Sklepienia kryształowe*: niektóre problemy

M

ARIA

B

RYKOWSKA

Z problemem sklepień kryształowych spotykamy się w literaturze tylko na

marginesie prac poświęconych zagadnieniom architektury gotyckiej, szczególnie
Clasena, Mencla, Lłbala i in.i Autorzy ci podają przykłady występowania skle
pień kryształowych oraz interpretują ich pochodzenie, różniąc się znacznie
w poglądach: np. Mencl i Gasen wywodzą sklepienia z Saksonii, natomiast Libal '
uważa je za wytwór lokalny (np. czysto czeski)

2

. Pierwszą szczegółową pracę

wnikającą także w zagadnienia techniczne sklepień podjęli niedawno badacze
czescy, Milada i Oldrich Rado wie

3

; bezpośredni kontakt z nimi oraz zapoznanie

się z szeregiem ich opublikowanych prac ułatwiły mi usystematyzowanie i ana
lizę sklepień kryształowych w Polsce.

V -

Sklepienie kryształowe występuje w trzech grupach terytorialnych: w Saksonii,

Czechach i pn.-wsch. Polsce (ii. 1). Najwcześniejszy przykład pochodzi • z
1471 r. z zamku w Miśni; w latach dziewięćdziesiątych XV w. stosowane jest już w
Czechach, a około 1500 r. w Gdańsku.

Omawiane grupy łączy jedynie zastosowanie łamanej, ostrosłupowej wy-

sklepki, natomiast pozostałe cechy, jak: konstrukcja, technika, rysunek drutów,
materiał itp., są różne i wynikają z tradycji budowlanej poszczególnych regio-
nów. Sam pomysł ostrej wysklepki mógł być zaczerpnięty z Saksonii, zarówno
przez budowniczych czeskich jak i gdańskich. Jednak interesujące cechy indy-
widualne poszczególnych grup całkowicie usprawiedliwiają omówienie ich od-
dzielnie, w kolejności formowania.

* Praga* wyrazić serdeczne podziękowanie doc. tir A. Miłobedzkiemu i doc dr W. Kranowildemu za cenne

uwagi dotyczące omawianych zagadnień.

> D. LI

BAŁ

,

Goltckd architektura w Ctchich a na Słotni. Prana 1948,

Ł

248: V. MlNCL. Cuka urtUttknra <k>t»

luctinburM. Prana 1941, i. 177; K. H. C

LAUN

,

DtuudK GtwM» itr SpSttottk, Berlin 1938, s. 87.

■

Podobny pogląd wyraża T. Ku»ATOvA. Skltpkowa kltnka. Pamatky Areheologlcke XLIII. 1941 (Historie) 1949;

por.: M. R

ADOV

A-S

TIKOV

A,

Sillpkoyd kUtiba. PHip4vk k dilMm pozdnt tolkki anklukuuy, Ument, VI, 1938,

nr !), przypis 6.

,

■

M. R

ADOV

A.9

TIICO

\X.

op. ciL: O. R

ADA

,

Poifa4 totlck) Hm w Jó<hymovi. Zp»vy Pamatkove Pete, XVIII

1958. nr 1—2: M. O. R

AOOV

I.

SkllpkoYi kttnba a proilor. Umenl, VIII, 19«0, nr 5. PP. M. I O. Radom składam »er-

deczne podziękowanie za udostępnienie mi materiałów i motliwosc Ich przedyskutowania.

243

1. Polska, Czechy i Wschodnie Niemcy ok. 1500. Występowanie sklepień kryształowych

(teren Czech opr. M. Radova, Saksonii i Polski — autorka)

I. Meissen. 2. Rocknitz, 3. Sacbsenburg, 4. Wurzen, 5. Grossenhein, 6. Schleinitz, 7. Tharandt, 8. Plauen,
9. Moritzburg, 10. Taubcnheim, 11. Annaberg, 12. Stolpen. 13. Trebsen, 14. Brandenburg, 15. Strehla,
16. Gnandstein, 17. Freiberg, 18. Frauenhein, 19. Zschorna, 20. Kadań, 21. Chomutov, 22. Bechyne,
23. Kuglvejt. 24. Sobeslav. 25. KarlStejn. 26. Bor, 27. Tabor. 28. Nezamyślice, 29. Harażdovice

30.

Kutneticka Hora. 31. Pardubice, 32. Belćice, 33. Blatna. 34. Jachymov. 33. PernStejn, 36.

Doubravska
Hora. 37. Bilina, 38. Hruby Rohozec, 39. Budnany, 40. Konopiste, 41. Velhartice. 42. Orlik. 43. Dobronice,
44. Cizova, 43. Pisek. 46. Stare Kestrany, 47. IvanCice. 48. Breznice, 49. Kremnica. 30. Banska
Bystrica,
31.

