! M. Brykowska, Sklepienia kryształowe: niektóre problemy, [w:] Późny gotyk, Warszawa. 1965, s. 243-359.
geneza sklepień kryształowych; Mencl i Clasen wywodzą sklepienia z Saksonii, natomiast Libal uważa je za wytwór lokalny ( np. czysto czeski)
sklepienie kryształowe występuje w 3 grupach terytorialnych:
Saksonia
Czechy
Pn-wsch Polska
najwcześniejszy przykład pochodzi z 1471 r. z zamku w Miśni; w latach 90-tych XV w. stosowane już w Czechach, a około 1500 r. w Gdańsku
w/w grupy łączy jedynie zastosowanie łamanej, ostrosłupowej wysklepki, natomiast pozostałe cechy, jak : konstrukcja, technika, rysunek drutów, materiał, itp. są różne i wynikają z tradycji budowlanej poszczególnych regionów. Sam pomysł ostrej wysklepki mógł być zaczerpnięty z Saksonii, zarówno przez budowniczych czeskich jak i gdańskich.
-SAKSONIA-
W końcu XV i na początku XVI w. teren pd Niemiec i Austrii stanowi odrębne środowisko budowlane i artystyczne. Nie jest więc przypadkiem, że właśnie w tym kręgu Arnold z westfalii odkrył możliwość kształtowego cięcia wysklepki sklepiennej, które zastosował po raz pierwszy w 1471 r. w zamku w Albrechtsburg w Miśni. Występujące tu ostre druty sklepienne stanowiły w koncepcji przestrzennej wnętrza niezbędny element : tworzyły przekrycie światłocieniowe i ekspresyjne. Sklepienie kryształowe zastosowano we wszystkich pomieszczeniach, także na spiralnie skręconej klatce schodowej i we wnękach przyściennych- najciekawsze znajduje się w dwóch salach pierwszego piętra i różni się od pozostałych tym, że druty częściowo przechodzą w żebra.
Przesklepienie kryształowe pałacu w Miśni było także wzorem dla budowli miejskich- sklepienia miejscowego ratusza i kamienic oraz ratusz i kamienice w Plauen i Annaberg.
W kościołach Saksonii sklepienie kryształowe nie znalazło szerszego zastosowania. Ograniczono się jedynie do przekryć małych pomieszczeń, np. chóru w Tabenbeim czy krużganku w Rocknitz. Na terenie sąsiedniej Marchii jedynym znanym przykładem, gdzie sklepienie współuczestniczy w całej koncepcji wnętrza, jest kaplica św. Piotra w Brandenburgu z 1522 r.
Do omawianej grupy sklepień można włączyć sklepienia kryształowe Austrii, np. przekrycie sali w Greinberg (koniec XV w. ), które posiada interesujące, przenikające się w wielu płaszczyznach druty oraz wyjątkowo głębokie, ostrosłupowe wysklepki.
-CZECHY-
Importowany z Saksonii przez bernardynów pomysł ostrej wysklepki sklepiennej włączony został w późnogotycki, czeski nurt architektury. Stąd rozwiązania sklepień kryształowych na terenie Czech mają cechy nie znane w innych zespołach.
W układzie przestrzennym grupa zachodnioczeska nawiązuje do architektury przedhusyckiej, a zastosowane tu sklepienia kryształowe czynnie organizują wnętrze. Najważniejsze cechy tych sklepień to zastąpienie arkad międzynawowych kryształowymi, sieciowymi łącznikami, brak podziałów na przęsła, oparcie rysunku drutów na zasadzie czteroramiennej gwiazdy, opisanie drutów na zasadzie kolebki z lunetami.
Najbardziej interesującą grupę stanowią sklepienia wnętrz mieszkalnych na południu Czech, pochodzące z pierwszej połowy XVI w. w miastach : Jindrichuv Hradec, Jachymov, Slavonice, Znojmo. W konstrukcji nawiązują do czeskich i południowoniemieckich sieciowych sklepień żebrowych. Charakteryzują się opuszczonymi zwornikami oraz stopniowaniem drutów w rzucie kolistych lub odcinkowych, nieznanych nigdzie poza Czechami.
Przekrycie kryształowe małych pomieszczeń jest typowe dla całych Czech.
-PÓŁNOCNE ZIEMIE POLSKI-
Pierwsze sklepienia kryształowe na terenie Polski wykonane zostały w Gdańsku. W końcu XV w. i na początku XVI w. następuje szereg przebudów gdańskich kościołów miejskich: kościół NMP, św. Katarzyny, św. św. Piotra i Pawła.
szczególnie charakterystyczny jest układ przestrzenny tych kościołów :
trzynawowe
halowe
o filarach ośmiobocznych dźwigających sklepienia żaglaste- gwiaździste, żebrowe w nawach głównych, a kryształowe w nawach bocznych
wnętrza wysmukłe, jasne, oświetlone dużymi oknami
w przeciwieństwie do hal czeskich, zastosowano arkady międzynawowe.
