rodzi się bowiem w czasach kryzysu, ucisku
i zagrożenia – w II p.n.e. podczas sporu między Ptolemeuszami a Selukidami, król Antioch
IV Epifanes wydaje zarządzenie zakazujące służenia Bogu i znosi prawo mojżeszowe;
prześladowania chrześcijan.
Świderkówna uważa, że nie można czytać Apokalipsy św. Jana w oderwaniu od gatunku
literackiego, ponieważ jedynie jego rozpoznanie pozwala na zrozumienie tekstu i myśl jaką
autor chciał nam przekazać. Idąc dalej za autorką Rozmów o Biblii, należy zwrócić uwagę
na obecność, w kanonie chrześcijańskim, drugiej apokalipsy, która znajduje się w Starym
Testamencie. Księga Daniela, bo o niej mowa, podzielona jest niejako na dwie części:
1. (rozdz. 1-6) opowiadania pouczające; 2. (rozdz. 7-12) relacja Daniela z wizji jakie otrzymał.
Apokalipsa ta zawiera zapowiedź przyjścia „ Syna Człowieczego, którego królestwo nie ulegnie
zagładzie”. W Biblii możemy jednak znaleźć więcej tekstów o charakterze apokryficznym –
np. Łk 21,25-31.
Poszerzając swoją wiedzę na temat apokalipsy w Piśmie Świętym otwieramy sobie także
nowe możliwości badawczo-interpretacyjne nawiązań polskich dramatopisarzy do tekstów
kanonicznych.
II. Adam Mickiewicz Dziady cz. III
Oczywistym przykładem nawiązania do Apokalipsy św. Jana jest wizja księdza Piotra
w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza. Jest on bowiem związany z romantycznym motywem
mesjanizmu. Nastroje społeczeństwa nie były pozytywne ze względu na zabory Polski, które
nadały polskim literatom misję – mieli oni dać narodowi nadzieję na odzyskanie ojczyzny.
Ksiądz Piotr przeżył widzenie, które jest odpowiedzią Boga – mistycznym
uniesieniem, w którym dane jest mu widzieć dzieje Polski i jej przyszłość, stylizowane
na wzór dziejów Chrystusa:
• Porównanie cara do biblijnego Heroda – mordercy dzieci
• wizja pojedynczego człowieka, który ocalał i będzie wskrzesicielem narodu; jego imię
– czterdzieści cztery ( mesjanizm jednostki)
• naród „związany: i Europa, która się „ nad nim urąga” - wizja procesu na wzór losów
Chrystusa ; porównanie Gala (Francji) do Piłata, który „umywa ręce”, ale jednak
wydaje wyrok.
• Droga krzyżowa - „naród – Chrystus” dźwiga krzyż ukuty z trzech ludów (trzy
zabory), a ramiona rozciąga na całą Europę
• ukrzyżowanie na wzór Matki Boskiej , Naród opłakuje matka Wolność, w bok rani
go żołdak Moskal.
• Wniebowstąpienie – naród unosi się ku niebu w białej szacie, lecz przemienia się
w portret wybawcy – namiestnika wolności.
Widzenie Księdza Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno – profetyczne
(przekonanie, że niektóre jednostki są stworzone by głosić słowo bóstwa).
III. Zbigniew Krasiński Nie-boska komedia. Wstęp i zakończenie cz.4
Kolejnym utworem sięgającym do biblijnego motywu apokalipsy jest Nie-boska
komedia Zygmunta Krasińskiego.
W utworze arystokracja wraz z hrabią Henrykiem walczy z ludem, na którego czele
stoi Pankracy. Zarówno jedni i drudzy zostali opanowani przez szatana. Pankracy,
przywódca rewolucjonistów, kieruje się żądzą zemsty i mordowania szlachty. Z kolei Hrabia
Henryk, przywódca arystokracji, jest złym człowiekiem i mężem, symbolizuje złe cechy
szlachty, która pastwiła się nad ludem. Widzimy tu zatem nawiązania do Apokalipsy
Świętego Jana, zarówno w Nie-boskiej komedii jak i w Apokalipsie św. Jana kataklizm jest tylko
przejściowym etapem ku nowemu życiu.
W Nie-boskiej komedii widzimy także bezpośrednie nawiązania do Apokalipsy Janowej.
Przykładem jest cytat z początku czwartej części – „ Z gór podniosły się mgły - i konają teraz po
nicościach błękitu. - Dolina Świętej Trójcy obsypana światłem migającej broni i lud ciągnic zewsząd
do niej, jak do równiny Ostatlniego Sądu. ”
IV. Stanisław Wyspiański Wesele. (Sceny z Hetmanem – akt II i III)
Dramat Stanisława Wyspiańskiego Wesele w całości możemy interpretować jako
nawiązanie do motywów apokaliptyki biblijnej w kontekście niesienia nadziei
na „zbawienie”, odkupienie narodu Polskiego. Podobieństwem będzie także bogata
symbolika utworu.
