ksztalcenie metoda harcerska

KSZTAŁCENIE

METODĄ HARCERSKĄ

ZESZYTY I-III

Wiedza Umiejętności

Postawa

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP

Macierzysta Akademia Kształcenia

... to ludzie ... to pasja kształcenia ...

Gdańsk 2008

KSZTAŁCENIE

METODĄ HARCERSKĄ

ZESZYTY I-III

Wiedza. Umiejętności. Postawa

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP

Macierzysta Akademia Kształcenia

2008

Wydanie zbiorcze i poprawione niżej wymienionych zeszytów.

Zeszyt I: ISBN 978-83-916248-3-8
Zeszyt II: ISBN 978-83-916248-4-5
Zeszyt III: ISBN 978-83-916248-7-6

Materiał zawarty w niniejszym wydawnictwie może być
wykorzystywany do celów kształceniowych, reprodukowany i
rozpowszechniany pod warunkiem podania źródła.

© Copyright by Komenda Chorągwi Gdańskiej ZHP

Wydawca:
Komenda Chorągwi Gdańskiej ZHP
tel. 058-301-13-27; fax. 058-301-24-72
e-mail:

mak@mak.zhp.pl

Redaktor wydania: Wiesław Laskowski

Sfinansowano ze środków Urzędu Marszałkowskiego w
Gdańsku

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Wstęp

Oddajemy do Waszych rąk wydawnictwo o wiodącym tytule Kształcenie
metodą harcerską. Składa się ono z trzech części zatytułowanych: Wiedza,
Umiejętności i Postawa. Każda z nich wprowadza w tematykę uczenia i oceny,
odpowiednio, wiedzy, umiejętności i postawy na kursach instruktorskich ZHP.
Opisane treści poparte są wieloletnimi doświadczeniami instruktorów Szkoły
Instruktorskiej Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzystej Akademii
Kształcenia.

Obecne wydawnictwo jest zbiorem trzech zeszytów, które były wydane
oddzielnie w ubiegłych latach. Składa się ono z następujących rozdziałów:

WIEDZA: Wiedza

Tradycyjne formy przekazu wiedzy
Aktywizowanie grupy
Jak sprawdzać wiedzę?

4
9
17
19

UMIEJĘTNOŚCI:

Umiejętności

Jak uczyć umiejętności?

Jak sprawdzać umiejętności?

24
30
35

POSTAWA:

O postawach

Jak kształtować postawy na kursie?

Jak sprawdzać postawę na kursie?

47
51

Życzę owocnej lektury i inspiracji do kształcenia. Bowiem najważniejszy
w kształceniu jest pomysł!

hm. Wiesław Laskowski

Komendant Szkoły Instruktorskiej Chorągwi Gdańskiej ZHP

Macierzystej Akademii Kształcenia

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Wiedza

Wojciech Konieczny

Dla każdej organizacji jedną z kluczowych rzeczy warunkujących jej
działanie jest posiadana przez nią wiedza oraz jej sprawny przepływ.

Organizacje harcerskie są organizacjami uczącymi się - na podstawie

własnych doświadczeń uzyskują pewną wiedzę dotyczącą obszarów swojego
działania, porządkują ją, a następnie wykorzystują w praktyce. Następnie

rozwijają, systematyzują i przekazują kolejnym osobom w organizacji.

Wynika z tego, że każdy instruktor organizacji posiada, wykorzystuje jak

również wytwarza swój kawałek wiedzy, który dzięki jego przeżyciom
i doświadczeniom, czy tez predyspozycjom indywidualnym jest nieco inny

od kawałka wiedzy posiadanego przez innego instruktora. W skrócie

schemat wygląda tak. Instruktor pewną część wiedzy otrzymuje (kursy,

warsztaty, książki, rozmowy z innymi), pewną wytwarza sam na podstawie
własnych działań i przemyśleń, całość wykorzystuje, przetwarza,

porządkuje a następnie przekazuje innym. „Wychowam swojego następcę”

– instruktor obok innych rzeczy przekazuje również swoja wiedzę. Jeżeli

tego nie zrobi, kawałek wiedzy funkcjonującej w organizacji ginie
bezpowrotnie.

Pewnej cząstki wiedzy uczymy na każdym kursie – jest to ta wiedza, która
stwarza podstawy umożliwiające pełnienie danej służby, wiedza potrzebna

do szerszego zrozumienia pewnych zagadnień. Może to też wreszcie być

wiedza, dzięki której uczestnicy szkoleń mogą rozszerzyć swoje horyzonty,

lepiej zrozumieć pewne zagadnienia, czy też otrzymać porcje podstawę do
dalszych własnych przemyśleń.

WIEDZA 5

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Czym jest wiedza?

Według definicji wiedza jest posiadanym zasobem świadomości, faktów,

uogólnień i teorii. Człowiek może zdobywać wiedze przez własne

doświadczenia, bądź też uzyskiwać ją od innych ludzi. Spójrzmy na

przykładzie pieca, w którym płonie ogień. Jeżeli powiemy dziecku, że
drzwiczki od pieca są gorące i można się nimi oparzyć jest to wiedza

uzyskana od kogoś. W dodatku wiedza bezużyteczna, jeżeli dziecko nie

będzie wiedziało, co to znaczy oparzyć się. Jeżeli pozwolimy dziecku
dotknąć drzwiczek, oparzy się i w tym momencie samo zdobędzie wiedzę

o tym, że drzwiczki są gorące i można się nimi oparzyć. Wreszcie, jeżeli

jeszcze nie wie, zrozumie, co to znaczy oparzyć się. Taka wiedza będzie

wiedzą zdobyta dzięki własnym przeżyciom i doświadczeniom. Warto
w tym miejscu zwrócić uwagę, że uczenie w działaniu przewiduje właśnie

zdobywanie wiedzy przez doświadczenie. Może w mniej drastycznej formie,

niż w pokazanym przykładzie, jednak poprzez tworzenie podczas szkoleń

takich sytuacji, w których uczestnicy będą mieli okazję zdobyć nową
wiedzę, bądź też uporządkować już posiadaną.

Oczywiście, poza wiedzą uzyskaną od kogoś, czy zdobytą przez własne

doświadczenie, wiedzę można uzyskać też na drodze dedukcyjnej, na
podstawie znanych już faktów lub pewnych uogólnień. Jeżeli nasze bawiące

się w pobliżu piecyka dziecko wie, że ogień jest gorący, jeżeli wie, że

bliskość czegoś gorącego może spowodować, że coś, co jest zimne staje się
gorące, może na tej podstawie wydedukować, że drzwiczki pieca dzięki

płonącemu za nimi ogniowi stały się gorące. Kolejnym (całkiem

naturalnym) etapem może być chęć sprawdzenia wymyślonej właśnie

teorii. W tym przypadku dotknięcie drzwiczek i obserwacja efektu.

Jak człowiek zdobywa wiedzę?

W tym miejscu warto zastanowić się, w jaki sposób zdobywamy wiedzę.

Najprostszą struktura wiedzy są DANE będącymi zbiorem prostych, często
oderwanych od siebie faktów. Odpowiednio przetworzone (powiązane

logicznie z innymi faktami, czyli umieszczone w kontekście) tworzą

INFORMACJĘ, która z kolei przetworzona i połączona z innymi

informacjami i danymi tworzy WIEDZĘ [1].
Na czym polega przetwarzanie danych w informację i informacji w wiedze?

Przede wszystkim na umieszczeniu ich w kontekście innych informacji

6 WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

i danych, połączeniu ze zdobytymi (często na ich podstawie)

doświadczeniami, oraz właściwą interpretacją.

Spójrzmy na to przez pryzmat szkoleń harcerskich. Możemy podać
najprostsze dane: Naczelnik ZHP nazywa się Kowalski. Jeżeli dołożymy do

tego trochę wyjaśnienia, otrzymujemy informacje, która będzie brzmiała:

Naczelnik ZHP jest osobą kierującą bieżącą działalnością całego ZHP.

Obecny Naczelnik nazywa się Kowalski. Możemy umieścić tę informację

w szerszym kontekście – kim jest naczelnik wg Statutu ZHP, jakie ma
zadania, że stoi na czele Głównej Kwatery, jakie są zależności między GK

a innymi władzami ZHP, itd. W tym przypadku przekazujemy wiedze

dotycząca funkcji i osoby naczelnika.

Można sobie wyobrazić również inny przykład. Przekazujemy pewne dane:

Są trzy podstawowe typy ognisk. Możemy te dane rozszerzyć dodając jakie

to typy. Oczywiście idąc dalej, umieszczamy informację o ogniskach

w kontekście ich potencjalnych zastosowań, sposobu doboru drewna itd.
Uzyskaliśmy wiedzę dotyczącą ognisk.

Czym różnią się te dwa przykłady? Zwróćmy uwagę, że pierwszy przykład
dotyczący naczelnika nie jest związany z żadną konkretną umiejętnością,

która jest potrzebna drużynowemu do codziennej pracy z drużyną. Jest to

więc wiedza, dla samej wiedzy. Niewątpliwie drużynowy powinien ją

posiadać, jednak jest to wiedza czysto teoretyczna.

Drugi przykład jest nieco inny. Przyszły drużynowy posiadł wiedze na

temat ognisk, jednakże wiedza ta jest dopiero wstępem do czegoś innego –

do umiejętności. Kiedy człowiek rozpali kilka ognisk, zdobędzie pewną
umiejętność, u podstaw, której leżała wiedza, jak należy konkretna rzecz

wykonać. Zwróćmy zatem uwagę na fakt, że wiedza teoretyczna dzięki

doświadczeniom może przerodzić się w umiejętności.