Sklepienia żebrowe i kryształowe nie różnią się w rysunku, którego ośrodkiem jest ośmioramienna gwiazda. Podział na poszczególne przęsła zatraca się dzięki zastosowaniu rozdrobnionych wysklepek, mimo to drut jarzmowy jest konsekwentnie wyprowadzony i nie przerywany. Także drut przewodni zastąpił wcześniejsze a charakterystyczne na tym terenie żebro. Cechy te świadczą, że sklepienia kryształowe hal gdańskich nie są importem obcym lecz wywodzą się wprost z gwiaździstych sklepień na tym terenie, niemniej sam pomysł kryształowej wysklepki mógł być zaczerpnięty z Saksonii.
Poza kościołami, sklepienie kryształowe stosowane było w Gdańsku w małych formach; w zakrystii i arkadach przyściennych kościoła św. Bartłomieja, w chórze kościoła brygidek, w krużganku klasztoru franciszkanów. Również kościół św. Jana w Malborku, kościół cysterski w Pelplinie.
Na Warmii w I-ej połowie XVI w. przebudowano na pseudobazyliki i przesklepiono kilka kościołów parafialnych. Morąg-sklepienie kryształowe w nawach bocznych, Kętrzyn- nawy, prezbiterium i kaplice. Poza tym Barczewo, Polesk, Łomża.
Najbardziej interesujące sklepienie kryształowe powstało na Warmii w Olsztynie-kościół św. Jakuba, przebudowany w poł. XVI w., w układzie przestrzennym halowy, posiada najdoskonalsze, jednorodne przekrycia, odbiegające od gwiaździstych schematów; nawy zostają przesklepione regularną siatką o drobnych oczkach, przełamanych kryształowo w nawach bocznych. Poszczególne przęsła w konstrukcji zbliżone są najbardziej do sklepień żaglastych.
Występowanie sklepień kryształowych w Polsce nie ogranicza się tylko do kręgu północnego i wpływu Gdańska, jednak na terenie zachodnim czy południowym istniejące sklepienia nie tworzą grup o cechach szczególnych; pomysł ostrej wysklepki włączony został w lokalny nurt rozwoju sklepienia żebrowego.
Na terenie Małopolski sklepienie kryształowe stosowane jest za pośrednictwem śląska lub bezpośrednio z Saksonii; np. sklepienie krużganków Collegium Maius (sprzed 1520) posiada wszystkie cechy wskazujące na bezpośrednie powiązanie z Miśnią (cięcia kryształowe filarow, głębokie, mało rozdrobnione wysklepki, okna “firankowe”).
*problem cięcia kryształowego nie można rozpatrywać tylko w odniesieniu do sklepień; zbieżności formalne, czasowe i warsztatowe pozwalają włączyć sklepienie kryształowe do tzw. stylu łamanego. Krystaliczne cięcie płaszczyzny stosowane było szeroko w II połowie XV w. i w I połowie XVI w. w pd-wsch Europie zarówno w rzeźbie, jak i w kamieniarce otworów (np. portale w Tarnowie, wawelskie nadproża Benedykta), a nawet w zdobnictwie sprzętów.
Dotychczasowi badacze na ogół zgodnie podkreślali różnice formalne między sklepieniem gotyckim a kryształowym (zastąpienie żeber drutami, zastosowanie ostrosłupowych, łamanych wysklepek, obniżenie strzałki sklepienia) lecz nie zawsze wnikali w istotę konstrukcji sklepienia kryształowego. Badania wykazały, że wysklepki ostrosłupowe stosowane są we wszystkich konstrukcjach sklepień będących pochodnymi sklepienia gotyckiego (gwiaździstego, sieciowego i żaglastego) oraz kolebkowego.
Konstrukcja sklepień kryształowych nigdy nie odbiega od stosowanych na danym terenie sklepień żebrowych, co potwierdza, że łamana wysklepka była tylko techniką murarską. Wprowadzenie wysklepki pod kątem wynikało z prostego faktu zastąpienia żebra drutem (cegła ustawiona krawędzią narzuca nachylenie ściany wysklepki). Zrezygnowanie z żebra pozbawiło sklepienia kryształowe “współczynnika bezpieczeństwa”. Twórcy sklepień musieli zdawać sobie sprawę z mniejszej doskonałości technicznej sklepienia bezżebrowego, gdyż zastosowali nowy “współczynnik bezpieczeństwa”- nieprzekraczanie dopuszczalnych rozpiętości: znane przykłady sklepień kryształowych nie osiągają 7,5 m.
KONSTRUOWANIE SKLEPIEŃ KRYSZTAŁOWYCH.
wykreślenie i ustawienie krążyn- podobne jak dla sklepień żebrowych
krążyny pod druty nie różniły się od powszechnie używanych pod żebro
w pierwszej kolejności konstruowano siatkę drutów, następnie wysklepką ( łamaną) z “wolnej ręki”
o kącie nachylenia wysklepki decydował stosowany materiał ; w sklepieniach ceglanych wynosił 45 stopni, w kamiennych powyżej (stąd w sklepieniach czeskich i saskich druty są bardziej ostre)
cegły i kamienie układane na zmianę; grubość sklepień równa była szerokości cegły
znane przykłady stosowania deskowania pełnego, gdzie krzywizny drutów wykluczają oparcie na krążynie (np. sklepienie w klasztorze bernardynów w Warszawie)
trudne do wykonania skrzyżowanie poszczególnych drutów zastępowano jedynym elementem płaskim, tzw. krążkiem
3