Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

F i g u r y r e t o r y c z n e

— różne sposoby kształtowania wypowiedzi

oparte na pewnych schematach strukturalno — funkcjonalnych,
stosowane w oratorstwie i utworach poetyckich w celu zwiększenia
sugestywności mowy i wzbogacenia jej wartości estetycznej. Figury
retoryczne były traktowane jako ozdoba stylu (► styl retoryczny),
odróżniały wypowiedzi budowane zgodnie z regułami sztuki wymowy

i poetyki od zwykłych użyć języka. W ciągu wielu wieków rozwoju
retoryki wzbogacano repertuar chwytów stylistycznych i
uszczegółowiano ich klasyfikację, co dziś ma w dużej mierze wartość
jedynie historyczną. W sumie wyodrębniono ok. sto figur

retorycznych, osobną grupę stanowią wśród nich ► tropy. Jako
ustalone chwyty stylistyczne, szczególnie często używane w utworach
artystycznych, figury retoryczne stały się przedmiotem zaintereso-
wania ► stylistyki i ► poetyki.

1

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

anagram [od gr. ana = nad + gramma

= litera], zestawienie wyrazów
zbudowanych z tych samych głosek,
ułożonych w innej kolejności, np. rum
(rumowisko) i mur w wierszu M. Sępa-
Szarzyńskiego Rzym, co uwydatnia
przeciwieństwo obu przed-miotów:
konstrukcji budowlanej i jej ruin.
Anagram jest wykorzystywany w ►
grach językowych. Bywał traktowany
jako ujawnienie tajemnej natury
przedmiotu, np. łac. anagram Roma -
amor. interpretowany dwojako: Rzym -
miasto miłości chrześcijańskiej lub Rzym -
miasto nierządu.

anons, ogłoszenie zamieszczone w

prasie.

antyteza [ gr. antithesis

=

przeciwstawienie] zestawienie członów
zdania lub zdań o treści przeciwstawnej,
np. „Jam był wolny, dziś w klatce"
(Ptaszki w klatce I. Krasickiego). Antyteza
wykorzystuje często połączenie zdań
współrzędnych przeciwstawnych, a także
paralelizm składniowy członów, co
uwydatnia przeciwieństwa znaczeniowe,
np. „A póki okręt walczył - siedziałem na
maszcie, / A gdy tonął - z okrętem
poszedłem pod wodę..."(Testament mój J.
Słowackiego). Rozbudowana a. jest
podstawą kompozycji powiastki Paweł i
Gaweł A. Fredry. Często w antytezie do
uzyskania kontrastu znaczeniowego
używane są antonimy. np. „Płakał ojciec,
że stary, płakał syn, że młody" (Syn i ojciec
I. Krasickiego). W niejęzykowych
tekstach kultury odpowiednikiem a. są
kontrastowe zestawienia układów
znaków, np. w malarstwie renesansowym
antytezą życia domowego, prywatnego
jest świat zewnętrzny, ukazywany jako
przestrzeń wędrówki, walki; w wielu
obrazach antytetyczne przedstawienia
łączą kobietę i mężczyznę, zbawionych i

potępionych itp., co wyraża się w
kontrastach barw, dynamiki i statyki
przedstawianych postaci.

apostrofa [gr. apostrophe], uroczysty

zwrot skierowany do osoby, postaci
alegorycznej, upersonifikowanej rzeczy
— w formie wołacza, czasem
poprzedzonego patetycznym wykrzyk-
nikiem. Apostrofy stosowane są w
oracjach i w utworach poetyckich
utrzymanych w stylu wysokim (► styl
retoryczny), np. w odach, hymnach,
nadając wypowiedzi rys wzniosłości i
podkreślając emocjonalny stosunek
wypowiadającego; mogą się pojawiać
zarówno na początku, jak i wewnątrz
utworu. Wskazują adresata w obrębie
świata przedstawionego w wypowiedzi
artystycznej (np.: „O ty! rzekł,
jakimkolwiek uczczę cię imieniem, /
Bóstwem jesteś czy nimfą, duchem czy
widzeniem! / Mów! własna-li cię wola na
ziemię sprowadza. / Obrali więzi ciebie
na padole władza?" - oracja Hrabiego do
Zosi z Pana Tadeusza A. Mickiewicza; „O,
białoskrzydła morska pławaczko, łodzi
bukowa..." - Odprawa posłów greckich J.
Kochanowskiego) lub skierowane są do
osób boskich (np.: „Bogarodzico,
Dziewico! / Słuchaj nas, Matko Boża, /
To ojców naszych śpiew" - Hymn J.
Słowackiego

artykuł wstępny, artykuł,

prezentujący stanowisko redaktora
naczelnego (redakcji) pisma w jakiejś
sprawie lub stanowisko polityczne partii,
której pismo jest organem. Może też
odnosić się do najważniejszych tekstów
zamieszczonych i w danym numerze
gazety.

artykuł, gatunek wypowiedzi

dzienni-karskiej, literackiej, politycznej:
podejmuje tematy istotne społecznie,
kulturowo, obyczajowo, politycznie,