Ostrov, 52. Pizen, 53. Jindrichuv Hradec 34. Cesky Krumlov. 53. Slavonice 36. Telc, 57. Znojmo,

51. Gdańsk, 59. Malbork, 60. Morąg, 61. Supraśl, 62. Kętrzyn. 63. Dobra Miasto. 64. Marianka, 63. Warszawa,
66. Kraków. 67. Błonie, 68. Nowy Sącz. 69. Łomża. 70. Wilno, 7 1 . Malomolejków. 72. Królewiec,
73. Barczewo, 74. Łabiewo. 73. Stargard, 76. Olsztyn, 77. Pelplin, 78. Konin, 79. Żagań, 80. Myilibórz,
81. Opole, 82. Glogów, 83, Siecieborzyce, 84. Stypulów. 83. Bukowiec, 86. Kartuzy, 87. Szrensk, 88. Kowno,

89. Grodno, 90. Ryga, 91. Mogilno.

2. Miśnia, Albrechtsburg, 1471-1485. Widok sali na

I piętrze. (Wg Hempla)

3. Miśnia, Albrechtsburg. Przekrój poprzeczny.

(Wg Essenweina)

S

AKSONIA

W końcu XV i na początku XVI w. teren południowych Niemiec i Austrii

stanowi odrębne środowisko budowlane i artystyczne. Nie jest więc przypadkiem,
ż

e właśnie w tym kręgu Arnold z Westfalii odkrył możliwość kryształowego cię-

cia wysklepki sklepiennej, które zastosował po raz pierwszy w 1471 r. w Zamku
Albrechtsburg w Miśni

4

(ii. 2, 3). Występujące tu ostre druty sklepienie stano-

wiły w koncepcji przestrzennej wnętrza niezbędny element: stworzyły przekrycie
ś

wiatłocieniowe i ekspresyjne. Sklepienie kryształowe zastosowano we wszystkich

pomieszczeniach, także na spiralnie skręconej klatce schodowej i we wnękach
przyściennych. Najciekawsze znajduje się w dwóch salach pierwszego piętra
i różni się od pozostałych tym, że druty częściowo przechodzą w żebra.

Nowa technika wysklepki rozprzestrzeniła się w Saksonii stosunkowo szybko,

jednak w innych przykładach nie wynikała z ogólnej koncepcji budowli, jak
w Miśni, lecz ograniczała się do przekryć niewielkich pojedynczych pomieszczeń,
np. zamkowych kaplic (Frauenheim XV/XVI w., Gnandstein XV w., Lauenstein
XV w., Sachsenburg 1488 — dzieło Hansa Reynharta, Stolpen ok. 1500, Strehla
ok. 1570, i in.) i sieni (Trebsen 1522. Wurzen 1491)'. Przesklepienie kryształowe
pałacu w Miśni było także wzorem dla budowli miejskich. Z lat 1472-1481
pochodzą sklepienia miejscowego ratusza i kamienic, z końca XV w. ratusza
i kamienic w Plauen i Annaberg, z czego dwa pierwsze zespoły przypisywane
są Arnoldowi z Westfalii

8

. W kościołach Saksonii sklepienie kryształowe nie

znalazło szerszego zastosowania. Ograniczano się jedynie do przekryć małych
pomieszczeń, np. chóru w Taubenheim czy krużganku w Rocknitz z 1476 r.
(także dzieło Arnolda z Westfalii). Na terenie sąsiedniej Marchii jedynym zna-
nym przykładem, gdzie sklepienie współuczestniczy w całej koncepcji wnętrza,
jest kaplica św. Piotra w Brandenburgu z 1522 r.

7

Do omawianej grupy sklepień możemy włączyć sklepienia kryształowe

Austrii, np. przekrycie sali w Greinberg z lat 1488-1493' (ii. 4), które posiada
interesujące, przenikające się w wielu płaszczyznach druty oraz wyjątkowo głę-
bokie, ostrosłupowe wysklepki.

C

ZECHY

Importowany z Saksonii przez bernardynów pomysł ostrej wysklepki skle-

piennej włączony został w późnogotycki, czeski nurt architektury. Stąd rozwią-
zania sklepień kryształowych na terenie Czech mają cechy nie znane w innych
zespołach. W latach 1490-1515 przesklepiono kryształowo pięć kościołów:

•

A. E

SINWUN

,

Dl* nmanUclu und dli »orbc*« Baukwut. DarmiUdl 1889, s. 97; H. G

R

O

OBU

.

BOrgtr und SMó-

atr In Sachun. Dn»den 1940, i. 103; B. H

EMFEL

,

Cncklchf der detaichn Baukwu?, Mtlnchen 1956, i. 108—

110.

•

H. G«0oix, op. dt. Ł 90; O. Duuo, HaimUmch dtr dntschen KumtdtnkmMcr. I. MIlfldemscMaiul, Berlln194O,

t. 212, 327, 360, 414.