Zadziwiającym motywem jest postać gospodarza domu, który zasnął w fotelu,
czekając na znak do rozpoczęcia powstania. Jego marzenie o wolnej Polsce ma szansę się
ziścić – pojawia się bowiem Wernyhora ze złotym rogiem, który ma wezwać wszystkich do
walki. Pan domu powierza róg młodszemu Jaśkowi, ten jednak gubi go. Niezwykła
i najistotniejsza jest tu chwila oczekiwania Gospodarza na powstanie – mimo wielu próśb
i zmęczenia nie idzie on spać do łóżka, ale zostaje w ubraniu, na krześle, by w każdej chwili
móc ruszyć do walki o wolną Polskę. Podobnie ludzie czekają na Sąd Ostateczny
i pojawienie się Jezusa Chrystusa, naszego Odkupiciela.
Podążając tropem Anny Świderkówny możemy znaleźć w Weselu inne nawiązania
do apokaliptyki biblijnej. I tak w dramacie Wyspiańskiego pojawia się motyw jesiennego
obumierania i zarazem nadziei na odrodzenie. Jest to bowiem przedziwność naturalna
i zarazem nadnaturalna. Normalne jest dla nas, że rośliny jesienią obumierają, żeby odżyć
na nowo wiosną, ale jest to też niezwykłe, wspaniałe, że aby znów się narodzić, „powstać
z martwych”, najpierw trzeba umrzeć. Jest to symbol Polski umarłej, mającej
zmartwychwstać. Podobny motyw znajdujemy w Ewangelii wg św. Łukasza – 25Będą znaki
na słońcu, księżycu i gwiazdach, a na ziemi trwoga narodów bezradnych wobec szumu morza i jego
nawałnicy. 26Ludzie mdleć będą ze strachu, w oczekiwaniu wydarzeń zagrażających ziemi. Albowiem
moce niebios zostaną wstrząśnięte. 27Wtedy ujrzą Syna Człowieczego, nadchodzącego w obłoku
z wielką mocą i chwałą. 28A gdy się to dziać zacznie, nabierzcie ducha i podnieście głowy, ponieważ
zbliża się wasze odkupienie. 29I powiedział im przypowieść: Patrzcie na drzewo figowe i na inne
drzewa. 30Gdy widzicie, że wypuszczają pączki, sami poznajecie, że już blisko jest lato. 31Tak i wy, gdy
ujrzycie, że to się dzieje, wiedzcie, iż blisko jest królestwo Boże. 32Zaprawdę, powiadam wam: Nie
przeminie to pokolenie, aż się wszystko stanie. 33Niebo i ziemia przeminą, ale moje słowa nie przeminą.
(Łk 21:25-33).
V. Literatura współczesna (tylko wspomnieliśmy tytuły)
może zaznaczmy, że nie są to dramaty, ale (MOŻE?) dopatrzyliśmy się tu jakiś jego cech?
Wizje Apokalipsy spełnionej obrazują również liczne dzieła literatury wojenno
okupacyjnej i powojennej: Zofia Nałkowska „ Medaliony”, Gustaw Herling – Grudziński
„Inny świat”, Kazimierz Moczarski „ Rozmowy z katem”.
Literatura ta charakteryzowała się opisem losów ludzi w czasie okupacji wojennej.
Apokaliptyka biblijna przejawia się w nich postaci nadziei na odzyskanie wolności. Sens
okupacji wojennej leży w tym, że trzeba zniszczyć do końca ten zepsuty świat, by móc
od początku zbudować nowy – lepszy.
Jeśli mówimy o współczesnej literaturze, to motyw apokalipsy widoczny jest
w utworze Tadeusza Konwickiego „ Mała apokalipsa” - jest to przepowiednia upadku świata
pogrążonego w totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistość jest światem
apokaliptycznym. Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele małą, naszą, polską apokalipsę:
realia kraju zobrazowane są jako chaos, nie ma ludzi cnotliwych ( pozostali tylko zdrajcy,
przekupni i przestraszeni); system powoduje całkowity upadek moralności, co z czasem staje
się zupełnie normalne. „Mała apokalipsa” oznacza także apokalipsę prywatną, bohater
ma zaprotestować aktem samospalenia, mówi „mój własny koniec świata”, co więcej
okoliczności zmuszają tę postać do rezygnacji z ideałów z przyczyn tak przyziemnych, jak
problemy ekonomiczne, jest to apokalipsa w prywatnym rozrachunku bohatera.