2

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

istotną funkcję w artykule pełni
dowodzenie stawianych tez, mające
przekonać odbiorcę do poglądów i ro-
zumowania autora, który może wyrażać
własne oceny i emocje. Miarą wartości
artykułu są: oryginalność ujęcia tematu,
komunikatywność języka, umiejętność
dostosowania argumentacji racjonalnej i
emocjonalnej do stawianych tez. Artykuł
charakteryzuje się znaczną nieokreślo-
nością gatunkową: swobodą objętościową
(od krótkich artykułów prasowych do
wielostronicowych artykułów nauko-
wych), stylistyczną (styl informacyjny,
publicystyczny, artystyczny) i kompo-
zycyjną. O braku ścisłych wyznaczników
gatunkowych świadczy m.in. to, że
artykuł potocznie nazywany jest każdy
tekst prasowy.

audiotele, system telekomunika-

cyjny, który pozwala widzowi w trakcie
trwania programu telewizyjnego poprzez
telefoniczne oddanie głosu wyrazić opinię
na określony temat bądź wziąć udział w
konkursie.

biogram, zwięzła nota biograficzna,

umieszczana na ogół w encyklopediach,
przewodnikach, słownikach, prasie, na
okładkach książek itp.

broszura, książeczka zawierająca

informacje, np. reklamowe, propagand-
dowe, instruktażowe, niekiedy na tematy
polityczne.

bryk, rodzaj broszury dla ucznia

szkoły podstawowej lub średniej; nie
recenzowana publikacja (zwykle niewiel-
kich rozmiarów), zawierająca streszczenie
i omówienie lektur szkolnych, rozwią-
zania zadań matematycznych, skrótową
prezentację zagadnień historycznych itd.;
bryk może mieć różną wartość
merytoryczną: od tekstów dających wyraz
kompetencji autora aż do form
anonimowych, zawierających błędy

merytoryczne, charakteryzujących się
schematyzmem myślowym.

CV (łac. skrót od curriculum vitae =

życiorys], rodzaj autoprezentacji;
wypowiedź pierwszoosobowa w formie
pisemnej zawierająca najważniejsze,
ułożone chronologicznie informację
dotyczące życia i działalności piszącego.
CV powinno być pisane rzeczowo,
zwięźle, bez emocjonalizmów i kolokwia-
lizmów (polszczyzną oficjalną), z za-
chowaniem poprawności gramatycznej i
ortograficznej. Stałe elementy CV to: imię
i nazwisko piszącego, jego data i miejsce
urodzenia (pochodzenie i stan rodzinny).
informacje o ukończonych szkołach i
przebiegu kariery zawodowej, własno-
ręczny podpis. Potrzeba uwzględnienia
wymogów i oczekiwań instytucji czy
osoby, której CV jest przedkładane,
sprawia, że piszący może (a niekiedy
wręcz powinien) selekcjonować i
hierarchizować fakty (np. w CV
dołączanym do podania o przyjęcie do
pracy istotniejsza jest informację o stopniu
przygotowania zawodowego niż np. o
upodobaniach osobistych piszącego).

czytanka, krótki tekst, najczęściej w

formie opowiadania, przeznaczony do
ćwiczeń szkolnych,

drukowany w

podręcznikach.

debata, publiczna dyskusja (np.

parlamentarna, radiowa, telewizyjna,
internetowa), mająca na celu omówienie
jakichś ważnych problemów - zwykle
politycznych, społecznych, często mają-
cych charakter sporny. Jako gatunek
dziennikarski jest jedną z podstawowych
form publicystyki w mediach elektro-
nicznych.

definicja

[łac.

dęfinitio],

typ

wypowiedzi objaśniający treść pojęcia.
Definicja jest podstawowym elementem
tekstów naukowych, umożliwiającym

3

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

tworzenie terminologii - słów stosowa-
nych w ściśle określonym znaczeniu,
nazywających pojęcia używane w danej
dziedzinie nauki. Tekst naukowy zaczyna
się zazwyczaj od ustalenia za pomocą
definicji, w jakim znaczeniu wystąpi w
wywodzie dany termin. Definicje
występują np. w słownikach pojęć i
leksykonach. W słownikach języka
naturalnego i w opracowaniach języko-
znawczych stosuje się definicje
słownikowe, objaśniające znaczenie lek-
semów (► słowo). Budową definicji
naukowej zajmuje się logika; klasyczny
typ definicji naukowej, wypracowany
przez Arystotelesa, włącza definiowane
pojęcie w zakres odpowiedniego pojęcia
szerszego, „rodzajowego" (łac. genus
proximum) i wymienia jego cechę
wyróżniającą, wyodrębniającą je w
obrębie rodzaju (łac. differentia specifica).
Definicja jest też stosowana w
publicystyce, w komunikacji potocznej i w
tekstach artystycznych. Te użycia d. nie
podlegają rygorom logicznym, ukazują
definiowane pojecie z pewnej (czasem
jawnie subiektywnej) perspektywy, w za-
leżności od celów wywodu. Definicja taka
nie mogłaby służyć wyodrębnieniu
pojęcia, ale ukazuje jakieś jego istotne
aspekty, może wprowadzać jego ocenę,
spełnia więc funkcję perswazyjną (►
funkcję

tekstu kultury), np. Ojczyzna to

ziemia i groby. Narody tracąc pamięć,
tracą życie" - napis przy bramie starego
cmentarza w Zakopanem, „Polska -
przedmurzem chrześcijaństwa" – okreś-
lenie anonimowe, „Moskwa - trzeci
Rzym" – formuła mnicha Filoteusza.