• W. L

UDWKJ

.

Ba Gani durch AU-fUuuii, Plauon 1933.1. *i.

» M.. O. R

ADOV

1,

OP

.

cit, l 438—439.

246 •

K

.

H. cum, op. dL, i. M.

5. Chomutpv, dom mieszkalny. Sklepie-

nie, 1525. (Wg Radovej)

4. Greinberg, zamek. Sklepienie,

1488-1493. (Wg Clasena)

dwunawowe w Bechyni (il. 6), Sobesławiu (Mistrz Zdenek), Bratnej, trzyna-
wowy — w Nezamyślicach, i oparty na jednym słupie — w Bielczycach.

W układzie przestrzennym ta grupa zachodnioczeska nawiązuje do architek-

tury przedhusyckiej, a zastosowane tu sklepienia kryształowe czynnie organizują
wnętrze. Najważniejsze cechy tych sklepień to zastąpienie arkad międzynawo-
wych kryształowymi, sieciowymi łącznikami, brak podziałów na przęsła, oparcie
rysunku drutów na zasadzie czteroramiennej gwiazdy, opisanie drutów na za-
sadzie kolebki z lunetami

10

.

Najbardziej interesującą grupę stanowią sklepienia wnętrz mieszkalnych na

południu Czech, pochodzące z pierwszej połowy XVI w., w miastach: Jindri-
chiiv Hradec, Jachymov, Slavonice (U. 7) i Znojno

11

. W konstrukcji nawiązują

do czeskich i południowoniemieckich sieciowych sklepień żebrowych. Charakte-
ryzują się opuszczonymi zwornikami oraz stosowaniem drutów w rzucie kolistych
lub^odcinkowych, nieznanych nigdzie poza Czechami.

Przekrycie kryształowe małych pomieszczeń jest typowe dla całych Czech.

Najbardziej postępowe pochodzą z północy: np. Kadań — sklepienie kapi-
tularza, Chomutov (il. 5) — sklepienie sieni o drutach biegnących w wielu
płaszczyznach (z 1525)

12

, Ostrov — sklepienie kaplicy w kościele farnym (z prze-

łomy, XV/XVI w.) i inne. Wszystkie zbliżają się w konstrukcji do kolebki,
a w rysunku rozwijają zasadę sieci lub czteroramiennej gwiazdy.

6. Bechyne, kościół N. M. Panny 1491-1513. Sklepienie. (Wg. Radovych)

7. Slavonice, dom mieszkalny 1550. Sklepienie.

PÓŁNOCNE ZIEMJE POLSK I

Pierwsze sklepienia kryształowe na terenie Polski wykonane zostały w Gdań-

sku. W końcu XV i na początku XVI w. następuje szereg przebudów gdańskich
kościołów miejskich: kościół N. M. Panny, przebudowany w latach 1484—1488,
przesklepiono w 1499-1502 (Henryk Hetzel) (ii. 9); kościół św. Katarzyny,
przebudowany w latach 1484-1486, przesklepiono ok. 1500

13

; kościół św. św.

Piotra i Pawła, przebudowany w końcu XV w., przesklepiono w latach 1514-
1516".

M. O. R

ADOV

I,

op. cit., s. 448—4«0.

Druty w kluczu sklepienia mają tę samą wysokość co druty w kluczu łączników poprzecznych i wzdłużnych. V.
L

ORENC

,

V. P

ELZLBANER

,

M. R

EICHERT

.

Asanace historlckych Jąder misi, Zpravy Pamatkovć Pece, Xl—XII, 1951—

S2, nr 1—2; O. R

ADA

,

op. cit., >. 31—36; M. R

ADOVA

-S

TIKOV

A.

op. cit, i. 224—226.

11

V. M

ENCL

,

MUtmiky Mm

leskiho stfrJmiku, Zpravy Pamatkove Pece. XIII, 1953, nr 6.

" Kościół N.M. Panny w Gdańsku wzniesiony jako bazylika 1343—1379, przebudowany w części wschodniej

1402—1454, w części zachodniej 1484—1488; w 1499—1502 założono sklepienie gwiaździste i kryształowe w nawach
bocznych. Rysunek sklepień gwiaździstych—żebrowych i kryształowych jest Identyczny. Kościół św. Katarzyny
wzniesiony 1350—1400, przebudowany w 1 poł. w. XV, ukończony 1484—1486. Brak danych o przesklepieniu,
które nastąpiło przypuszczalnie ok. 1500. Sklepienie kryształowe założone zostało nad nawami bocznymi, w kruchcie
pod wieżą oraz w dwóch kaplicach. Por.: J. S

TANKIGWICZ

,

Pseudobazyttki gdańskie. Rocznik Gdański, XIV,

1955; C. D

CHIO

,

E. G

ALŁ

,

Namdbucfi der deutschen Kunstdenkmaler DeuiichordenilatiJ Preussen, MUncheo 1952, s.

