Motywy Apokalipsy w literaturze i sztuce
WSTĘP:
Samo słowo apokalipsa pochodzi z języka greckiego (apokalypsis) i znaczy „odsłonięcie” czy też „objawienie”. Mianem tym określa się rodzaj utworu mówiącego o końcu świata oraz wydarzeniach jego poprzedzających.
Apokalipsy powstawały w literaturze od dawna, a pierwszą znaną na skalę masową była biblijna Apokalipsa św. Jana. Popularność tematu Apokalipsy trwa do czasów dzisiejszych i nie słabnie. Ludzie od zawsze zastanawiali się nad swoim losem, przeznaczeniem. Dlatego też, z jednej strony Apokalipsa wzbudzała ciekawość, a z drugiej lęk, bo jej przedstawienia czasami były naprawdę bardzo groźne - obrazy ludzi strącanych do piekła, rozpaczających, walki o dusze ludzkie między aniołem a szatanem. Do tego dochodziły jeszcze przeraźliwe wizje płonącej i rozstępującej się ziemi, wylewających się oceanów, ciemności i wszechobecnych gromów. To wszystko silnie działało na wyobraźnię człowieka, a przede wszystkim mogło być czynnikiem, który skłoniłby go do zmiany swojego zachowania. Człowiek obawiał się sądu ostatecznego i chciał uniknąć najgorszego.
W swojej prezentacji będę chciała pokazać kilka dzieł przedstawiających Apokalipsę, różne wizje twórców tych dzieł, skutki zbliżającej się zagłady świata w poszczególnych dziełach oraz zachowania ludzkie wobec nadchodzącej katastrofy.
ARGUMENTACJA:
1. Swoją prezentację rozpocznę od Apokalipsy św. Jana, która stanowi ostatnią biblijną księgę. Treścią tej księgi jest proroctwo dane Janowi przez Boga. Jest to tekst typowo profetyczny (prorocki). Apokalipsa Świętego Jana to najbardziej tajemnicza księga Nowego Testamentu. Apostoł opisał w niej boską wizję zagłady świata w dniu Sądu Ostatecznego. Prorok doznał objawienia na wyspie Patmos, gdzie był karnie zesłany z Efezu.
Opisy wydarzeń pełne są symboli, z których część znajduje wyjaśnienie w Starym testamencie, większość jednak podlega interpretacji przez czytającego słowa proroka. Po wnikliwej lekturze okazuje się, że wiele znaków zagłady możemy odnieść do otaczającej nas rzeczywistości.
w przeciwieństwie do trzech pięknych, lśniących, wspaniale zbudowanych z długimi grzywami zwierząt, jest zaniedbany, ma skromną grzywę i jest bardzo wychudzony. Jego bronią jest długi, ostry trójząb. Postać ta symbolizuje powszechną i wszechobecną śmierć. W dolnym, lewym narożniku dostrzegamy człowieka pożeranego przez dzikie zwierzę. Ta scena pokazuje, że również zwierzęta mszczą się na ludziach. Nad całą sceną mordu widnieje poświata, a nad głowami katów leci anioł. Zdaje się on czuwać nad wszystkim. Twarze zabijanych wydają się prosić o ocalenie, lecz nie robi to najmniejszego wrażenia na jeźdźcach Apokalipsy. Według obrazu Durera nikt nie przeżyje, wszyscy zostaną unicestwieni, czy to od miecza, czy od głodu, czy zabici przez dzikie zwierzęta.
3. Oprócz Chrześcijańskiej wizji apokalipsy, zawartej w Piśmie Świętym, także w innych wierzeniach występuje motyw zagłady oraz końca świata. Przykład tego możemy znaleźć w wierzeniach skandynawskich gdzie takowe wydarzenie nosi nazwę Ragnarok (przeznaczenie bogów - ragna - panujący, bogowie; rok - los, przeznaczenie).
Podobnie jak Sąd Ostateczny ukazany w Apokalipsie św. Jana tak i Ragnarok będzie poprzedzony pewnymi wydarzeniami:
1. Śmierć Baldura (boga piękna oraz światłości).