demagogia [gr. kierowanie ludem],

publiczne głoszenie, w celu zjednania
słuchaczy, treści chętnie słuchanych,
fałszywych pochlebstw czy obietnic dla
osiągnięcia własnych korzyści.

dygresja

[łac.

digressio

=

odstąpienie], fragment wypowiedzi
odbiegający od głównego tematu,
rozwijający wątek niezależny, który
nadawca uważa za istotne uzupełnienie
czy naświetlenie tematu głównego lub
który po prostu nasunął mu się na myśl
Jako luźne skojarzenie! Dygresje
uwydatniają swobodę wypowiedzi, jej
potoczny, gawędziarski tok.

dyskusja [łac. discussio], oficjalna

wymiana zdań na jakiś temat; przede
wszystkim odwołuje się do racjonalnej,
rzeczowej argumentacji. W d. rozmówcy
nawiązują do pewnej sytuacji przed-
miotowej, wspólnie rozpatrują różne
aspekty omawianego zagadnienia, dążąc
do wyraźnego zaznaczenia Przyjmo-
wanych przez siebie stanowisk; dyskusja
może odbywać się wobec publiczności
(debata; ► gatunki publicystyczne);
występuje zarówno w postaci ustnej, jak i
pisanej (dyskusje prasowe).

eksklamacja [łac. exclamatio =

okrzyk], wyknyknienie, wypowiedzenie
wykrzyknikowe poprzedzone wykrzyk-
nikiem (np. o!, oh!, ach!), często w postaci
równoważnika zdania lub wypowiedzi
eliptycznej, wyrażające silne emocje.
Eksklamacja nadaje wypowiedzi ton
patetyczny (np. „O! nie skończona
jeszcze Dziejów praca, / Nie-przepalony
jeszcze glob. Sumieniem!" -Socjalizm C.
Norwida).

elipsa (er. elleipsis = opuszczenie],

opuszczenie członu wypowiedzi, nie
zagrażająca utratą sensu. Pominięty
element może być uzupełniony przy
uwzględnieniu kontekstu słownego lub
sytuacyjnego.

epitafium, nagrobek, napis nagrob-

ny, często w formie wierszowanej: także
wywodzący się z tej tradycji krótki utwór
poetycki ku czci zmarłego. Epitafium

4

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

charakteryzuje się zwięzłością, często
obecne są w nim elementy panegiryczne.

felieton, gatunek charakteryzujący

się znaczną swobodą zarówno w zakresie
podejmowanego tematu, jak i sposobu
jego prezentacji. Felieton od nosi się do
problematyki aktualnej, znanej odbiorcy.
Odznacza się subiektywizmem ujęcia,
eksponowaniem autorskiego punktu
widzenia, nacechowaniem emocjonalnym,
obrazowością, ograniczoną spójnością
tekstu, skłonnością do dygresji, skojarzeń.
Często łączy powagę z żartem, ironią,
szyderstwem: celność spostrzeżeń - z
lekkością stylu gawędziarskiego i
elementami fikcji fabularnej. Felieton jest
gatunkiem hybrydycznym, nosi cechy
wielu gatunków, stylów wypowiedzi,
konwencji i treści.

fiszka, kartka z podręcznymi

zapiska mi i uwagami; także: kartka w
katalogu bibliotecznym z danymi na
temat książki czy czasopisma (sygnaturą,
tytułem publikacji, imieniem 1 nazwi-
skiem autora, oznaczeniami dotyczącymi
wydania, podaniem ilości stron
publikacji itp.).

flesz [ang., sygnał], najkrótszy tekst

informacyjny, często w formie równoważ-
nika zdania, zdania eliptycznego lub
pojedynczego nierozwiniętego, przekazy-
wany w serwisie agencyjnym.

flirt

[ang],

swobodna, zalotna

rozmowa o podtekście erotycznym,
kokietowanie kogoś.

formuła, ściśle skonwencjonalizowana

grupa wyrazów, używana regularnie w
określonych, typowych sytuacjach. F.
może obejmować całą wypowiedz,
zyskując charakter sentencji, maksymy -
stanowi wówczas gotowy schemat
mówienia o wybranych zjawiskach,
interpretowanych z punktu widzenia
wartości kolektywnych, swoistych dla

danej zbiorowości; często jednak
obejmuję tylko wybrany fragment tekstu,
służąc Jako budulec większych całości
taki charakter mają np. formuły
początkowe i kończące w przysłowiach
(Kto..., ten...), baśniach (Dawno, dawno
temu..., Było sobie trzech braci...) czy listach
(Szanowna Pani! Łączę wyrazy poważania).

gatunki i formy oralne (ustne),

utrwalone w kulturze i rozpoznawalne
społecznie wzorce organizowania
różnych wypowiedzi mówionych.
Wszystkie gatunki i formy oralne łączy
wykorzystanie dźwięków mowy,
artykulacyjne nacechowanie wypowiedzi
(intonacja, siła i barwa głosu, iloczas.
tempo mówienia), które pozwala
wprowadzać np.