Przygotowując jakikolwiek kurs instruktorski, na samym początku,

zastanawiamy się, do czego ów konkretny kurs ma przygotować, a więc

jaka wiedza i umiejętności będą potrzebne jego uczestnikom w przyszłości.
W efekcie planujemy zajęcia przekazujące między innymi jeden z dwóch

typów wiedzy. W tym momencie ktoś mógłby zacząć się zastanawiać, po co

właściwie uczymy wiedzy na kursach. Pytanie jest o tyle istotne, że aby

nauczyć czegokolwiek dobrze, trzeba sobie zdawać w pełni sprawę, czemu

WIEDZA 7

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

ta nauka ma właściwie służyć. W ujęciu kursów harcerskich można

określić dwa podstawowe cele, dla których uczymy wiedzy jako takiej.

WIEDZA DLA WIEDZY, czyli wiedza, czysta, nieniosąca za sobą
bezpośrednio żadnych konkretnych umiejętności. Przykład: Każdy

instruktor powinien wiedzieć, kto jest Naczelnikiem ZHP. Wiedza ta jest

mu, co prawda, potrzebna na przykład po to, aby zaadresować pismo

wysłane do Naczelnika, jednak nie jest w żaden sposób związana
z prowadzeniem drużyny jako takim. W przypadku kursu drużynowych

będzie to po prostu wiedza, która nie prowadzi do żadnej konkretnej

umiejętności.

Drugim typem wiedzy jest WIEDZA POTRZEBNA DO NABYCIA

KONKRETNEJ UMIEJĘTNOŚCI, bądź też do wykonania konkretnej

czynności. Często czynności można wykonać intuicyjnie, nie mając

żadnych podstaw teoretycznych (czyli wiedzy) na ten temat, jednakże
w takim przypadku mogą być one wykonywane gorzej, na niższym

poziomie, czy też z niedostatecznym zrozumieniem istoty tego co się robi.

Przykład: można usypać stos gałęzi i nazwać go ogniskiem (pewnie nawet
uda się go zapalić), można jednak ognisko ułożyć w sposób świadomy,

dobierając odpowiednie drewno oraz kształt stosu, w zależności od potrzeb.

W przypadku instruktorów harcerskich świadome działanie jest
szczególnie ważne. Przy działalności wychowawczej, jaką zajmują się

organizacje harcerskie, niezrozumienie tego, co się robi, może być groźne

i wręcz szkodliwe.

Tak więc określiliśmy dwa typy wiedzy, które z punktu widzenia

przygotowywania szkolenia możemy nazwać wiedzą dla wiedzy i wiedzą

dla umiejętności. Oczywiście jest to podział czysto umowny, jednakże

może pomóc przygotowywaniu kursu, ułatwiając systematyzowanie treści
na etapie planowania szkolenia jako całości.

Na każdym kursie oba typy wiedzy pojawią się równolegle. Często granica

między nimi jest bardzo trudna do uchwycenia, tym bardziej, że najczęściej
nie powinno się wyraźnie rozdzielać pewnych zagadnień w oczach

kursantów. Świadomość takiego rozróżniania wiedzy jest raczej potrzebna

na etapie przygotowywania szkolenia, aby móc w sposób spójny

i świadomy rozplanować materiał (czyli proponowany podział wiedzy

zaliczyłby się do kategorii wiedzy dla umiejętności).

8 WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Kolejną rzeczą, o której na etapie przygotowania szkolenia nie wolno

zapomnieć jest to, co często nazywamy po prostu LOGICZNYM

CIĄGIEM. Aby zrozumieć pewne rzeczy, przekuć informacje w wiedzę,
trzeba pewien zasób wiedzy już posiadać. Tylko wtedy możemy umieścić

to, czego się dowiadujemy w odpowiednim kontekście. Wynika z tego, że

z punktu widzenia kursu jedną z najbardziej istotnych rzeczy jest

stworzenie takiego planu, aby nauka praktycznych umiejętności była
świadoma oraz poprzedzona zdobyciem odpowiednich podstaw

teoretycznych, oraz aby fragmenty wiedzy, którą otrzymują, bądź

odkrywają, uczestnicy były powiązane ze sobą w logiczny ciąg. Dzięki temu

nie są to wyrwane z kontekstu informacje, ale pełna i rzetelna wiedza.

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Tradycyjne formy
przekazu wiedzy

Karolina Czapska

Tradycyjne podejście do nauczania wiedzy opiera się głównie na

bezpośrednim jej przekazywaniu. W tradycyjnym modelu stroną aktywnie

uczestniczącą jest nauczyciel, który stanowi jedyne źródło wiedzy.
Nauczyciel (wykładowca, prowadzący) wybiera informacje, które uważa za

istotne i na nie kładzie szczególny akcent, co oczywiście jest bardzo

subiektywnym podejściem do nauczanego zagadnienia. W tradycyjnej
metodzie nauczania, rola odbiorcy – uczestnika jest ograniczona do

przyswajania i zapamiętania przekazanych informacji, nie ma on wpływu

ani na program, ani na przekazywane treści [2]. Komunikacja w nauczaniu

tradycyjnym jest jednostronna. Model ten nazywany jest również
transmisyjnym. Przygotowanie takiej formy szkoleniowej jest prostsze, niż

przy wprowadzeniu interakcji uczestników lub metod aktywizujących.

Jednak wcale nie oznacza to, że wymaga mniej czasu. Może okazać się, iż

wręcz przeciwnie. Dobre i dokładne przygotowanie materiałów do wykładu
jest procesem bardzo czasochłonnym. Z punktu widzenia efektów

przekazu wiedzy wykorzystanie form tradycyjnych wydaje się być mniej

efektywne, jednakże jest to słuszne stwierdzenie przy założeniu, że całe

szkolenie wykorzystuje tylko formy tradycyjne. Oczywiście nie można
jednoznacznie odrzucić tych form uznając go za formę przestarzałą czy

nieefektywną, ponieważ byłoby to podejście bardzo jednostronne.

Pojawienie się nowszych rozwiązań w dziedzinie edukacji nie oznacza od

razu, że tradycyjne metody stały się nagle zupełnie bezużyteczne. Po prostu

10 WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

trzeba sobie zdawać sprawę, które z nich i jakie rozwiązania są

odpowiednie do danej tematyki w warunkach danego szkolenia,

a następnie formy takie umiejętnie dobierać. Niewątpliwie trzeba uważać,

aby wykład nie stał się podstawową metodą prowadzenia zajęć na danym
kursie, zwłaszcza, jeżeli jest to kurs drużynowych.

Przejdźmy do przeglądu form nauczania, szkolenia tradycyjnego, mogących

mieć zastosowanie do uczenia wiedzy podczas szkoleń instruktorskich.

Wykład

W najprostszej wersji to nic innego jak przedstawienie informacji, faktów

i opinii, na dany temat, w usystematyzowany sposób grupie słuchaczy.
Tradycyjnie wykład odbywa się pomieszczeniu, najlepiej odpowiednio do

tego przygotowanym (bardzo często wystarczy zwykła sala wyposażona

w krzesła), w warunkach szkoleń harcerskich warto zwrócić uwagę również

na możliwość prowadzenia krótkich wykładów w plenerze, trzeba jednak
pamiętać, że od słuchaczy (czyli uczestników szkolenia) wymaga się

skupienia, a plener sprzyja rozpraszaniu uwagi.

Niewątpliwie wykład jest najbardziej czystą formą nauki wiedzy. Tu nie
ma miejsca na naukę przez działanie i doświadczenie. Wykłady dają lepsze

efekty, gdy wzbogacone są formami wspomagającymi, ale również, gdy

pojawią się na nim przykłady czy też pytania i odpowiedzi, jednakże jest to
metoda

z założenia bierna. Prowadzący musi posiadać dużą wiedzę i starannie się

przygotować według następujących etapów [3]:

− PRZYGOTOWANIE WYKŁADU – gdzie powinno nastąpić

określenie zakresu zagadnień i zhierarchizowanie ich, redagowanie

treści.

− WSTĘP – Prowadzący nawiązuje kontakt ze słuchaczami. Należy

się przedstawić, zaprezentować cel i zakres wykładu, czas trwania

oraz sposób zadawania pytań. Celem wstępu jest również

wzbudzenie zainteresowania i skoncentrowanie uwagi słuchaczy.

− CZĘŚĆ GŁÓWNA. Nie tylko treść, ale i forma powinny być

starannie przygotowane. Należy określić cele, wyeksponować myśl

przewodnią
i postawić tezy. Zdania powinny być proste, krótkie i zrozumiałe.

Warto przygotować pytania, które będą powodowały skupienie

uwagi słuchaczy. Należy używać przykładów, cytatów, anegdot.

TRADYCYJNE

FORMY

PRZEKAZU

WIEDZY 11

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Nie zapominajmy też o postawie ciała, tempie mówienia,

nawiązywaniu kontaktu wzrokowego.

− ZAKOŃCZENIE – PODSUMOWANIE, wymiana uwag

i spostrzeżeń, sformułowanie wniosków, powtórzenie

najważniejszych informacji.

Wykład jest metodą nadającą się do stosowania, gdy mamy do czynienia

z dużą grupą. Może on być używany przy wprowadzaniu nowego

zagadnienia, czy też uporządkowaniu, bądź podsumowaniu doświadczeń

zebranych w trakcie pracy, z wykorzystaniem innych metod. Jednakże
w przypadku wykładu trudno jest mieć pewność, że wiedza i informacje,

które przekazuje prowadzący, ekspert są zrozumiałe i jasne. Dużym

problemem jest również koncentracja uczestników na poruszanym
zagadnieniu. Nasze możliwości są ograniczone, dlatego optymalny czas

czystej formy wykładu to ok. 15-20 min, po tym czasie należy wprowadzić

przerywnik w postaci żartu, dygresji, których zadaniem jest rozluźnienie

atmosfery bądź innej pomocy(filmu, ćwiczenia, analizy przypadku). Gdy
już zdecydujemy się na zajęcia w formie wykładu, bądź zmuszą nas do tego

czynniki zewnętrzne pamiętajmy, by oprócz uatrakcyjnienia tej formy

zaakcentować najważniejsze informacje mówiąc o nich na początku i na

końcu wykładu. Wtedy jest największa szansa, że uczestnicy wykładu
zapamiętają poruszany problem.