4,9.

>• Wzniesiony zoatal 1393—1424. W końcu XV w. następuje przebudowa koicioła z oseudobazyllki na halę,

zakończona przcaklepłenicm kościoła 1514—1516. Sklepienie kryształowe założono nad nawami bocznymi; posiada rysunek
tut zasadzi* oamioramiennej gwiazdy, lecz b«ł drutów przekątnych ł przewodniego. Per. K. K0CZOROW3KL 248 KoicliUw.
Jw. TOwrą/ Pawia w Otlatoku, Pracownie Konserwacji Zabytków, Gdańsk 1951, maszynopis.

Szczególnie charakterystyczny jest układ przestrzenny tych kościołów. Są to

kościoły trzynawowe, halowe, o filarach ośmiobocznych dźwigających, sklepienia .
ż

aglaste: gwiaździste, żebrowe w nawach głównych, a kryształowe w nawach

bocznych. Wnętrza wysmukłe, jasne, oświetlone dużymi oknami, posiadają rów-
noważne kierunki widokowe. W przeciwieństwie do hal czeskich, zastosowano

S. Schematy sklepień kryształowych: a. Gdańsk, kościół N. M. Panny, b, Gdańsk, kościół

ś

w. Katarzyny, c. Gdańsk, kościół św. św. Piotra i Pawła, d. Wilno, kościół bernardynów,

e. Kętrzyn, kościół par., f. Łomża, kościół par., g. Barczewo, kościół par., h. Olsztyn,

kościół par. (Opr. autorka)

arkady międzynawowe. Sklepienia żebrowe i

kryształowe nie różnią się w rysunku, którego

ośrodkiem jest ośmioramienna gwiazda. Podział na

poszczególne

przęsła

zatraca

się

dzięki

zastosowaniu rozdrobnionych wysklepek, mimo to

drut jarzmowy jest konsekwentnie wyprowadzony i

nie przorwany. Także drut przewodni zastąpił

wcześniejsze a charakterystyczne na tym terenie

ż

ebro. Cechy te 250 świadczą, że sklepienia

kryształowe hal gdańskich nie są importem

obcym, lecz

10. M orąg, koś c iół ś w. ś w. Piotr a i P awła.

Skle -pienie, 1503. (Fot T. Chrzanowski)

9. Gdańsk, kościół N. M. Panny, 1499-150Z Sklepie nie. (FoL M. Brykowska)

I I . Olsztyn, kościół św. Jakuba. Sklepienie, poł. XVI w. (Fot. M. Brykowska)

wywodzą się wprost z gwiaździstych sklepień.na tym terenie, niemniej sam po-
mysł kryształowej wysklepki mógł być zaczerpnięty z Saksonii (il. 8).

Poza wymienionymi kościołami, sklepienie kryształowe stosowane było

w Gdańsku w małych formach: w zakrystii i w arkadach' przyściennych kościoła
ś

w. Bartłomieja (ok. 1500)

15

w chórze kościoła brygidek (przed 1514); w kruż-

ganku klasztoru franciszkanów (1514)

16

. Na Pomorzu gdańskim ok. 1500 r.

został przebudowany i przesklepiony, prawdopodobnie przez Mistrza Matza, ko-
ś

ciół św. Jana w Malborku", a w 1557 r. Antoni Schultes, gdańszczanin, zaskle-

pił kryształowe ramiona transeptu kościoła cysterskiego w Pelplinie

18

. Oba

wymienione przykłady nie odbiegają od gdańskiego systemu przestrzennego
i rozwiązań szczegółów.

Na Warmii w pierwszej połowie XVI w. przebudowano na pseudobazyliki

i przesklepiono kilka kościołów parafialnych. W Morągu (iL. 10) w 1503 r.
Mistrz Matz zastosował sklepienie kryształowe w nawach bocznych

19

, natomiast

w kilkanaście lat potem, w 1515 r., w Kętrzynie przekrył kryształowo wszystkie
nawy, prezbiterium i kaplice

20

. .Podobne sklepienia jak w Morągu znajdują się

w kościele w Barćzewie (po 1544)

21

i w Pollesku (z 1546)

22

, a na wzór Kętrzy22

na—w Łomży na Mazowszu, z pierwszej połowy XVI

W

.

M

Sam fakt, że koś-

15

Wzniesiony w 2 poi. XIV w., odbudowany po spaleniu 1500. Sklepienia kryształowe znajdują się w arkadach

przyściennych oraz w zakrystii. For. 1. S

TRZELECKA

,

Koiciót św. Bartłomieja w Gdańsku, Pracownie Konserwacji

Zabytków, Gdańsk 1938, maszynopis.