sygnały stosunku

emocjonalnego mówiącego, bezpośred-
nia współobecność rozmówców,
potencjalna przemienność ról nadaw-
czych i odbiorczych, ulotność,
bezpośrednie powiązanie z sytuacją,
spontaniczność mówienia (niekiedy
podlegająca różnym ograniczeniom),
umożliwiająca wprowadzanie doraźnych
korekt w toku wypowiedzi. Cechy te
tworzą pewien podstawowy model
wypowiedzi mówionej, w praktyce mogą
występować w mniejszym lub większym
natężeniu w różnych typach wypowiedzi
(np. rozmowa potoczna dopuszcza
większy udział ekspresji pozawerbalnej
niż wykład albo referat; słuchacze
przemówienia mają zwykle niewielki
udział we współtworzeniu tekstu;
element spontaniczności odgrywa
niewielką rolę w takich przygotowywa-
nych uprzednio tekstach. Jak przemó-
wienie albo kazanie). Poszczególne
gatunki i formy oralne wyodrębnia się na
podstawie takich wyznaczników, jak
intencja komunikacyjna (np. informow-
anie, przekonywanie, autoprezentacja.

5

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

podtrzymywanie kontaktu), wzorzec
tekstowy (np. objętość, formy
rozpoczynania i zamykania przekazu),
sposób prezentowania treści, odniesienie
do typowej sytuacji społecznej, stopień
nasycenia oficjalnością ery status
nadawcy i odbiorcy. Obok struktur
gatunkowych wyrazistych i ustabilizo-
wanych (kawał, toast) występują
odmiany wielofunkcyjne (rozmowa) lub
słabo wyodrębnione.

gatunki informacyjne, formy

wypowiedzi dziennikarskiej, w których
dominuję funkcja powiadamiania. Charak-
teryzują się zwykle niewielką objętością,
dążeniem do obiektywizmu i prze-
kazywania prawdy. Jednoznacznością,
rzeczowością, zwięzłością, klarownością
wypowiedzi. Teksty należące do
gatunków informacyjnych cechuje łatwość
wchodzenia w skład większych, bardziej
złożonych gatunków dziennikarskich.

gatunki publicystyczne, gatunki

dziennikarskie, w których dominuję
funkcję oceniająca i perswazyjna. Gatunki
publicy-styczne nie tyle prezentują
rzeczywistość, co ją interpretują, stąd
obecna w nich wizję świata ma charakter
tendencyjny, podporządko-wana jest
określonemu światopoglądowi czy danej
hierarchii wartości. Charakterystyczne dla
gatunków publicystycznych jest formuło-
wanie wniosków, hipotez na podstawie
przywołanych faktów. Widoczna jest tu
osobowość piszącego, jego indywidual-
ność twórcza, stąd gatunki publicystyczne
cechują się znacznie większą rozpiętością
stylistyczną niż gatunki informacyjne.
Autor, prezentując własne stanowisko
wobec zastanej rzeczywistości, może swój
wywód koncentrować wokół zjawisk i
zdarzeń aktualnych, a także odwoływać
się do przeszłości. Zazwyczaj pojedyncze
zdarzenia czy fakty pełnią funkcję

przykładu lub momentu wyjściowego,
służą wyciągnięciu wniosków natury
ogólnej.

gatunki radiowe, gatunki artystycz-

nej wypowiedzi radiowej, zbudowanej z
dwu systemów znakowych: językowego i
dźwiękowego. Poza kształtowaniem
opinii publicznej, informacją i reklamą do
głównych zadań radia jako środka
masowego przekazu należy podnoszenie
poziomu kulturalnego odbiorców oraz
dostarczanie im przeżyć artystycznych i
rozrywki. Cele te program radiowy,
którego jednostką jest audycja, realizuje w
różnorodny sposób. Ze względu na
problematykę i wyróżnia się audycje
informacyjne, publicystyczne, oświatowe,
lit., muzyczne, rozrywkowe oraz teatr
radiowy.

gatunki telewizyjne, grupa

przekazów telewizyjnych, uruchamiają-
cych rozpoznawalne przez odbiorcę
konwencje komunikacyjne. W przeci-
wieństwie do ► gatunków filmowych
gatunki telewizyjne zwykle są jasno
określone i realizowane zgodnie ze
sztywno ustalonymi zasadami. Nazwy
niektórych z nich (np. audiotele, reality-
show) są prawnie zastrzeżone jako znaki
towarowe.

gradacja

[łac.

gradatio

=

stopniowanie], uszeregowanie wyrazów
lub członów składniowych wypowiedzi
wyrażających coraz większe lub coraz
mniejsze nasilenie jakiejś cechy. Czasem
gradacja wykorzystuje środki gramatycz-
ne, np. cicho, cichutko, cichuteńko; zwykle
obejmuję trzy elementy (np. „Poezyo! - tyś
to jest spokojną siestą. / chcesz mnie
uśpić, znieczulić, zniewolić. / byle słówka
nie wyrzec goręcej" - Wesele S.
Wyspiańskiego).