Konferencja

Słowo konferencja pochodzi z łaciny i oznacza gromadzić się, radzić, co
samo w sobie sugeruje, czym jest ta forma przekazu wiedzy. Tak więc

konferencja jest spotkaniem, gdzie eksperci z konkretnej dziedziny

prezentują swoje poglądy oparte na doświadczeniach. Takie spotkanie ma

na celu uzgodnienie różnych stanowisk, wytyczenia wspólnego planu
działania. Uczestnictwo w tych formach szkolenie można rozpatrywać

z dwóch punktów widzenia. Pierwszy z nich to uczestnik bierny –

obserwator, który bierze udział w odczytach i wykładach tylko słuchając

i nie wnosząc swoich poglądów oraz wiedzy. Z jego punktu widzenia
konferencja przypomina nieco wykład wygłaszany przez kilku

prowadzących. Z drugiej zaś strony możemy być ekspertami, wnosząc

swoją wiedzę i poglądy. Dobre przygotowanie konferencji wymaga
stosunkowo dużo czasu, sztabu ludzi i dobrej organizacji pracy oraz

pewnych nakładów finansowych. Z reguły formy te wymagają

12 WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

przygotowania kilku pomieszczeń, oraz odpowiedniej ilości materiałów dla

uczestników.

Konferencja najczęściej ma formę następujących po sobie, stosunkowo
krótkich, wystąpień osób będących fachowcami w danej dziedzinie lub

mających konkretne osiągnięcia. Po każdym wystąpieniu następują pytania

ze strony słuchaczy. Najczęściej prelegenci są słuchaczami podczas

wystąpień innych osób. Konferencja powinna dotyczyć konkretnej
dziedziny, aby uczestnicy byli wzajemnie zainteresowani swoimi

wystąpieniami – zakres tematyczny nie powinien być zbyt szeroki,

ponieważ spowoduje to spadek zainteresowania słuchaczy.

Przygotowując konferencję należy pamiętać o tym, iż uczestnicy muszą

wiedzieć, czego dotyczy konferencja i jakie tematy będą na niej poruszane.

Musimy zadbać o odpowiednie warunki – salę oraz ewentualne pomoce

audiowizualne. Osoby wygłaszające referaty muszą wiedzieć, jakimi
pomocami będą dysponować, czy będzie rzutnik pisma, czy będzie

projektor multimedialny. Jeżeli konferencja trwa dłużej, na przykład kilka

godzin, trzeba zadbać o odpowiednio długie przerwy na kawę, herbatę albo
ciepły posiłek.

Seminarium

Seminarium jest w pewnym sensie formą pokrewną konferencji, jednakże
występuje w niej kilka istotnych różnic. Przede wszystkim liczy mniej

uczestników. Mniejsza jest też liczba prowadzących – najczęściej jedna,

dwie osoby. Grupa, z którą mamy do czynienia w przypadku seminarium

to najczęściej ok. 15 osób, co za tym idzie warunki są bardziej kameralne.
Dzięki temu atmosfera jest mniej formalna, więcej osób może włączać się

do dyskusji. Prowadzący czynnie w niej uczestniczy. Seminarium porusza

jedno konkretne zagadnienie, albo zbiór zagadnień bardzo ściśle ze sobą

powiązanych. Seminarium równocześnie jest też formą łączącą cechy
wykładu i dyskusji – w wersji klasycznej składa się z dwóch części –

najpierw osoba prowadząca wygłasza referat na temat, którego dotyczy

seminarium, następnie mają miejsce pytania do prowadzącego i dyskusja.

Bardzo często podczas seminarium zostaje wypracowany jakiś materiał –
np. pomysły konkretnych rozwiązań.

Uczestnicy muszą wiedzieć, czego dotyczy spotkanie, powinni być też

starannie dobrani pod kątem zainteresowania konkretnym zagadnieniem.

TRADYCYJNE

FORMY

PRZEKAZU

WIEDZY 13

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Musimy zadbać o odpowiednie warunki – kameralną salę oraz ewentualne

pomoce audiowizualne przydatne przy prezentacji referatu

wprowadzającego.

Dyskusja

Metodą nauczania typową dla przekazu, oraz wymiany wiedzy jest
dyskusja. Jej głównym celem jest głębsze zrozumienie problemu przez

poszczególnych członków grupy, a także wymiana opinii i przemyśleń.

W tym przypadku, najczęściej uczestnicy są aktywni i nie jest to już model

komunikacji jednostronnej, co pozytywnie wpływa na zaangażowanie
uczestników. Wspólne rozpatrywanie i omawianie zagadnień może

prowadzić do lepszego uchwycenia sprawy do pogłębienia i poszerzenia

wiedzy. Zależnie od przyjętego typu dyskusji jej przebieg może być mniej

lub bardziej kontrolowany. Duży wpływ na niego mają sami uczestnicy,
którzy biorą w niej udział na równych prawach. Niewątpliwie forma ta jest

bardziej efektywna, niż tradycyjne metody wykładowe, w stymulowaniu

myślenia, jako pomoc w zmianie postaw i nastawień. Niestety jest ona
gorszą formą przekazywania konkretnej wiedzy i informacji. Aby dyskusja

była owocna uczestnicy powinni mieć różne spojrzenie na dany problem

(minimum dwie różne opinie lub pomysły rozwiązań), muszą być skłonni

do badania, rozpatrywania przedstawionych, odmiennych niż swoje
stanowisk dyskutowanej sprawy. Kultura dyskusji wymaga, aby dać się

przekonać, gdy jest się w błędzie, a spokojnie i rzeczowo bronić swojego

zdania, gdy ma się słuszność. Dyskusja jest również bardziej efektywna,

gdy uczestnicy posiadają swoje własne doświadczenie dotyczące
zagadnienia. Dyskusja pomaga zdać sobie sprawę z różnych punktów

widzenia danego zagadnienia, jest również okazją do docenienia

doświadczenia uczestników i pokazania, iż prowadzący nie jest jedynym

źródłem wiedzy. Dyskusja może mieć różne formy, a mianowicie:

− DYSKUSJA PANELOWA - w tym przypadku aktywnymi uczestnikami

są eksperci wymieniający się swoimi poglądami. Swoją formą

przypomina nieco wykład. Jest to jednak atrakcyjniejsza forma, gdyż

uczestnicy mają okazję do spotkania się z wybitnymi ekspertami

w danej dziedzinie.

− DEBATA OKSFORDZKA - uczestniczy w niej kilku dyskutantów

i moderator, przy czym dyskutanci podzieleni są na dwa obozy
zwolenników i przeciwników tezy, a uczestnicy mają okazję sami

wyciągać wnioski na temat słuszności argumentów.

14 WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

− DYSKUSJA W CAŁEJ GRUPIE - bardzo popularna forma gdzie

wszyscy uczestnicy mają równe szanse na wypowiedzenie swojego
zdania, prowadzący czuwa nad całością.

− DYSKUSJA W MAŁYCH GRUPACH - taka forma daje szansę

wypowiedzenia swojego zdania ludziom mniej odważnym. Jest to

również dobra okazja do lepszego poznania się członków grupy.

− DYSKUSJA SŁONECZKO - jest odmianą dyskusji, w której każdy

uczestnik pisze swoją opinię lub pomysł na małej kartce papieru.

Kartki są następnie układane w kręgu, przy czym podobne – jedna
obok drugiej tak, aby tworzyły promienie słoneczka. Jest sposobem na

szybkie sprawdzenie opinii grupy na jakiś temat lub poszukiwania

rozwiązania preferowanego przez większość.

− DYSKUSJA PUSTE KRZESŁO - w trzech miejscach (np. trzy rogi

pomieszczenia) przyczepia się kartki, na których są spisane odmienne
opinie na dany temat (bądź odmienne rozwiązania danego problemu).

Każdy uczestnik dyskusji staje przy jednej z kartek, która odpowiada

jego opinii. Każda grupa przygotowuje argumenty przemawiające za ich

rozwiązaniem, po czym deleguje przedstawiciela do dyskutowania w jej
imieniu. Przedstawiciele grup siadają na przygotowanych krzesłach (po

jednym dla każdej grupy plus jedno puste) i dyskutują. Pozostali

członkowie grup nie mogą się odzywać, jeżeli ktoś chce się włączyć do

dyskusji podnosi rękę i za zgodą prowadzącego zajmuje miejsce na
pustym krześle, co uprawnia go do zabrania głosu. Po wypowiedzeniu

się wraca na miejsce zwalniając krzesło. Taka forma dyskusji może

służyć wybraniu optymalnego rozwiązania jakiejś kwestii, bądź
wymiany opinii w sytuacji, kiedy mamy do czynienia ze stosunkowo

dużą grupą. Trzeba bardzo ostrożnie dobierać treści zapisane na

kartkach – jeżeli np. wszyscy odpowiedzą się za jednym rozwiązaniem,

całość traci sens.

− DYSKUSJA W CZASOWYM STRESIE - dyskusję prowadzi się

w kręgu przyjmując zasadę, iż cisza po czyjejś wypowiedzi nie może
być dłuższa niż np. 10 sekund. Kiedy upływa ten czas głos musi zabrać

osoba siedząca po prawej stronie tego kto się ostatnio wypowiadał.