2. Narodziny trójki dzieci Lokiego (boga zniszczenia oraz śmierci).
3. Niezwykle surowa zima, podczas której zamarznie cały Midgard. Ludzie pogrążą się w wojnach, grabieży i przemocy. Przeżyje tylko jeden mężczyzna i jedna kobieta, którzy skryją się w gałęziach drzewa świata (Yggdrasil).
O nastaniu Ragnaroku ma świadczyć nastanie ciemności, wywołane przez połknięcie słońca przez wilka Skolla. Później rozpocznie się walka pomiędzy bogami a gigantami. Skutkiem Ragnaroku będzie śmierć starych bogów, świat przez nich stworzony przestanie istnieć i nastanie nowy porządek.
Ludy skandynawskie wierzyły, że po spaleniu Asgardu ocean podniesie się do takiego poziomu, że pod jego falami zginie drzewo świata, Yggdrasil, a z jego głębi wynurzy się nowy, zielony świat - Gimlea, nowy Asgard. Kobieta i mężczyzna, skryci w gałęziach drzewa Yggdrasil, dadzą początek nowej rasie ludzi, zwierząt i bogów. Nowy świat rządzony przez zmartwychwstałego boga Baldura ma być pełen radości i spokoju bez wojen przemocy i sporów.
4. Apokalipsa jest tematem dosyć popularnym we współczesnej twórczości. Przykładem tego może być powieść Nevila Shute pod tytułem Ostatni Brzeg. Zawiera ona przerażającą wizję pozornie normalnego świata, który ma jednak odejść w niebyt wskutek promieniowania nadciągającego z martwej już półkuli północnej. Pośród bohaterów, którzy próbują żyć w miarę normalnie pomimo rozpadającego się na ich oczach świata można wyróżnić IV typy zachowań:
Jednym z typów są ludzie, którzy w miarę możliwości próbują realizować swoje dawne ambicje i pragnienia, nawet jeżeli może ich to narazić na niebezpieczeństwo. Do tych ludzi zalicza się John Osbourne - fizyk, który bierze udział w wyścigach samochodowych, pomimo tego, że jest początkującym kierowcą. Uważa on, że jeżeli i tak ma zginąć, to przynajmniej zginie robiąc coś, co od zawsze chciał zrobić, jednak nigdy nie miał na to odwagi.
II typem są ludzie, którzy kurczowo trzymają się przeszłości. Głównym przykładem jest Dwight Towers - dowódca ocalałego amerykańskiego okrętu podwodnego. Człowiek ten ciągle myśli o swojej rodzinie, o powrocie do domu do nich, mimo, że dawno już zginęli oni na północy - nie chce dopuścić do siebie tego faktu. Świadczy o tym jego zachowanie oraz fakt, że w ostatnich chwilach kupuje dzieciom i żonie prezenty.
III typ, to ludzie, którzy spożywają codziennie alkohol, aby zapomnieć o zbliżającym się, nieuchronnym niebezpieczeństwie. Jednym z nich jest wuj Johna Osbourne'a.
IV typ - ludzie, którzy próbują wieść normalne, zwyczajne życie, np. Mary Holmes, która mimo wiedzy o zbliżającym sie promieniowaniu, nie wierzy do końca w jego zasięg i skutki. Planuje prace kilka lat do przodu, wyobraża sobie jak będzie wyglądać życie jej rodziny za jakiś czas.
Niektórzy ludzie, w miarę postępowania promieniowania dojrzewają, ich zachowanie ulega zmianie. Przykładem osoby, która uległa przemianie, może być Moira Davidson, która na początku powieści, przedstawiona była jako kobieta, która przez codzienne spożywanie alkoholu próbuje zapomnieć o zbliżającej sie zagładzie, jednak po pewnym czasie pod wpływem kapitana Dwighta Towersa zmienia swoje nastawienie, zapisuje się na kurs stenografii (sposób szybkiego pisania za pomocą umownych znaków i skrótów służący do dosłownego zapisywania tekstów mówionych). Chce, póki czas, zrobić coś istotnego ze swoim życiem.___
Oto kilka cytatów w których można zauważyć zachowanie i cechy bohaterów:
On właśnie chciał, żeby się tak skończyło. Nie tą chorobą, nudnościami i wszystkim innym - wdowa po kierowcy do Johna.