improwizacja [franc., od łac

improvisus = nieprzewidziany], wypo-

6

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

wiedź (potoczna lub artystyczna)
wygłoszona spontanicznie,

tworzona

doraźnie w trakcie wygłaszania.
Równoczesność artykulacji oraz odbioru
sprawia, że improwizacje mogą cechować
pewne niedostatki kompozycyjne, drobne
przejęzyczenia, poprawki oraz przeskoki
myślowe; te niedociągnięcia formalne są
jednak rekompensowane przez silne
nacechowanie emocjonalne wypowiedzi,
żywy i wartki tok mówienia.

kłótnia, agresywna wymiana zdań,

zwykle dokonująca się przy dużym
udziale ekspresywnie nacechowanej
intonacji oraz znaków mimicznych i
gestów, rodzaj rozmowy, w której
zirytowane osoby wyrażają

złość,

wzajemne pretensje albo próbują
przeforsować swoje stanowisko.

komentarz prasowy, wypowiedz w

prasie, radiu tub telewizji, oceniająca i
wartościująca jakieś zdarzenie w życiu
społecznym, kulturalnym, po-litycznym,
sportowym. Komentarz prasowy zawiera
zwykle omówienie wydarzenia; często
nacechowany jest emocjonalnie. Czasem
może odnosić się do czyjejś wypowiedzi,
Jest zatem szczególnego rodzaju ► formą
przytekstową (np. komentarz prasowy
umieszczane bezpośrednio pod tekstem
informacyjnym).

kondolencje [od łac. condoleo =

współczuć], wyrazy współczucia przeka-
zywane z powodu utraty bliskiej osoby
(także w formie pisemnej).

konspekt, tekst będący planem,

zarysem, np.: rozprawy, wykładu,
wystąpienia, prezentujący podstawowe
tezy i zagadnienia poruszane w wy-
powiedzi.

kronika wydarzeń, zestaw

zwięzłych, uporządkowanych chronolo-
gicznie notek, informujących o zdarze-
niach, jakie miały miejsca w danym czasie.

list do redakcji, publikowany w

prasie list od czytelnika, w liście do
redakcji czytelnik formułuje jakiś problem,
stawia pytania, chce zasięgnąć porady w
jakiejś sprawie, ustosunkowuję się do
omawianego wcześnie] przez redakcję
problemu. List do redakcji podlega często
obróbce redakcyjnej; zdarza się. że jest on
napisany przez redakcję, w celu uzyskania
efektu dialogu z czytelnikiem, po liście
następuje zwykle odpowiedz redakcji czy
specjalisty, o którego poradę prosi
nadawca.

manipulacja, zjawisko ukrytego

sterowania kimś bez jego zgody, a często i
wiedzy; namawianie kogoś do działań,
postaw, które są dla niego szkodliwe,
natomiast przynoszą zysk nadawcy;
negatywna odmiana perswazji, w której
nadawca ukrywa swoje prawdziwe
intencje. Manipulacja posługuje się tymi
samymi środkami, co perswazja, toteż o jej
identyfikacji decyduję ocena intencji
nadawcy. Jest stałym składnikiem
propagandy politycznej systemów
totalitarnych. Przekazy manipulujące
odbiorcą charakteryzują się: posługi-
waniem się formami językowymi, które
uniemożliwiają polemikę, ostrymi
ocenami, tworzeniem czarno-białego
obrazu rzeczywistości.

news [ang], krótki tekst infor-

macyjny w serwisie informacyjnym radia
lub telewizji. Dotyczy zwykle zdarzeń
sensacyjnych i niezwykłych, niespodzie-
wanych, łatwo zauważalnych, aktualnych,
jednoznacznych w ocenie, związanych
często z konkretną osobą z elit społecz-
nych i politycznych. Istotną funkcję - z
uwagi na medium - pełnią w news montaż
obrazu i dźwięku. Ważną rolę w
konstrukcji serwisu informacyjnego od-
grywa sposób uporządkowania newsów.

notatka prasowa, kilkuzdaniowy

7

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

tekst informacyjny; wzmianka rozbudź-
wana o dodatkowe informacje o zdarze-
niach i foksach związanych z głośnym
zdarzeniem. Cechą wyróżniającą notatkę
prasową jest statyczne wyliczanie zdarzeń
i taktów.

nowomowa, termin użyty przez C.

Orwella w powieści Rok 1984, oznaczający
język systemu totalitarnego, sztucznie
stworzony w calach politycznych. Nowo-
mowa wyraża jeden światopogląd, mo-
dyfikuje słownictwo (przesunięcia
znaczeń słów), frazeologię, gramatykę.
Charakteryzuje się skłonnością do
tworzenia form konwencjonalnych, ope-
rowaniem szablonem, brakiem wartości
poznawczych, dominacją

języka

wartościującego, magicznego (język nie
orzeka o rzeczywistości, ale ją stwarza).
Nowomowa jest apodyktyczna, wyklucza
możliwość polemiki, dialogu; dokonuje
zubożenia języka (np. redukcja
słownictwa, szablonowość neologizmów).

orędzie, uroczyste przemówienie

osoby, pełniącej ważne funkcje publiczne,
skierowane do ogółu społeczeństwa,
dotyczące ważkich spraw życia
publicznego, informujące o pewnych
decyzjach lub apelujące o podjęcie jakichś
działań.