Wypowiedzi mogą, a nawet powinny być krótkie i spontaniczne. Taka
dyskusja jest bardzo dobra do szybkiego zebrania opinii na jakiś temat.

Przygotowując dyskusję należy przygotować, co najmniej jedno pytanie

otwarte, zachęcające do wypowiedzi. Należy pamiętać, aby każdy uczestnik

miał chwilę do osobistej refleksji przed rozpoczęciem rozmowy. By nie
zbaczać zbytnio z głównego tematu, warto zapisać go w widocznym

miejscu. Ważne jest też pilnowanie czasu przez prowadzącego (możemy

TRADYCYJNE

FORMY

PRZEKAZU

WIEDZY 15

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

umówić się, iż każdy na swoją wypowiedz ma np. 2 minuty). Istotne jest

podsumowanie dyskusji, dlatego warto zapisać wyciągnięte wnioski

i rezultaty. Można po zakończeniu dyskusji przepisać zanotowane wnioski

i rozdać wszystkim uczestnikom.

Sesja plakatowa

Sesja plakatowa jest formą dobrą jako uzupełnienie i forma przerywnika

w różnego rodzaju szkoleniach lub też, kiedy zagadnienia dotyczą
stosunkowo dużej grupy osób i dużej różnorodności tematów. Uczestnicy

prezentują zagadnienia na plakatach (wygodnym formatem jest A0),

rozwieszonych na przykład w dużym pomieszczeniu, wzdłuż w miarę

szerokiego korytarza. Uczestnicy sesji plakatowej oglądają plakaty,
następnie mają możliwość zadawania pytań i dyskusji z oczekującymi przy

plakatach autorami. Oczywiście same plakaty mogą być rozwieszone dużo

wcześniej, dzięki czemu zainteresowani mogą oglądać je i zapoznawać się

z ich treścią np. podczas przerwy na kawę itd., potem wystarczy poświecić
trochę czasu (powiedzmy 30-60 min) na czas poświęcony dyskusji

z autorami.

Sesja plakatowa jest formą pozwalającą stosunkowo wielu osobom

podzielić się swoimi przemyśleniami, pomysłami czy osiągnięciami na
szerokim forum, co nie byłoby, ze względów czasowych, możliwe w formie

wystąpień ustnych. Kolejną zaletą sesji plakatowej jest ułatwienie

prezentacji własnych osiągnięć osobom nieśmiałym, dla których
wystąpienie ustne, często przed gronem fachowców w danej dziedzinie jest

dużym stresem. Istotne jest również to, że po zakończeniu sesji plakaty

mogą pozostać rozwieszone, lub można je przenieść w inne miejsce, aby

mogli się z ich treścią zapoznać inni.

Uczestnicy przygotowujący plakaty muszą wcześniej znać ich rozmiar

(pionowy i poziomy). Trzeba zapewnić dobre warunki prezentacji plakatów

– dobrze oświetlone miejsce do ich przyczepienia, zadbać o materiały
służące do przyczepiania (taśma, pinezki itp.). Sesja plakatowa jest dobrą

formą towarzyszącą konferencji.

Film szkoleniowy

Kolejną formą uczenia wiedzy jest film szkoleniowy. Podobnie jak

w przypadku wykładu przekaz informacji jest jednostronny, uczestnicy są

bierni. Często film jest jedną z kilku części danego szkolenia. Niestety

16 WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

bardzo trudno jest o dobry film szkoleniowy. Myślę, że jest to związane

z kosztami wyprodukowania takiego filmu i upływającym czasem, co

wpływa na potrzebę nieustannej aktualizacji zawartej w nim treści. Film

z jednej strony powinien odnosić lepsze efekty, niż wykład, gdyż tu oprócz
przekazu za pomocą zmysłu słuchu mamy również idący równolegle

przekaz wizualny. Z badań wynika, iż człowiek zapamiętuje 20% tego, co

usłyszy i 30% tego, co widzi. Łatwiej jest nam przypomnieć jakieś

zagadnienie, gdy mamy przed oczami konkretny obraz. Niestety

w momencie, gdy zostawiamy grupę samą, z telewizorem, rzutnikiem

multimedialnym i wychodzimy z sali gdzie prowadzimy szkolenie efekty są

mizerne. Nie ma możliwości zadania pytania i wyjaśnienia nurtujących

uczestników kwestii. Poza tym podobnie jak w przypadku wykładu, gdy
film jest zbyt długi poziom koncentracji uwagi na problemie spada

i uczestnicy oglądają puste obrazy, które nie wnoszą już nic nowego.

Najczęściej w takim 60 minutowym filmie informacji jest za dużo do

przyswojenia i zapamiętania. Film może dać bardzo dobre efekty jako
forma wspierająca, dobrze obrazująca zagadnienia omawiane na przykład

podczas wykładu.

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Aktywizowanie grupy

Iwona Kręczkowska

Można szybko przekazać wiedzę swoim słuchaczom, a oni jeszcze szybciej

tę wiedzę mogą puścić w niepamięć. Nie od dziś wiemy, że uczenie

werbalne to nie wszystko. Aby nauczanie było skuteczne i trwałe, wymaga,
nie tylko od wykładowcy, ale i od uczącego się umysłowego zaangażowania

i działania. Proces przyswajania wiedzy będzie skuteczniejszy, gdy, oprócz

tłumaczenia, zostaną zastosowane metody uczenia aktywnego. Taki

sposób przynosi efekty bez względu na to, kogo się uczy.

W harcerstwie szczycimy się tym, że umiemy naszych podopiecznych

uczyć poprzez zabawę. Problem się robi wtedy, kiedy mamy nauczać

dorosłych. Zapominamy, że dorośli to trochę przeterminowane dzieci i też
chętniej będą się uczyć, gdy pobudzi się ich do aktywności, dobierając

odpowiednie metody. Należy przy tym pamiętać, że aktywne uczenie to nie

tylko zbiór gier i zabaw, które mają uatrakcyjnić wykład, ale jest to
stosowanie takich sposobów, aby przyswajanie wiedzy łączyło się

z działaniem, dlatego prowadzący musi dysponować sporą ilością metod

umożliwiających sprawdzanie umiejętności i wiedzy, metod łączących

poznaną teorię z praktycznym zastosowaniem, metod umożliwiających
podawanie własnych pomysłów, metod dyskusyjnych. W nauczaniu

aktywnym ważne jest dokładne przemyślenie toku zajęć, ponieważ

prowadzący musi znaleźć czas na wiele różnych czynności podejmowanych

z grupą. Podczas zajęć powinien być czas nie tylko na wykład, ale i wspólną
naukę. By to osiągnąć, prowadzący musi przygotować pytania stymulujące

grupę do działania. W trakcie zajęć powinna mieć miejsce dyskusja na

istotny dla owych zajęć temat. Musi być też czas na pracę w mniejszych

18 WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

grupach, bo daje to szansę wypracowania wielu pomysłów. Aby dać

wszystkim możliwość wykazania się, można też zastosować polecenia

mobilizujące do samodzielnego wykonania zadania. Stawiając na

wzajemne nauczanie dobrze jest oddać na chwilę pałeczkę uczestnikom –
niech i oni mają szansę zaproponować swoje polecenia. Zaktywizowana

grupa lubi wyciągać wnioski, podsumowywać zajęcia, oceniać. Na to też

musi być czas.

Według fachowców [4] zajmujących się doskonaleniem metod kształcenia

proces uczenia jest wydajniejszy, jeśli uczący się wykonują następujące

czynności:

− Powtarzają informację własnymi słowami.

− Podają przykłady.

− Rozpoznają problem przy innych danych i w innej sytuacji.

− Analizują problem w szerszym kontekście, wiążąc go z innymi

faktami i twierdzeniami.

− Wykorzystują dana wiedzę w zróżnicowany sposób.

− Potrafią przewidzieć konsekwencje podejmowanych działań.

− Potrafią wskazać informacje przeciwne i sprzeczne.

By dana informacja została utrwalona w pamięci, umysł musi ją zbadać,

powtórzyć lub przekazać ją komuś innemu. Powyższe czynności pomogą
w tym, a aby zrobić to dobrze i atrakcyjnie prowadzący musi właściwie

dobrać metody odpowiednie dla grupy i przekazywanych treści.

Instruktorzy zajmujący się kształceniem w Związku znają te metody i

potrafią je stosować. Mogą także skorzystać z Wprowadzenia do
stosowania metod Ewy Prędkiej, która w swoim materiale zebrała i opisała

ponad sześćdziesiąt metod (patrz [5]).

Przykładowy dobór metod

Przekazywanie wiedzy

− prowadzący: wykład,

pogadanka, pokaz, opis,
opowiadanie

− uczestnicy: gra planszowa,

parafrazowanie

Porządkowanie wiedzy: prace
plastyczne, uzupełnianie tabel,
tworzenie schematów
Zbieranie informacji o stanie wiedzy

uczestników: test, ankieta, rozmowa

Wypracowywanie pewnych treści: różne
formy dyskusji, eksperyment, symulacja
Wprowadzenie tematu: praca
plastyczna, odegranie scenki, opowieść
Tworzenie różnych pomysłów: burza
mózgów, słoneczko, technika

wymuszonych skojarzeń, dyskusja
2x4x8, burza mózgów 635
Zbieranie wiedzy przez uczestników
zajęć: zwiad, obserwacja, sonda,
wywiad, ankieta, eksperyment
Dostarczanie doświadczeń: praktyka,

drama, inscenizacja

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Jak sprawdzać wiedzę?