Moira zdążyła się już przekonać, że Sharon i dzieci to dla niego rzeczywistość - o Dwightcie Towersie.
Trzy lata temu mój lekarz mi powiedział, że jeżeli nie przestanę pić klubowego portwajnu, on osobiście wątpi, czy pożyję dłużej niż rok. Ale teraz, rzecz jasna, wszystko się zmieniło - wuj Johna Osbourne'a.
Mary żyła w świecie marzeń, w świecie nierzeczywistym, czy też może rzeczywistości uznać nie chciała - Moira o Mary Holmes.
Przecież za 6 miesięcy ich tutaj nie będzie. Mnie nie będzie. Ciebie nie będzie - Moira.
5. O tym, że temat apokalipsy jest tematem bardzo chwytliwym wiedział również Alfonso Cuaron, reżyser filmu Ludzkie dzieci. Film opowiada historię zbliżającego się końca świata, spowodowanego utratą przez ludzkość zdolności do reprodukcji.
W filmie przedstawiony jest świat w którym od 18 lat nie urodziło się żadne ludzkie dziecko. Jest to świat wyniszczony. Rząd dokonuje zamachów na własnych obywateli, emigranci zamykani są w obozach śmierci. Ludzie, którzy jeszcze nie umarli utracili wszelką nadzieję i sens istnienia. Świat pogrąża się w coraz większym chaosie, panuje anarchia. W tym zdegradowanym świecie pojawia się iskierka nadziei - jedna kobieta, imigrantka, zachodzi w ciąże.
Przygotowałam kilka kadrów z filmu, na których ukazane są bardzo wymowne symbole zawarte w produkcji.
1) Na przykład sceny, gdy bohaterowie wjeżdżają do obozu uchodźców, gdzie z głośników słychać piosenkę (The Libertines - Arbeit macht frei), której tytuł to hasło, które widniało nad bramami obozów koncentracyjnych w czasie drugiej wojny światowej - Arbeit macht frei (praca czyni wolnym). Widzimy tutaj ludzi pozamykanych w klatkach pilnowanych przez strażników, którzy są gotowi zabić ich bez żadnego poczucia winy.
2) Kolejnym symbolicznym ujęciem jest ujęcie w którym płacząca matka trzyma na kolanach swojego zabitego syna (kadr niemal identyczny jak zdjęcie, które pokazywały gazety relacjonujące wydarzenia wojenne).
Film bardzo dobrze przedstawia naturę ludzką oraz to, czego potrafi dokonać człowiek, który pragnie przetrwać. Ukazana jest desperacja ludzka, ludzie są w stanie oddać własne życie za życie dziecka, ponieważ wiedza ze jego życie jest ważniejsze od wszystkiego innego.
6. WNIOSKI:
Jak więc widać niezależnie od czasów czy też miejsca wyobrażenia apokaliptyczne towarzyszyły i towarzyszą człowiekowi. Artyści tworzyli i nadal tworzą dzieła inspirowane kresem dziejów.
W opisach Apokalipsy pojawia się bogata symbolika, która nie zawsze do końca jest zrozumiała. W jej opisach powtarzają się też pewne elementy, jak na przykład: jeźdźcy apokalipsy, Bestia, aniołowie, Baranek. Literatura i sztuka wykorzystuje motyw apokalipsy w całości bądź posiłkuje się tylko jej określonymi motywami.
Mam nadzieję, że przytoczone przeze mnie różne formy odwołań do motywu Apokalipsy, chociaż w pewnym stopniu dowiodły, iż dzięki różnym rodzajom sztuki oraz różnym wizjom twórców, w różnoraki sposób można zinterpretować i przedstawić zbliżającą się zagładę świata i ukazać zachowania, które towarzyszą ludziom opanowanym strachem przed śmiercią.