paralelizm [gr. parallelismós =

porównanie, zestawienie], powtarzalny
układ elementów w kolejnych członach
tekstu: zdaniach lub wersach (w wierszu),
Paralelizm może się przejawiać w
układzie konstrukcji składniowych,
leksykalnych, obrazowych, a także
szeregów rytmicznych, prozodyjnych:
układy te mogą występować osobno lub w
różnych połączeniach. Paralelizm
uwydatnia strukturę wypowiedzi, dlatego
stanowi podstawowy środek kształto-
wania tekstu artystycznego i przejaw
funkcji estetycznej (► funkcje tekstu

kultury). Należy do najbardziej
archaicznych środków poetyckich, wy-
kształconych kulturze przedpiśmiennej.
Występuje w pieśniach ludowych, tek-
stach sakralnych, szeroko stosowany jest
w oratorstwie.

parenteza (gr. parenthesis =

wstawienie], struktura składniowa, w
której człon wypowiedzenia wzięty jest
w nawias, co w tekście mówionym
sygnalizowane bywa zwykle ścisze-
niem głosu i obniżeniem tonu.
Wtrącony człon przekazuje informację
mniej ważną: dygresję, objaśnienia
uzupełniające, uszczegółowienie treści,
ilustracje itp. (np. „W wielkiej ciszy
mojego ulubionego miesiąca /
Października (czerwień klonów, brąz
dębów, na brzozach / Jeszcze tu i tam
jasno — żółty liść) / Celebrowałem
zatrzymanie czasu" - Sezon Cz.
Miłosza: „Zażenowany swym
anielstwem / Udaję (dosyć źle)
człowieka" - Oczekiwanie - Tuwima:

perswazja

[łac.

persuasio],

nakłanianie, przekonywanie kogoś do
czegoś, środkami p. mogą być: język,
obraz, dźwięk, kompozycja. W zależności
od typu przekazu perswazyjnego środki te
mogą się wzajemnie wspierać,
wzmacniając oddziaływanie perswazyjne,
np. barwy nasycone, jasne w połączeniu z
żywą, wesołą muzyką, obrazem
uśmiechniętego dziecka mogą przekony-
wać o szczęściu i bezpieczeństwie (np. w
programach wyborczych, reklamie),
Perswazja wykorzystuje symbolikę barw,
ich wartość emocjonalną; korzysta z
utrwalonych w kulturze symboli i alegorii;
hierarchizuje składniki przekazu. Wartość
perswazyjną może mieć też kompozycję:
układ i wielkość napisów, ikon, porządek
ich pojawiania się w świadomości
odbiorcy służą ocenie stopnia ich

8

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

ważności. Podobnie podkład muzyczny w
filmie steruje odbiorem prezentowanych
zdarzeń. Teksty perswazyjne charakte-
ryzują się ukierunkowaniem na odbiorcę.
Nadawca często zwraca się bezpośrednio
do odbiorcy, zjednuje go pochwałami,
deklaruje wspólnotę interesów, formułuje
obietnice. Znamienną cechą perswazji są:
wartościowanie, idealizacja przedmiotu
perswazyjne odwoływanie się do tego, co
znane i wspólne (zabiegi stylizacyjne,
posługiwanie się znanymi emblematami,
motywami), arbitralność sądów, aktywi-
zowanie odbioru emocjonalnego, obecność
magii, wyrażającej się w tworzeniu nowej
rzeczywistości. Perswazja ma na celu
przyciągnięcie uwagi odbiorcy, a
następnie przekonanie go i ponaglenie do
działania. Teksty perswazyjne często
odwołuję się do autorytetów, stronniczych
porównań, nakłaniają do pośpiechu (np.
Polskę jutra budujemy dzisiaj). Perswazja
przybiera różne formy: jawną - w
bezpośrednich nakazach (np. Czytaj
codziennie! Szanuj zieleń!), ukrytą - w
sugestiach, pozornych prośbach (np.
Proszę o niezwłoczne stawienie się...),
obietnicach i pochlebstwach o cechach
szantażu (np. Chcesz być piękna? Kupuj X;
jeśli jesteś inteligentny, zrobisz to). Perswazja
jest obecna w dyskusjach politycznych,
społecznych. ► gatunkach publicystycz-
nych, przemówieniach, kazaniach, ►
reklamie. O ocenie perswazji decydują: cel,
sposób użycia środków perswazji oraz jej
rzeczywiste skutki.

plotka, krążąca w jakimś środowis-

ku pogłoska, często zawierająca element
niedomówienia, insynuacji; niesprawdzo-
na, nieraz fałszywa wiadomość, mająca
zwykłe posmak skandaliczny i - jako
element obiegowej opinii społecznej -
mogąca zaszkodzić czyjejś reputacji
(współcześnie występuje także w formie

pisanej na tamach prasy popularnej);
zależnie od treści i relacji występujących w
danej grupie może mieć charakter agre-
sywny lub żartobliwy.