Izabela Konieczna

Wiedza stanowi ważne teoretyczne podłoże praktyki. Nie rozumiejąc,

dlaczego zachowujemy się w określony sposób, tracimy sens działania, co

grozi popadnięciem w rutynę. Zaś konsekwencją takiego stanu rzeczy
może być nieświadome popełnienie niebezpiecznych błędów. Jak oceniać

nabytą na kursie wiedzę? Tam, gdzie jest to możliwe, należy sprawdzać ją

przy okazji praktycznego działania, gdyż umożliwia to nie tylko zbadanie

zakresu wiedzy, ale i umiejętność jej zastosowania. A to jest znacznie
ważniejsze. Jest jednak pewien rodzaj wiedzy, którą ocenić możemy tylko

dzięki ustnej lub pisemnej pracy odtwórczej uczestników kursu. Do tego

rodzaju wiedzy zaliczyć możemy znajomość, między innymi:

przepisów prawa powszechnego, dotyczących życia drużyny

Statutu

ZHP

innych

regulaminów

instrukcji,

w szczególności: praw i obowiązków drużynowego, struktury

ZHP,...

Czasem stosowanie wiedzy w praktyce łączy się z umiejętnością

odpowiedniej jej interpretacji, tymczasem treść pewnych dokumentów nie

powinna takowej podlegać. (np. przepisy prawne dotyczące organizacji
obozu, regulaminy: mundurów, musztry, Statut ZHP, itp.).

By sprawdzić i ocenić wiedzę uczestników kursu można przeprowadzić

swoisty egzamin. Może on odbyć się na zakończenie kursu, lub
kilkakrotnie (w różnych formach) po każdych zajęciach wprowadzających

nowe teoretyczne wiadomości. Rodzajów tego typu pomiaru wiedzy może

być kilka. Dla przykładu:

20 WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

EGZAMIN USTNY – zespół oceniający powinien składać się zawsze

z kilku osób (nie musi być to tylko kadra kursu). Pytania powinny

być wcześniej przygotowane (wybierane przez instruktorów lub

losowane przez pytanego). Wcześniej też ustalmy kryteria zaliczenia
odpowiedzi na każde pytanie (co musi uwzględnić w wypowiedzi

odpowiadający, by móc uznać odpowiedź za satysfakcjonującą).

Pytań powinno być kilka – sformułowanych zwięźle i jasno. Ważne

jest, by członkowie komisji w razie niezgodności, co do wypowiedzi
pytanego, swoje wątpliwości omawiali we własnym gronie, a nie

prowadzili sporów w obecności uczestnika kursu.

EGZAMIN PISEMNY (test wyboru, test pytań otwartych, etc.) -
często stosowany, łatwiejszy w przeprowadzeniu niż egzamin ustny.

Przygotowujemy jeden zestaw pytań. Od nas zależeć będzie, czy

kursanci zmierzą się z pytaniami testowymi zamkniętymi (w których

podane zostaną odpowiedzi do wyboru) jednokrotnego lub
wielokrotnego wyboru, czy też otwartymi, wymagającymi udzielenia

krótkiej odpowiedzi pisemnej. Możemy stworzyć egzamin składający

się z pytań wymagających dłużej wypowiedzi.

Ciekawą i pożądaną metodą jest stawianie PYTAŃ PROBLEMOWYCH:

opisujemy konkretną sytuację, która wymaga podjęcia jakiejś interwencji

i prosimy uczestników kursu, by stosując się do znanych im przepisów
i regulaminów napisali lub powiedzieli, cóż drużynowy może, co powinien,

a czego nie może zrobić. Taki sposób sprawdzania wiedzy pozwala na

ocenienie logicznego sposobu myślenia, rozumienia treści przyswojonej

teorii, a także sprawia, że uczestnicy kursu uświadamiają sobie potrzebę
znajomości niektórych przepisów i nie traktują wiedzy jako oderwanej od

życia abstrakcji. Metodę tę można stosować zarówno w formie ustnej, jak

i pisemnej.

Inną interesującą formą sprawdzenia wiedzy na kursie drużynowych

stanowi też bieg harcerski. W czasie takiej zabawy zorganizowanej na

zakończenie kursu możemy sprawdzić znajomość teorii zarówno pisemnie

(udzielanie pisemnych odpowiedzi na kartkach rozmieszczonych po trasie),
jak i ustnie (pytania zadawane na poszczególnych punktach). Taki sposób

sprawdzenia wiedzy staje się nie tylko sprawdzianem, ale i dobrą zabawą.

Oto przykładowe pytania, dotyczące tej samej wiedzy, lecz sformułowane

na trzy różne sposoby:

JAK

SPRAWDZAĆ

WIEDZĘ

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

WIEDZA

TEST PYTAŃ

ZAMKNIĘTYCH

TEST PYTAŃ

OTWARTYCH

PYTANIE

PROBLEMOWE

anizacj

a ob

ozu/b

iwaku

Liczba uczestników
obozu harcerskiego

pozostających pod
opieką jednego

opiekuna nie może
przekraczać:

a. 10 osób

b. 15 osób
c. 20 osób
d. nie ma przepisu

ustalającego te
liczbę

Ile wynosi
maksymalna liczba

uczestników
przypadających na

jednego opiekuna w
czasie obozu
harcerskiego?

Planujesz
zorganizować obóz.

Wstępnie wiesz, że
weźmie w nim

udział ok. 35
harcerzy. Ile osób
kadry musisz

zorganizować? Jakie
muszą mieć
uprawnienia?

Tworzenie dru

żyny

harcerskiej/gromady zucho

Jakie dokumenty musi

złożyć w hufcu
drużynowy zakładający
drużynę? Zaznacz

prawidłowe
odpowiedzi:

a. sprawozdanie z

dotychczasowej
służby

harcerskiej

b. plan pracy

drużyny

c. spis harcerski
d. pisemne

zobowiązanie do

pełnienia funkcji
drużynowego

Jak długo trwa okres

próbny drużyny
harcerskiej/gromady
zuchowej?

Twój 17-letni kolega

ze stopniem ćwika
chce założyć drużynę
harcerską. Pyta Cię,

co musi zrobić, aby
to uczynić. Co mu
odpowiesz?

Znajomo

ść

regul

aminów

(regula

in mundurów,

musztry, itp.)

Kto salutuje w czasie

podniesienia flagi
państwowej podczas
apelu?

a. wszyscy harcerze
b. tylko

instruktorzy

c. dowódcy grup

stojących w

szyku

d. osoby znające

Hymn ZHP

Wymień po kolei

elementy apelu
obozowego i krótko
je scharakteryzuj.

Czy w ramach

obrzędowości
drużyny można
zmienić guziki

mundurów?
Odpowiedź

uzasadnij.

22 WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

WIEDZA

TEST PYTAŃ

ZAMKNIĘTYCH

TEST PYTAŃ

OTWARTYCH

PYTANIE

PROBLEMOWE

Prawa i obowi

ązki dru

ży

nowe

Kto składa w hufcu
pisemne zobowiązanie
do prowadzenia

gromady zuchowej w
przypadku

niepełnoletniego
drużynowego?:

a. opiekun gromady

b. drużynowy
c. rodzic

drużynowego

d. nikt – dopóki

drużynowy nie

będzie pełnoletni

Czy drużynowy
niebędący
instruktorem ma

czynne prawo
wyborcze w hufcu?

Członek Twojej
starszoharcerskiej
drużyny upija się w

czasie wycieczki
drużyny. Jakie

konsekwencje
możesz wyciągnąć?
A jak zareagujesz?

Statut ZHP (n

p. metoda

harcerska)

Do czterech głównych
elementów metody
harcerskiej nie

zaliczamy:

a. uczenia w działaniu
b. systemu wartości

(PiP)

c. pracy w małych

grupach

d. różnorodności form

pracy

Wymień trzy
przykładowe cechy
metody harcerskiej i

scharakteryzuj jedną
z nich.

Pokaż przykłady z
Twojego życia
harcerskiego, w

których przejawia
się obecność
wybranych 3 cech

metody harcerskiej.

Można by pomyśleć, iż egzaminowanie nie jest do końca zgodne z metodą

harcerską. Zresztą tak, jak całe uczenie wiedzy. Gdy przyjrzymy się temu

dokładniej okazuje się, iż jest zupełnie inaczej. Każdej umiejętności musi

towarzyszyć wiedza o jej mechanizmach. Inaczej instruktor będzie
ograniczony do pewnych wytrenowanych schematów. Nie będzie także

posiadał zdolności rozwijania, modyfikowania, unowocześniania danej

umiejętności. Zaś sam egzamin jest najbardziej naturalną formą
sprawdzenia wiedzy.

Sprawdzając wiedzę uczestników kursu należy pamiętać, że naszym celem

na kursie jest ukształtowanie osoby przygotowanej do pełnienia funkcji
drużynowego najlepiej, jak to tylko możliwe. Nie należy jednak łączyć tego

zamiaru z przeświadczeniem, iż przygotowany wędrownik, to wędrownik

znający na pamięć wszelkie dokumenty potrzebne do pracy wychowawcy

harcerskiego. Kształćmy osoby myślące! W zależności o poziomu pytań
sprawdzających wiedzę, możemy przecież udostępnić zdającym dokumenty

JAK

SPRAWDZAĆ

WIEDZĘ

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

prawne, statut itp. Niemożliwe jest bowiem, by znać na pamięć wszystkie

te przepisy. Po to są one ogólnodostępne w biblioteczkach hufcowych,

składnicach harcerskich i poradnikach internetowych, by z nich korzystać.

Mądry drużynowy, to nie ten, który wie wszystko, lecz ten, który wie, gdzie
sięgnąć po pomoc w razie problemu.

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Umiejętności

Monika Hinc

Powiedz mi, a zapomnę.

Pokaż - zapamiętam.