16

Budowa klasztoru następuje w 1481—37. Sklepienie kryształowe znajduje się w krużgankach i w jednym z po-

mieszczeń klasztornych; pochodzi przypuszczalnie z 1514 r., tak jak sklepienie kościoła. A. E

SSENWEIN

,

Die romml-

che..., s. 107—108; D. K

RANNHALS

,

Hansestadt Danzig, Danzig 1942.

17

Wzniesiony w XIII w., zniszczony 1457—60, po czym od 1468 odbudowywany, być może na starych funda-

mentach. Sklepione kryształowo są tylko dwa przęsła w nawie bocznej, które pozostały po zawaleniu się nawy 1534.
G. D

EHIO

,

E. G

ALL

,

op. cit, s. 118.

18

Klasztor i kościół fundowany 1274—1276; wg niesprawdzonych wiadomości, prezbiterium i transept

pochodzą z 1323; zniszczony 1399 i 1433; odbudowany 1472—1484 (zachodnie przęsła). Po 1557 Antoni Schultes,
murator gdański, zakłada sklepienie w ramionach transeptu (identyczne w układzie jak w kościele N.M. Panny w
Gdańsku), oparte na jednym słupie (Dehio uważa te sklepienia za sieciowe, a nie kryształowe!). P. S

KUBISZEWSKI

,

Architektura opactwa cysterskiego w Pelplinie, Studia Pomorskie, I, Wrocław 1957.

19

Kościół św. św. Piotra i Pawła w Morągu wzniesiony został 1305—1312, ukończony 1331 iako pseudobazylika.

W 1503 Mistrz Matz (zaprotegowany przez Henryka Hetzela) wzniósł sklepienie kryształowe nad nawami bocznymi.
A. BorncHER, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Prowinz Ostpreusscn, III, Konigsberg 1893; G. D

EHIO

,

E. G

ALL

,

op. cit., s. 157.

20

Kościół św. Jerzego w Kętrzynie wzniesiony został wpół. XIV w., przekształcony 1480—1515 na pseudobazytike,

W 1515 otrzymał jednolite sklepienie kryształowe nad wszystkimi nawami, założone przez Mistrza Matza. Cechy
charakterystyczne tych sklepień; wyraźny podział na przęsła drutem jarzmowym, oparcie sklepienia na konstrukcji
ż

aglaitej, zastosowanie drutu przekątnego i przewodniego. E. WrrT, Sankt Ceorg, die Wehrkirche zu Rastenburg,

Berlin 1933, s. 46; G. D

EHIO

,

E. G

ALL

,

op. cit., 9. 296; I. G

ALICKA

,

A. M

ILEWSKA

,

A. STYGIETYŃSKA-

KwoczYŃSKA. Katalog Zabytków Sztuki w Polsc, woj. olsztyńskie, pow. kętrzyński. Instytut Sztuki Polskiej
Akademii Nauk. 1954, maszynopis.

21

Kościół św. Anny wzniesiony został w końcu XIV w.; zniszczony 1544, niedługo potem odbudowany; halowy.

Sklepienia kryształowe założone zostały nad nawami bocznymi. Rysunek drutów nawiązuje do zachowanych w pa-
chach skiepiennych wcześniejszych żeber. A. B

OTTICHIR

,

op. ciL, IV. s. 258.

22

Sklepienie założone w nawach bocznych kościoła parafialnego w Pollesku (Lablau) nie jest w pełni kryształowe;

zamiast oauoslupowej wysklepki zastosowano tułaj formę tylko lekko wklęśniętą. K. H. C

LASEN

.

op. cit., a. 88.

23

Kościół św. Michała, pseuuobazyllkowy, budowany od 1520, przesklepiony został w połowie XVI w. Sklepienie

kryształowa znajduje się w nawach bocznych oraz w kaplicy N.M. Panny. A. S

ZYSZKO

-B

OHUSZ

,

Koidoty gotyckie na Mazowszu,

Łomża,. Szczepankowo, Wąsosz, Wilna 1 Niedźwiadna, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, VIII, 1912; 2J2 Łomża,
katedra. Pracownie Konserwacji Zabytków, Gdańsk 1956, maszynopis.

12-13. Warszawa, klasztor bernardy-
nów. Sklepienia, 1515-1533. (FoL In-

stytut Sztuki PAN)

14. Warszawa, klasztor bernardynów

rzut i przekrój sklepienia kryształowego,

1:50, wg inwentaryzacji 1950. (Zakl.

Arch. Polskiej PW)

cioly te były niższe i węższe, miał
znaczny wpływ na formę sklepienia
kryształowego. Badając poszczególne
przęsła

można

zauważyć,

ż

e

ośrodkiem układu drutów jest zawsze
ośmioramienna gwiazda o rozpiętości
4.0-45 m

24

. Dzięki zastosowaniu

„modułu",

nawy

węższe

mają

rysunek mniej rozdrobniony niż
szersze.

Najbardziej interesujące sklepienie

powstało na Warmii w Olsztynie (il.
11). Kościół św. Jakuba, prze-
budowany w połowie XVI w.