podanie, pismo urzędowe zawiera-

jąca jakąś prośbę, kierowane przez osobę
prywatną do władz, osób reprezentu-
jących instytucje. Podanie utrzymane jest
w stylu urzędowym, charakteryzuje się
rzeczowością, zwięzłością oraz określo-
nymi wymogami formalnymi: powinno
być pisane na pa-i pierze o formacie A4.
zawierać stałe elementy, mieć określony
układ graficzny. Schemat kompozycyjny
podania: w prawym górnym rogu:
dokładna data napisania podania; poniżej,
po lewej stronie u góry. dane osobowe
(imię i nazwisko, adres składającego
podanie); po prawej stronie poniżej
danych osobowych: nazwa i adres
odbiorcy podania; w centralnej części
arkusza: tekst podania; pod tekstem po
prawej stronie: własnoręczny podpis; po
lewej stronie pod tekstem: wykaz
załączników.

poradnik, zbiór wskazówek, często

w formie publikacji książkowej,
dotyczących różnych dziedzin życia (np.
poradnik zachowania się, negocjacji,
pierwszej pomory itp.).

powiedzenie, porzekadło, krótka,

utarta wypowiedź anonimowego
autorstwa, stanowiąca komentarz do
pewnych typowych zdarzeń, reprezen-
tująca potoczne wyobrażenia określonej
zbiorowości.

powinszowania, wyrażenie radości

z powodu czyjegoś sukcesu, awansu lub
jakiejś uroczystości (np. ślubu): gratulacje,
życzenia powodzenia (także w formie
pisemnej).

powtórzenie, dwu- lub kilkakrotne

użycie tego samego elementu w bezpo-
średnim lub bliskim sąsiedztwie. W języku

9

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

potocznym służy wzmocnieniu znaczenia
danego słowa, wyraża duże nasilenie
cechy, np. To tyto dawno, dawno tentu; On
jest bardzo, bardzo niemądry. Powtórzenie
pełni funkcję ekspresywną i/lub
impresywną (► funkcje tekstu kultury),
wzmacniając prośbę, rozkaz i inne akry
mowy (np. Idź, idź już!; „Niech zstąpi
Duch twój! Niech zstąpi Duch Twój i
odnowi oblicze ziemi, tej ziemi!" - słowa
Jana Pawła II, wypowiedziane na Placu
Zwycięstwa w Warszawie w czerwcu
1979). Powtórzenie jest środkiem
stylistycznym szeroko wykorzystywanym
w ► stylu retorycznym, w utworach
artystycznych.

propaganda

[łac, l.mn. od

propagandom = to,

co ma być

rozpowszechniane], działanie mające na
celu szerzenie jakichś idei, doktryn
(najczęściej politycznych), informacji
służących poparciu własnej sprawy, a
zaszkodzeniu przeciwnikowi. Propa-
ganda posługuje się często manipulacją.

przegląd prasy, tekst składający się z

cytatów, pochodzących z artykułów
publikowanych w innych gazetach,
wiadomości podanych w serwisach
radiowych i telewizyjnych innych sieci, a
także ze streszczeń tych tekstów i
wiadomości.

przekleństwo, wulgarne, sprzeczne

z normami grzecznościowymi określenia
(wyrazy lub proste wyrażenia),
wyrażające gniew lub mająca na celu
obrażenie jakiejś osoby.

przemówienie, mowa, wypowiedź

wygłoszona przed jakimś audytorium w
związku z określoną sprawa lub uroczys-
tością, zwykle uprzednio przygotowana i
utrzymana w tonie oficjalnym. Szczegó-
łową teorię mowy sformułowano w obrę-
bie ► retoryki. Wypracowano wówczas
kompozycyjny schemat przemówienia -

obejmujący m.in. przedstawienie
argumentów wspierających stanowisko
mówcy i odparcie przewidywanych
zarzutów - oraz typologię różnych odmian
przemówienia, wśród których wyróżniano
mowy sądowe (oskarżycielskie i
obrończe), polityczne (nakłaniająca i
odradzające), popisowe (pochwalne i
ganiące), w porównaniu z przykładami
antycznego krasomówstwa współ-czesne
przemówienia są zwykle mniej kunsz-
towne i w mniejszym stopniu poddane
skodyfikowanym rygorom formalnym.

pytanie retoryczne, wypowiedz w

formie pytania, wyrażająca w sposób
emocjonalny, angażujący odbiorcę, treści
oczywiste dla podmiotu mówiącego, a
więc nie wymagające określenia od-
powiedzi (np. „Czy ten ptak kala gniazdo,
co je kala, / czy ten, co mówić o rym nie
pozwala? Czy ten ptak kala gniazdo, co je
kala... C. Norwida; „Gdzież jest król, co na
rzezie tłumy te wyprawia? / Czy dzieli ich
odwagę, czy pierś sam nadstawia?" -
Reduta Ordona A. Mickiewicza).

recenzja, pisemna wypowiedź kry-

tyczna prezentująca tekst pisany (powieść,
pracę naukową. podręcznik, czasopismo),
spektakl teatralny, film, wystawę: zawiera
przedstawienie tematu i sposobu Jego
realizacji w danym tekście, prezentuje jego
walory i wady w sposób oceniający,
subiektywny.

referat [od łac. ręfero = zdaję

sprawę], sproblematyzowane omówienie
jakiegoś specjalistycznego zagadnienia,
przeznaczone dla osób szczególnie
zainteresowanych tą kwestią, wygłaszane
zwykle podczas poświęconego temu
zagadnieniu zebrania (sesji naukowej).

reportaż [franc. repertage], dokumen-

talne sprawozdanie z aktualnych i
rzeczywistych wydarzeń. Z uwagi na
formę komunikacji wyróżnia się: radiowy