Pozwól mi działać, a zrozumiem

Konfucjusz

Doświadczenie ( umiejętności + praktyka)

Biorąc pod rozwagę temat zainteresowania, priorytetem jest zdefiniowanie

pojęcia, którym będziemy się zajmowali. Dla naszych rozważań bazowym
terminem jest doświadczenie, czyli ogół wiadomości zdobytych na

podstawie obserwacji i przeżyć; znajomość życia, rzeczy i ludzi; zasób

umiejętności, praktyka, wprawa; próba życiowa [1]. To jedno słowo

zawiera w sobie kwintesencję wszystkich działań podejmowanych

w kształceniu metodą harcerską tj. nabywania umiejętności
kształtowanych przez intensywną praktykę w procesie ciągłego

samodoskonalenia na wszystkich poziomach rozwoju instruktorskiego.

Czym są umiejętności?

Aby poruszać się w obszarze naszego zainteresowania, należy odpowiedzieć

sobie na pytanie: czym są umiejętności? Termin ten jest różnie

definiowany. Najbardziej przejrzystym będzie określenie ich, jako tych,

które umożliwiają człowiekowi pozytywne zachowania, dzięki którym
może efektywnie radzić sobie z zadaniami (wymaganiami) codziennego

UMIEJĘTNOŚCI 25

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

życia. Interesującym jest fakt, iż są różne od cech postawy człowieka,

takich jak odpowiedzialność czy uczciwość, które każdy z nas ma

możliwość rozwijać w toku nabywania tych pierwszych.

Co to są umiejętności życiowe?

Istnieje wiele różnorodnych podziałów, które często wydają się sztuczne

i skomplikowane do przyswojenia. Rodzaje umiejętności potrzebnych

człowiekowi do dobrego funkcjonowania w życiu i hierarchia ich ważności
zależą od wielu czynników demograficzno – społeczno – kulturowych.

Najbardziej przejrzysta wydaje się być poniższa typologia, dzieląca

umiejętności życiowe na dwie grupy (wszystkie pozostałe znajdują się w jej

zakresie pojęciowym):

UMIEJĘTNOŚCI PODSTAWOWE umożliwiające dobre samopoczucie,

relacje interpersonalne i zachowania sprzyjające zdrowiu. Wśród nich

wymienia się:

− podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów (np.:

poszukiwanie alternatyw, ocena ryzyka, uzyskiwanie informacji

i ich ocena, ocenianie konsekwencji działań i zachowań, stawianie

sobie celów)

− twórcze myślenie i krytyczne myślenie

− skuteczne porozumiewanie się i utrzymywanie dobrych relacji

interpersonalnych (np.: aktywne słuchanie, przekazywanie

i przyjmowanie informacji zwrotnych, komunikowanie się
werbalne i niewerbalne, asertywność, umiejętność negocjowania,

rozwiązywania konfliktów, współdziałanie)

− samoświadomość i empatia (np.: samoocena, identyfikacja

własnych mocnych i słabych stron, pozytywne myślenie,

budowanie obrazu własnej osoby i własnego ciała,
samowychowanie);

− radzenie sobie z emocjami i kierowanie stresem (samokontrola,

radzenie sobie z presją, lękiem, trudnymi sytuacjami,

poszukiwanie pomocy, gospodarowanie czasem).

UMIEJĘTNOŚCI SPECYFICZNE – umożliwiające radzenie sobie
z zagrożeniami (np.: asertywne odmawianie, uczestniczenia w aktach

przemocy, wandalizmu). Są one rozwijane w powiązaniu

z umiejętnościami podstawowymi.

UMIEJĘTNOŚCI

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Wszystkie umiejętności są ze sobą powiązane i trudno jednoznacznie

zakwalifikować je do danej kategorii.

Dlaczego ważne jest rozwijanie umiejętności życiowych?

Otaczająca nas rzeczywistość wymaga od człowieka ciągłej pracy nad sobą
i miarowego, odpowiadającego dynamice zmieniającego się świata (zmiany

demograficzne, społeczne, ekonomiczne), tempa. Aby sprostać

trudnościom dzisiejszych czasów, kształtowanie umiejętności życiowych
jest niezwykle istotne, a ich kształtowanie umożliwia między innymi

prawidłowy rozwój psychospołeczny, zaspokajanie potrzeb i radzenie sobie

z trudnościami.

Całość dzisiejszych metod wychowawczych, na wszystkich ich

płaszczyznach ukierunkowane powinno być na rozwijanie umiejętności

życiowych (ang. life skills approach), co oznacza interakcyjny proces

nauczania i uczenia się, polegający na zdobywaniu wiedzy, kształtowaniu
postaw i umiejętności, dzięki którym człowiek bierze większą

odpowiedzialność za swoje życie. Powinniśmy skupiać się przede

wszystkim na zachowaniu równowagi między trzema elementami: wiedza -

postawy i wartości – umiejętności, odrzucając ograniczanie się jedynie do
przekazywania suchych informacji.

Kształcenie w ZHP jako trening umiejętności

Kursu instruktorskiego nie można odbyć,

kurs trzeba przeżyć

Stefan Mirowski

Biorąc pod uwagę temat przez nas rozważany, istotne jest odniesienie się

do szczególnego podziału kategorii umiejętności, stworzonego przez

Roberta L. Katza, a stosowanego przy każdym wątku dotyczącym

organizacji różnego typu. Skoro jest mowa o kształceniu instruktorów,
harcerskich liderów, słuszne jest posilenie się charakterystyką umiejętności

kierowniczych. Według tej typologii [7], wyróżniamy trzy podstawowe

rodzaje umiejętności:

UMIEJĘTNOŚCI TECHNICZNE będące zdolnością posługiwania się

narzędziami, metodami lub technologią. Umiejętności są tu niezbędne

w takim stopniu, by poradzić sobie z zadaniem, za które się odpowiada. Na

UMIEJĘTNOŚCI 27

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

przykład: planowanie pracy drużyny, prowadzenie zbiórki, pozyskiwanie

środków finansowych.

UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNE – będące zdolnością współpracy z innymi
ludźmi, ich rozumienia i motywowania. Umiejętności są tu niezbędne

w takim, by móc współpracować z innymi członkami organizacji

i prowadzić własny zespół roboczy. Do umiejętności społecznych zaliczyć

należy przede wszystkim:

− nagradzanie,

− empatia i umiejętność podejmowania ról innych ludzi, które są

ważne zwłaszcza w pracy zespołowej,

− asertywność, czyli umiejętność obrony własnych praw bez

okazywania agresji,

− komunikacja werbalna i niewerbalna,

− inteligencja społeczna i umiejętność rozwiązywania problemów,

istotna zwłaszcza w przypadku częstego występowania konfliktów
(np. w pracy zespołowej),

− umiejętność korzystnej autoprezentacji.

UMIEJĘTNOŚCI KONCEPCYJNE – będące umysłową zdolnością

koordynacji i integrowania wszystkich interesów i działalności organizacji.
Umiejętności potrzebne są tu w stopniu umożliwiającym podejmowanie

decyzji w taki sposób, żeby one najlepiej służyły interesom całej

organizacji. Jest to zdolność postrzegania organizacji jako całości i

współzależności jej części,
a także rozumienia, w jaki sposób zmiana w dowolnej części organizacji

wpłynie na całość.

Umiejętności społeczne jako filar kształcenia metodą harcerską

Umiejętności interpersonalne, umiejętności społeczne, umiejętności

komunikacyjne, umiejętności interakcyjne, umiejętności relacyjne to
wszystko terminy będące synonimami. Szereg definicji, które określają

pojęcie umiejętności społecznych podkreśla jednoznacznie, że w sposób

specyficzny warunkują one efektywną interakcję społeczną. Do istotnych

cech umiejętności interpersonalnych należą: intencjonalność i celowość.
Znaczenie umiejętności społecznych jest istotne. Ocenia się, że blisko dwie

trzecie kompetencji związanych z ponadprzeciętnym wykonaniem w pracy

to umiejętności emocjonalno-społeczne, w tym np. umiejętności

UMIEJĘTNOŚCI

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

komunikacyjne i empatia, umiejętności negocjacji, pracy w zespole oraz

wywierania wpływu społecznego itp. Związek Harcerstwa Polskiego,

kształcący swoich instruktorów na wielu poziomach, wypracował system

szkoleń, który przygotowuje ludzi do kompetentnego wykorzystywania
szeroko pojętych umiejętności, a umiejętności społeczne zajmują w tym

systemie miejsce szczególne, o czym przekonamy się podczas głębszej

analizy tego rozdziału.

System szkoleń instruktorskich

(zamierzenia standardów, nastawienie na praktykę)

Ukochanie i odczucie idei bardziej ją wcieli w czyn,

niż najokrutniejsze regulaminy

Andrzej Małkowski

Szkolenia instruktorskie to specyficzny typ działań kształceniowych

nastawiony na praktykę i realizowany na bazie określonych standardów,

funkcjonujących w całym Związku Harcerstwa Polskiego. Dzięki temu, że
każdy poziom i rodzaj kształcenia opiera się na jednolitych warunkach,

działania, które podejmujemy, charakteryzują się wyraźną efektywnością.

Oczywistym jest fakt, że regulamin określający zasady nie jest jeszcze

miarą sukcesu, natomiast jest jednym z filarów szkoleń instruktorskich
ZHP. W [8] czytamy:

Standardy zawierają obowiązkowe treści, które muszą się pojawić podczas

przygotowania drużynowego do funkcji. Miernikiem ich realizacji są

określone w standardzie zamierzenia (...) Przez standardy szkolenia

drużynowych realizowanych jest kilka celów. Po pierwsze: mają za

zadanie zagwarantować rzetelne przygotowanie drużynowego do pełnienia

funkcji. Po drugie: ujednolicają podstawy przygotowania do funkcji, a tym

samym stwarzają kadrze warunki do dalszej pracy. Kiedy już bowiem

wiadomo jaką wiedzę i umiejętności posiada drużynowy – skuteczniej

można go wspierać podczas pełnienia funkcji (...)