25

, w

układzie przestrzennym halowy, po-
siada

najdoskonalsze,

jednorodne

przekrycia, odbiegające od gwiaź-
dzistych schematów; nawy zostają
przesklepione

regularną

siatką

o

drobnych

oczkach,

przełamanych

kryształowo w nawach bocznych.
Poszczególne przęsła w konstrukcji
zbliżone są najbardziej do sklepień
ż

aglastych.

Do systemu halowego nawiązuje

także rozwiązanie kościoła bernar-
dynów w Wilnie (przesklepionego

1512/13) oraz kościoła św. Mikołaja w Królewcu (sklepienia 1504-1537), być
może oba związane z budowniczym gdańskim Michałem Ęnkingerem

28

. Sklepienia

kryształowe, tak jak w Gdańsku, przekrywają tu nawy boczne, a w Wilnie także
zakrystię. Pod wpływem tych ostatnich sklepień, prawdopodobnie pod

24

Przykładowe rozpiętości przęseł: Barczewo—4,0 m, Kętrzyn— 4,3 i 7,0m. Łamią—5,3 m,Gdaitsk(NMP) —

7,3 m.

25

Wzniesiony 1452—1438. przebudowany w poi. XVI w. Strzałka sklepienia kryształowego bardzo mała, a wy-

aklepkl płytkie. C. WU

NSCH

,

Dlt Bau- mul Kunstdenkmaler der Stodl Allensletn, Konigsberg 1933; O. D

EHIO

.

E. G

ALI

,

op. cii, i. 247.

26

Kościół klasztor bernardynów w Wilnie zbudowany został do 1506 (albo, iak uwalają inni, w latach 1512—

1511 lub 1325). Sklepienie kryształowe znajduje sie w obu nawach bocznych (po dwa przęsła przy prezbiterium)

oraz w zakrystii. Inny przykład sklepienia kryształowego na terenie Wilna znajduje się w kaplicy przy kościele 1'ran-

254 tiulinów. Kościół łw. Mikołaja (potniej ewangelicki) w Królewcu wzniesiony został w 3 ćw. XIV w., a w latach

bezpośrednim nadzorem Enkingera w latach 1515-1533 został przesklepiony
klasztor bernardynów w Warszawie (ii. 12—14). Sklepienia warszawskie cechuje
różnorodność rozwiązań, indywidualność w podejściu do każdego przęsła, a jed-
nocześnie niezbyt doskonała technika.

Poza omówionymi przykładami, na terenach północnych często jest stosowane

sklepienie kryształowe jako jedna z wielu dekoracji, lecz nie współdziałające
w organizowaniu przestrzeni. Przykłady: w Dobrym Mieście — dwa pomiesz-
czenia w skrzydle zabudowań kolegiackich, przesklepione ok. 1515 r.

27

; w Ol-

sztynie — mieszkanie rządców kapituły

28

; w Mariance — kruchta kościoła

sklepiona przez Mistrza Matza w 1515 r.

29

; w Malborku — niewielkie po-

mieszczenie w ratuszu

34

.

Takich oderwanych przykładów, które powstały niewątpliwie pod wpływem

warsztatu gdańskiego, a nie posiadają interesujących cech indywidualnych, jest
ponadto kilka (Supraśl. Małomożejków, Wilno — kościół franciszkanów, Kow-
no — katedra, Błonie koło Warszawy, w Wielkopolsce — Mogilno i Konin;
wszystkie z XVI w.).

Występowanie sklepień kryształowych w Polsce nie ogranicza się tylko do

kręgu północnego i wpływu Gdańska, jednak na terenie zachodnim czy po-
łudniowym istniejące sklepienia nie tworzą grup o cechach szczególnych: pomysł
ostrej wysklepki włączony został w lokalny nurt rozwoju sklepienia żebrowego.

Na Pomorzu szczecińskim sklepienia w kaplicy i w ambicie kościoła

N. M. Panny w Stargardzie, w klasztorze dominikanów w Myśliborzu czy
w prezbiterium kościoła franciszkanów w Żaganiu z pewnością zostały wyko-
nane pod bezpośrednim wpływem Saksonii. Także przykłady na Śląsku, np.
sklepienie krużganku klasztoru franciszkanów w Opolu, nie odbiegają od roz-
wiązań saskich i zachodnioczeskich.

Na terenie Małopolski sklepienie kryształowe stosowane jest za pośrednictwem

Ś

ląska lub bezpośrednio z Saksonii; np. sklepienie krużganków Collegium Maius

(sprzed 1520)

31

posiada wszystkie cechy wskazujące na bezpośrednie powiązanie

z Miśnią (cięcia kryształowe filarów, głębokie, mało rozdrobnione wysklepki,
okna „firankowe" i in.).