10

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

(dźwiękowy lub czytany) telewizyjny,
filmowy, lit., teatralny (montaż
faktograficzny fotograficzny).

rozmowa potoczna, dokonująca się

między osobami wymiana myśli;
najbardziej rozpowszechniona odmiana
komunikacji ustnej stanowi też jej formę
prototypową, najbardziej charakterys-
tyczną, łącząc w sobie dialogiczność, sy-
tuacyjność, spontaniczność i nie
przewidywalność, tolerancję dla elips i
luźno powiązanych potoków składnio-
wych, silne oddziaływanie znaków
pozajęzykowych.

sentencja [łac. sententia, gr. gnóma =

sąd, mniemanie], wypowiedź wyrażająca
refleksję filozoficzną lub moralną: sąd
ogólny wynikając z przemyśleń i
doświadczeń, uważany za niepodważalną
prawdę. Sentencja jest często
wykorzystywana w tekstach dydaktycz-
nych, w wypowiedziach perswazyjnych,
gdzie dostarcza niezbitych argumentów
(np. morał bajki A. Mickiewicza pies i wilk
„lepszy w wolności kęsek lada Jaki / Niźli
w niewoli przysmaki"); wyraża przesłanie
dydaktyczne. pojawią się więc jako puenta
utworu (np. „Zgoda, / A bóg wtedy rękę
poda!" - Zemsta

slogan [ang.]. krótkie, dobitne

hasło, mające utrwalić się w pamięci.
Zapamiętanie sloganu ułatwia jego
zwięzłość (konstrukcje równoważni-
kowe), odwoływanie się do znanych
związków frazeologicznych, przysłów,
cytatów, obrazowych metafor,
rymowanek. Slogan jest konstrukcją
ogólnikową, arbitralną, przeznaczoną do
wielokrotnego powtarzania i łatwą, a
jednocześnie budzi przekonanie, że głosi
prawdy ogólne. Operuje ► paradoksem,
► absurdem, metaforą (► tropy), co
uniemożliwia polemikę. Ma charakter
perswazyjny; odwołuje się do odbioru

emocjonalnego. Slogan pojawia się
najczęściej w wypowiedziach politycz-
nych i tekstach reklamowych, np.: Polak
potrafi: Wasz prezydent, nasz premier,
Zawsze Coca-Cola; Praca z Ajaxem czystym
relaksem; Cukier krzepi (autorem tego
sloganu byt M. Wańkowicz).

tautologia, pleonazm [gr. pleonasmós

= nadmiar], celowe lub przypadkowe
powtórzenie pełnych elementów znacze-
niowych, wyrazów synonimicznych w
zdaniu. Użyta jako środek stylistyczny.
uwydatnia powtórzone treści wypowie-
dzenia (np. „Ujął ją sen żelazny, twardy,
nieprzespany" -Tren VII). Kochanowskie-
go: „Rzym płonie łun pożogą krwawą"; „I
mnie dusza w pieśni się rozśpiewała" -
Symfonia wieków J. Tuwima).

teksty użytkowe, teksty z założenia

nie fikcjonalne i nieartystyczne; osadzone
w rzeczywistości społecznej, często
schematyczne; ich podstawowym
wyznacznikiem jest przydatność Mogą
stanowić inspirację dla tekstów
artystycznych (np. w twórczości T.
Różewicza. S. Mrożka. S. Barańczaka -
teksty lit. wykorzystują strukturę życio-
rysu, podania, ankiety, donosu).

toast, krótka wypowiedź, której

towarzyszy wypicie kieliszka alkoholu,
dla uczczenia jakiejś osoby lub złożenia
życzeń, gratulacji (np. toast weselny,
urodzinowy). Toast może mieć charakter
oficjalny, potoczny lub żartobliwy;
niekiedy przyjmuje postać zwięzłego
przemówienia; istnieją też toasty

rymowa-

ne, mająca charakter frazy.

ulotka, druk zawierający krótki,

zwięzły tekst reklamowy lub polityczny.

wykład, dłuższa wypowiedź, w

której osoba kompetentna w danej
dziedzinie przekazuje słuchaczom
określoną wiedzę, przedstawienie i
omówienie pewnej problematyki.

11

Figury retoryczne — Gatunki wypowiedzi

12

Wykłady uniwersyteckie utrwalone na
piśmie, przeznaczone dla studentów,
noszą nazwę skryptu.

wypisy, opublikowany w jednym

lub wielu tomach zbiór tekstów, będących
fragmentami większych całości: dzieł
jednego autora lub wielu autorów,
wykorzystywany zwykle jako pomoc
dydaktyczna w szkolnictwie.

zaproszenie, karta z tekstem,

którego nadawca (osoba lub instytucję
zapraszająca) kieruje bezpośrednio do
adresata (osoby, grupy osób, instytucji)
informację o organizowanej przez siebie
imprezie (czasie i miejscu, w którym ma
się odbyć) oraz zachęca do wzięcia w niej
udziału. Zaproszenie charakteryzuje się
elegancją językową (zawiera zwroty
grzecznościowe kierowane do adresata), a
także dbałością o stronę graficzną
(ozdobny papier, ozdobna czcionka).