Ważne jest, że realizacja standardu to nie tylko przekazanie wiedzy.

Doskonalenie umiejętności i kształtowanie postaw wymaga całej sfery

duchowego przeżycia – obrzędowości, przygody, czy puszczaństwa.

Całość kursu z założenia jest prowadzona metodą harcerską.

Popatrzmy na przykładowe zamierzenia kursu drużynowych harcerskich
i przypisane do nich umiejętności:

UMIEJĘTNOŚCI 29

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Po kursie uczestnik będzie:

(...)

− potrafił zorganizować pracę drużyny metodą harcerską

(twórcze myślenie, planowanie)

− potrafił zaplanować pracę drużyny, tak aby program był celowy

i atrakcyjny

(planowanie, twórcze myślenie, organizowanie)

− umiał i chciał korzystać z materiałów programowo-metodycznych

(twórcze i kreatywne myślenie)

− potrafił zorganizować i przeprowadzić zbiórkę harcerską, a także inne

formy pracy, w oparciu o metodykę harcerską i zasady bezpieczeństwa

(przewidywalność, twórcze i kreatywne myślenie, organizowanie)

− posiadał poszerzony repertuar programowo – metodyczny

(twórcze, kreatywne myślenie)

− umiał aktywizować i zachęcać harcerzy do aktywnej pracy nad sobą

(empatia, komunikacja werbalna i niewerbalna, aktywizacja, umiejętność
nagradzania, rozwiązywanie problemów, umiejętność korzystnej
autoprezentacji)

− znał rolę samodoskonalenia się i podnoszenia swoich kwalifikacji

( inteligencja społeczna)

− świadomy ogromnej roli osobistego przykładu instruktora w pracy

z harcerzami

(inteligencja społeczna)

− świadomy miejsca swojego i swojej drużyny w hufcu, jako części

wspólnoty harcerskiej i instruktorskiej, oraz wynikających z tego korzyści,

a także obowiązków.

(inteligencja społeczna)

System szkoleń to, jak widać, skuteczny TRENING UMIEJĘTNOSCI,

oparty na przejrzystych, jednorodnych zasadach i nastawiony na szeroko
pojętą praktykę. Jego sedno kryje się w całości, składającej się z szeregu

elementów (poszczególnych zajęć), które spina określona fabuła szkolenia,

pozwalająca uczestnikom znaczniej identyfikować się z podejmowanymi

działaniami. Oznacza to w praktyce, że zadania i instrukcje do zadań
powinny koncentrować się w większym stopniu na procesie, niż nauczanej

treści. Muszą jasno odpowiadać na takie pytania jak:

− po co mam się tego uczyć?

− w jaki sposób umożliwi mi to, ułatwi realizację moich celów?

Fundamentalnymi dla konstruowania każdego szkolenia są umiejętności,
doświadczenie, praktyka.

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Jak uczyć umiejętności
metodą harcerską?

Wiesław Laskowski

Program kursu opierać się winien całkowicie na harcach (dla gałęzi

zuchowej – na zbiórkach i ćwiczeniach). Jak najmniej rozważań

teoretycznych – jak najwięcej ćwiczeń, gier, zabaw, zbiórek .Przede

wszystkim umożliwić należy zdobywanie stopni i sprawności harcerskich,

poprzedzone podaniem „techniki harcerskiej”.

Oto kilka zasad, na których oparte były programy naszych kursów:

1- mało teorii, dużo praktyki, mało referatów – dużo ćwiczeń,

2- materiał nauczania oprzeć gdzie tylko można o konkretne

doświadczenia (zbiórki z zuchami etc.)

3- dać dużo możliwości do samouctwa na kursie (obszerna i łatwo

dostępna biblioteka, instruktor ciągle gotów do rozmowy, a nade

wszystko – dwie godziny specjalnie na zajęcia indywidualne

zarezerwowane),

4- respektować, gdzie tylko da się – uczenie, ćwiczenia etc. –

zastępami kursowymi.

Aleksander Kamiński [9]

JAK

UCZYĆ

UMIEJĘTNOŚCI 31

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Doświadczenie → omówienie. Wydarzenia.

Uczenie umiejętności metodą harcerską to danie możliwości praktycznego

ich doświadczenia przy jednoczesnym zapewnieniu wsparcia i rzetelnego

podsumowania. Nauka umiejętności odbywa się bowiem poprzez

praktyczne działanie i wyciąganie z niego wniosków.

Kurs oparty na tej zasadzie nie może składać się z zajęć. Pierwsze

skojarzenia ze słowem zajęcia prowadzą nas do szkolnej scenerii uczenia
wiedzy. Nawet najbardziej aktywizujące formy, których używamy do

uczenia wiedzy, nie zastąpią, w przypadku umiejętności, praktycznego

doświadczenia. Te pierwsze muszą być zarezerwowane do uczenia wiedzy.

Na kurs oparty o uczenie w działaniu muszą składać się wydarzenia [10].
Wydarzenia rozumiane, jako sytuacje, w których stawiani są uczestnicy

kursu. Sytuacje, które zmuszają do reakcji, do przemyślanego działania.

Wydarzenia muszą być rzetelnie zaplanowane. Nie mogą być skutkiem

przypadku.

Pozytywne oddziaływania na emocje

Ważnym elementem sprzyjającym kształceniu jest pozytywne

oddziaływanie na emocje uczestników. Przeżycia towarzyszące zdobywaniu

umiejętności jeszcze bardziej je ugruntują, skojarzą się z nimi. Pozytywnie
oddziaływać na emocje możemy, między innymi, poprzez tajemniczość,

działanie

z zaskoczenia i harc.

Oto jeden z przykładów takiego działania [5]:

Rozpoczęcie kursu. Zbiórka wieczorem w siedzibie Komendy Hufca.

Kolacja. Panuje atmosfera niepewności, nikt nie wie, co wydarzy się za

chwilę. W takim stanie zasypiamy. Pobudka o 4.00. Wyjeżdżam z całym

ekwipunkiem pociągiem - nikt nie zna stacji docelowej. Po około godzinie

zastępowi otrzymują listy o następującej treści: "Do godziny 12.00 dojść do

stanicy harcerskiej w

Czernicy. Szkicując drogę, poruszać się

pieszochodem". Mamy trzy godziny na pokonanie 30 km. Co to znaczy

pieszochodem? Czy możemy poruszać się jakimiś środkami transportu? Po

dotarciu trzeba było jeszcze odnaleźć ukrytego komendanta kursu.

Wszystkie grupy dotarły po wyznaczonym czasie. Lecz nie o to chodziło.

Uczestnicy przeżyli harc. Musieli wykazać się pracą zespołową,

UMIEJĘTNOŚCI

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

współodpowiedzialnością za grupę, wytrwałością. Pierwszy sprawdzian

pracy w zastępach, ogromna integracja i wprowadzenie w atmosferę kursu.

Tak rozpoczął się "Kurs drużynowych harcerskich Czernica" organizowany

przez Hufiec Gdynia w 1994 r.

Gdzie indziej mięliśmy do czynienia z następującym wydarzeniem [5]:

Na jednym z kursów zastępy otrzymały przed kolacją następujące zadanie:

"Po kolacji pobrać suchy prowiant i

opuścić obóz. Powrócić jutro

w południe. W tym czasie przeprowadzić zwiad w (tu nazwa miejscowości)

i wykonać czyn niewidzialnej ręki". Godzinę po wyjściu zerwała się burza.

Nazajutrz wszyscy powrócili punktualnie, susi i z uśmiechami na ustach -

co więcej, od tego dnia w zastępach wywiązały się prawdziwe więzi, które

spowodowały, iż każda dalsza praca szła o wiele prościej.

Przeżycie przygody towarzyszącej nauce umiejętności, albo poprawniej,

nauka umiejętności poprzez przygodę, jest warunkiem koniecznym

harcerskości kursu.

Jak to robić w praktyce? Przykłady.

Poniżej zaprezentowanych jest kilka sposobów na praktyczną naukę

umiejętności podczas kursu drużynowych.

ZASADY DOBREJ ZBIÓRKI
Kadra kursu przygotowuję

i przeprowadza zbiórkę. Po jej

zakończeniu uczestnicy przy

wsparciu prowadzącego analizują
ją i na tej podstawie formułują

zasady, jakie powinna spełniać

dobra zbiórka.

NABÓR. PIERWSZA ZBIÓRKA

Uczestnicy kursu przeprowadzają

zbiórkę dla miejscowych dzieci.
Dbają także o odpowiednie

wcześniejsze rozpropagowanie

imprezy.

SPRAWNOŚCI
Uczestnicy planują zdobycie

i zdobywają sprawność podczas

kursu.

ZNAKI SŁUŻB

Gdy kurs ma charakter

śródroczny, uczestnicy zdobywają
znak służby podczas jego

trwania.

SYSTEM ZASTĘPOWY
Kurs pracuje systemem

zastępowym.

JAK

UCZYĆ

UMIEJĘTNOŚCI 33

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

OBÓZ. BIWAK

Kurs odbywa się w formie obozu.

Uczestnicy organizują biwak

(zarówno jest to możliwe podczas
kursu

śródrocznego,

i obozowego). Uczestnicy

prowadzą książkę pracy obozu.

POZYSKIWANIE

SOJUSZNIKÓW

Pozyskanie sojusznika do

realizacji określonych zadań
kursowych.

OBRZĘDOWOŚĆ

Kurs po prostu posiada własną
obrzędowość.