Na tych dwóch ostatnich przykładach najlepiej widać, że. problemu cięcia

kryształowego nie można rozpatrywać tylko w odniesieniu do sklepień- zbież-
ności formalne, czasowe i warsztatowe pozwalają włączyć sklepienie kryszta-

1304—1537 przesklepiony sklepieniem gwiaździstym i kryształowym w nawach bocznych. A. S

ZYSZKO

-B

OHUSZ

,

Warownt zabytki architektury koi cielne) w Polsce I na Litwie — Ptkonów, Brochów, Molomitejków, Synkowlce, Suprail,
Wilno, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, IX, 1913: O. K

ACZMARZYK

,

Michał Enkinger, budowniczy na przełomie

XV 1 XVI wieku. Biuletyn Historii Sztuki .XVIII, 1936, s. 189—190; Yllntu,. Architektura Ikl XX umilani pradiios,
1998. s. 231.

27

C. D

BHIO

,

E. G

ALL

,

op. dŁ, s. 381.

28

W. W

ACH

.

Zamek olsztyński, Olsztyn 1947.

29

G. D

EHIO

.

E. G

ALL

.

op. cit.. s. 144.

30

B. N

OWAK

,

Ratusz w Malborku, Pracownie Konserwacji Zabytków, Gdańsk 1938, maszynopis.

3 1

A. EłKNWEiN, Oleroman1scke....i. 1 5 1 ; ten Je. Dle mltlelallerllchen KunstdenkmMer der Stadl Krakau, Lcipzig

1864, s. 147—148; S. T

OMKOWICZ

,

Ć

mach Biblioteki Jagiellońskiej. Rocznik Krakowski, IV, 1900; K. Estraicher.

Odnowienie

Collttlum

Malus,

Ochrona

Zabytków,

VI,

1953,

a,

1.

25

5

towe do tzw. „stylu łamanego

32

. Krystaliczne cięcie płaszczyzny stosowane

było szeroko w drugiej połowie XV i w pierwszej połowie XVI w. w południowo-
wschodniej Europie zarówno w rzeźbie, jak i w kamieniarce otworów (np. por-
tale w Tarnowie, wawelskie nadproża Benedykta, itp.), a nawet w zdobnictwie
sprzętów (np. chrzcielnica z 1542 w Wysokiem., pow. Kraśnik — ii. 17). Za-
gadnienie to, bardzo szerokie i złożone, wykracza poza ramy niniejszej pracy.

•

Sklepienia kryształowe interesują nas przede wszystkim z punktu widzenia

technicznego: konstrukcji i wykonawstwa. Dotychczasowi badacze na" ogół
zgodnie podkreślali różnice formalne między sklepieniem gotyckim a kryształo-

16. Rekonstrukcje krażyny pod sklepienie kryształowe. (Wg Essenweina)

wym" (zastąpienie żeber drutami, zastosowanie ostrosłupowych, łamanych wy-
sklepek, obniżenie strzałki sklepienia), lecz nie zawsze wnikali w istotę kon-
strukcji sklepienia kryształowego

33

. Badania wykazały, że wysklepki ostrosłu-

32

A. M

IŁOIJDZKI

,

Zamek w Mokriku Górnym 1 tiltklórt problemy mjlopolMeJ arcMuktury XV I XVI wieku.

Biuletyn Hi.tc.ni Sztuki, XXI. 1939,
236

33

o. R

ADA

,

op. cit., i. 33. Jedyny przykład omówienia aułdnlaa uchnicznych.

18. Gdańsk, kościół N. M. Panny, współczesna konstrukcja krą

- (Fot K. Lelewicz)

19. Jachymove, dom mieszkalny, układ cegieł w skle-

pieniu (Wg Rady)

15. Gdańs k, kośc iół ś w. ś w. Piotr a i Pawła. (Wg Ranisc ha)

17, Wysokie, chrzcielnica, ,154Z

(F ot W. Wol ny )

powe stosowane są we wszystkich konstrukcjach sklepień' będących pochodnymi
sklepienia gotyckiego (gwiaździstego, sieciowego i żaglastego) oraz kolebkowego.
Dlatego też konstrukcja poszczególnych rozwiązań powinna być określana na
podstawie płaszczyzny, jaką opisują druty

34

. Konstrukcja sklepień kryształo-

wych nigdy nie odbiega od stosowanych na danym terenie sklepień żebrowych,
co potwierdza, że łamana wysklepka była tylko techniką murarską. Wprowa-
dzenie wysklepki pod kątem wynikało z prostego faktu zastąpienia żebra drutem
(cegła ustawiona krawędzią narzuca nachylenie ściany wysklepki!). Zrezygno-
wanie z żebra pozbawiło sklepienia kryształowe -współczynnika
bezpieczeń-

stwa

35

. Twórcy sklepień musieli zdawać sobie sprawę z mniejszej doskonałości

technicznej sklepienia bezżebrowego, gdyż zastosowali nowy „współczynnik
bezpieczeństwa" — nieprzekraczalne dopuszczalnych rozpiętości; znane przy-
kłady sklepień kryształowych nie osiągają 7,5 m. Dlatego też w kościołach
gdańskich sklepienie kryształowe stosowane było tylko w nawach bocznych,
natomiast w niniejszym Kętrzynie — także i w nawie głównej. Stąd też, być
może, w pierwszym przykładzie zastosowania ostrej wysklepki (Miśnia) wraz
z drutem występuje żebro.

. Osobny problem stanowi konstruowanie sklepień kryształowych. Wszelkie
prace przygotowawcze, jak wykreślenie i ustawienie krążyn (ii. 15, 16), były
podobne jak dla sklepień żebrowych. Potwierdzają to rysunki B. Ranischa

36

,

identyczne dla sklepień żebrowych jak kryształowych (jedynie w opisie zwraca
Ranisch uwagę na różnice w, wysklepce — sklepienie kryształowe określając
Kasten-Gewołbe). Takie krążyny pod druty nie różniły się ód powszechnie uży-
wanych pod żebro (nawet do dziś)

37

(ii. 18). Technika układania sklepień od-

powiadała tradycyjnej; w pierwszej kolejności konstruowano siatkę drutów,
następnie wypełniano wysklepka (łamaną) z „wolnej ręki"

38

.

O kącie nachylenia ścianek wysklepki decydował stosowany materiał; w skle-

pieniach ceglanych wynosił 45°, w kamiennych powyżej (stąd w sklepieniach
czeskich i saskich druty są bardziej ostre). Cegły (lub kamienie) były układane
na zmianę; grubość sklepień równa była szerokości cegły (ii. 19). Znane są
także przykłady stosowania deskowania pełnego, gdzie krzywizny drutów

wykluczają oparcie ich na krążynie (np. sklepienie w klasztorze bernardynów
w Warszawie)

39

. Trudne do wykonania skrzyżowanie poszczególnych drutów

zastępowano jednym elementem płaskim, tzw. krążkiem.

Zastosowanie sklepień kryształowych łączy się ściśle — w najwspanialszych

przykładach hal gdańskich i kościołów czeskich — z problemem świadomego
kształtowania wnętrza. Dlatego też sklepienia te w równej mierze są wynikiem
typowych dla człowieka schyłku średniowiecza spekulacji strukturalno-deko-
ratorskich, jak i jednym ze środków nowożytnego już organizowania przestrzeni.

39

Sklepienia z kasetonami, wg Albertlego. były wykonana na deskowaniu pełnym, u którym uprzednio rysowano

układ kantonów. Zas«b ta moi. być odniesiona do skupieni, kryszuuowego. L. B. ALMtTl. K^ą, dii.,i,i o „mc.
cudowania, Wanzawa 1960, i. 199.

34

Tzn. w zależności od rozłożenia sit wypadkowych i rodzaju podpory.

35 J. T. FHAznc, Poslędy na rol( tebra w Mtpitr.iach gotyckich. Biuletyn Historii Sztuki, XXIII. 1961, s. 417—

430. Autor sprowadził role tebra w sklepieniu gotyckim do wartoici estetycznych i technicznych (pomoc w wyko-
nawstwie i jako „współczynnik bezpieczeństwa").

36

B. R

ANDCH

,

Btaehrtlbunt alter Klrchtn Cebdude dft Sladt Dattzig, Danzig 1695. Fakt zainteresowania tego

autom kościołami gotyckimi jcat zjawiskiem niezwykłym. Rsuisch podaje historię kościołów gdańskich, ze szczegól-
nym uwzględnieniem sklepień. Załączone rysunki przedstawiają linie drutów lub żeber w planie oraz ich kłady ze
sposobem wykreślenia. Autor zwraca uwagę na przydatność tych rysunków dla wyznaczenia krzywizny krąźyn. Gra-
ficznie sklepienia kryształowe nie różnią się. od żebrowych, co dowodzi, te kolejność postępowania dla obu rodzajów
sklepień była identyczna. Jest wielce prawdopodobne, te Ranisch korzystał z autentycznych rysunków roboczych,
ponieważ trud wyznaczania krzywizn istniejących sklepień jest niewspółmierny w fttosunku do ich przydatności w XVII w.

27

Krątyny dla osadzenia zebra zrekonstruował V. K

OTUAA

(Ptiipimk k terminologii goticktha stovebntetA — pok-

Ital fronpoęm a premiach, Umłnl, VIII, 1960. nr 6, s. 380). natomiast dla i-jlu — A. E

UCNWIIN

(Die Mittelalterli-

chen»..., s. 141).

14

O. R

ADA

,

op. cłt., a. 33; O, UNaiwnTES, K. M

OHKMANN

,

Lthrbuch iUr goihchtn Kowructlotttn, I, Leipzlg

258

1190, s. Ul.