GAWĘDA
Uczestnicy przygotowują

i wygłaszają gawędy podczas

kursowych ognisk, kominków.

Mają możliwość wysłuchania
prawdziwej gawędy.

GRA

Uczestnicy uczestniczą

w prawdziwej grze. Sami

przygotowują i przeprowadzają
gry na kursie.

RADA DRUŻYNY

Na kursie funkcjonuje rada
kursu.

SPECJALNOŚCI

Dzień specjalności, podczas
którego każdy z uczestników

będzie miał szansę praktycznego

zapoznania się z wybranymi

specjalnościami.

FORMY PRACY

W przebieg kursu wplatamy
najwięcej jak się da

różnorodnych form pracy

charakterystycznych dla danej

metodyki.

Za ciekawy przykład może służyć wydarzenie, które miało miejsce na

kursie drużynowych harcerskich w Załęczu Wielkim w 1995roku. Byłem
wtedy jego uczestnikiem.

Otrzymaliśmy zadanie zaplanowania, całym kursem, pierwszej zbiórki

drużyny – zbiórki naborowej. Wiedząc, iż musi być ona niezmiernie

atrakcyjna, nie przebieraliśmy w środkach. Kilkakrotnie omawialiśmy ją

razem z prowadzącymi. Z każdą chwilą stawała się ona lepsza i bardziej

ambitna. Gdy już zakończyliśmy nasze dzieło, dowiedzieliśmy się, iż

nazajutrz przyjedzie autobus dzieci z kolonii znajdującej się nieopodal i że

właśnie dla nich mamy przeprowadzić tę zbiórkę. Taką zbiórkę, jaką

zaplanowaliśmy. Przygotowanie jej trwało prawie całą noc.

UMIEJĘTNOŚCI

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Wsparcie

Nauce umiejętności poprzez praktyczne jej doświadczanie – indywidualnie,
czy zespołowo, towarzyszy wsparcie. Takie, które zapewni:

− sprawdzenie, czy temat zadania został dobrze zrozumiany i czy

realizacja zadania nie odbiega od jego zasadniczej idei,

− dostarczenie pomocy metodycznych i repertuarowych, biblioteczka

zawierającej poradniki, czasopisma, itp.,

− bezpośrednią możliwość dyskusji, wymiany myśli, konsultacji.

By zapewnić wystarczające wsparcie, trzeba zapewnić wystarczającą liczbę

kompetentnej kadry, zawsze gotowej do rozmów.

Podsumowanie

Każde wydarzenie, każde samodzielne działanie praktyczne musi zostać

rzetelnie podsumowane. Podsumowanie odbywa się poprzez zbieranie

przemyśleń, które nasuwają się uczestnikom. Najpierw tych

spontanicznych. Później tych moderowanych przez prowadzącego. Razem
wszystkie wnioski powinny wyczerpywać minimum określone

w zamierzeniach. Ciekawe jest to, iż wyciąganie wniosków prowadzi do

procesu uświadomienia sobie wiedzy, którą posiadało się w sposób

intuicyjny i nieusystematyzowany. Uczestnicy zaczynają zdawać sobie
sprawę z oczywistych zjawisk, zasad, na które wcześniej nie zwracali

uwagi. Ta wiedza stanowi konieczną podbudowę umiejętności. Tak, by

instruktorzy podejmujący działania, byli świadomi pewnych mechanizmów

w nich zachodzących.

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Jak sprawdzać umiejętności?

Izabela Konieczna

Zasady zaliczenia kursu

Kształtowanie umiejętności w czasie kursu jest sprawą niezwykle ważną,

lecz dość trudną, ze względu na ograniczony czas szkolenia. Równie
niełatwo jest sprawdzić umiejętności i je ocenić. Często ukazują się one

dopiero po pewnym czasie praktycznej pracy. Ważne jest, by uczestnicy

kursu od pierwszych chwil wiedzieli, czego będziemy od nich oczekiwać na

koniec. Zasady zaliczenia kursu powinny powstać wraz z planem kursu
i bezpośrednio z niego wynikać. To na tym etapie powinniśmy określić na

sprawdzenie jakich umiejętności się decydujemy. Zasady winny być

przedstawione uczestnikom na samym początku kursu. Pomoże to

uniknąć niedomówień i do niczego nie prowadzących dyskusji przy jego
zakończeniu.

Jak sprawdzać?

Sprawdzenie umiejętności wiąże się z indywidualnym podejściem do

wykonywanych przez uczestnika zadań w czasie zajęć kursowych lub
w określonym innym terminie, na przykład podczas praktyk na obozie lub

w drużynie. Aby mieć pojęcie o umiejętnościach, jakie zyskali kursanci,

musimy postawić ich przed problemem i bacznie obserwować. Problem

taki może być:

− RZECZYWISTY, np.: zaplanowanie i przeprowadzenie festiwalu,

biwaku, zbiórki drużyny, gry terenowej

UMIEJĘTNOŚCI

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

− SZTUCZNIE WYKREOWANY, choć realistyczny, by łatwo było

wczuć się w sytuację i podejść do niej serio, np. przeprowadzenie
zbiórki dla uczestników kursu.

Oba sposoby mają swoje wady i zalety:

–

problem

rzeczywisty

− przekonanie

uczestnika o wadze

przedsięwzięcia, które

mu powierzono

− korzyść dla

środowiska
(np. przygotowanie i

poprowadzenie zajęć

na zimowisku czy

obozie)

− popełnione błędy

niosą ze sobą

konsekwencje nie

tylko dla kursanta, ale
i dla środowiska

problem

sztucznie

wykreowany

− wzajemne uczenie się

(obserwatorami mogą

być wszyscy

uczestnicy kursu)

− wspólne

rozwiązywanie

problemów

− brak poczucia

odpowiedzialności za

konsekwencje

błędnych działań

Obserwując/oceniając pracę uczestnika kursu nie przerywajmy za każdym

razem, gdy stwierdzimy, że zrobił coś nie tak – to frustruje, zawstydza

i zniechęca. O ile nie jest to bardzo poważny, merytoryczny błąd,

poczekajmy z uwagami na koniec. Może okazać się, iż kursant sam
zreflektuje się, że zrobił coś źle lub błąd okaże się celowym zabiegiem.

Należy pamiętać, iż mamy do czynienia z ludźmi, którzy (w większości

przypadków) dopiero uczą się pracy z drużyną lub gromadą. Wiele
sposobów radzenia sobie z problemami, jakie napotkają na swojej drodze,

wypracują sami z czasem. My możemy nauczyć ich jednak pewnych

schematów, które odpowiednio stosowane, pomogą im w działaniu, np.:

nie wykształcimy w nich umiejętności organizowania każdego rodzaju
przedsięwzięcia, ale jeśli posiądą umiejętność planowania i obierania celów

oraz będą uczestniczyć w kilku przygotowanych imprezach podczas kursu,

JAK

SPRAWDZAĆ

UMIEJĘTNOŚCI

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

to możemy przypuszczać, iż poradzą sobie jako organizatorzy, a ich plany

pracy drużyn będą właściwie napisane i realizowane.

Oto przykładowe umiejętności pojawiające się w programach kursów
drużynowych wraz z propozycjami ich sprawdzenia:

TREŚĆ

ZAMIERZENIA - UMIEJETNOŚCI

DO ZDOBYCIA

(po zajęciach uczestnik będzie umiał:)

PROPOZYCJA SPRAWDZENIA

Rola rozwoju psychofizycznego w danej metodyce

odnieść specyfikę metodyki do

rozwoju psychofizycznego danego
wieku

Napisać konspekt zbiórki stosując

wiedzę o charakterystyce danej
metodyki lub przekształcić zbiórkę
zaplanowaną dla innej metodyki na
odpowiednią. Przeprowadzić zbiórkę.

Gra, współzawodnictwo

wprowadzić w działania drużyny

współzawodnictwo

Stworzyć i przeprowadzić grę dla

uczestników kursu polegającą na
szeroko rozumianym
współzawodnictwie.

Zasady planowania pracy w drużynie, określanie celów

zaplanować pracę zgodnie z
wyznaczonymi celami

Napisać plan pracy drużyny wraz z jej
charakterystyką (może być to

macierzysta drużyna uczestnika).

Instrumenty metodyczne (sprawności/ znaki służb)

budować zadania wspomagające
zdobywanie sprawności i znaki służb
motywować harcerzy do zdobywania
sprawności

Stworzenie próby na sprawność i
zdobycie jej w czasie kursu;
do przykładowych zbiórek dopisać
możliwe do zdobycia sprawności (lub

odwrotnie do sprawności wymyślić
zadanie, zbiórkę w czasie których
możliwe jest ich zdobycie).

Instrumenty metodyczne (zadania zespołowe)

zaplanować zadanie zespołowe i
pokierować jego realizacją

Zaplanować i pokierować realizacją
zadania zespołowego dla uczestników

kursu.

UMIEJĘTNOŚCI

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

TREŚĆ

ZAMIERZENIA - UMIEJETNOŚCI

DO ZDOBYCIA

(po zajęciach uczestnik będzie umiał:)

PROPOZYCJA SPRAWDZENIA

Działanie drużyny w środowisku lokalnym

współpracować z gminą, szkołą, itp.

W czasie kursu śródrocznego –
pozyskać sojusznika (dla kursu lub
drużyny, hufca), w czasie kursu
obozowego – pomoc w pozyskaniu
sponsora dla danego zadania.

Zasady dobrej zbiórki

zaplanować i przeprowadzić zbiórkę Przygotować i przeprowadzić zbiórkę

dla uczestników kursu lub drużyny.

Obóz drużyny – zasady organizacji, specyfika pracy na obozie

tworzyć program obozu, pracować z

fabułą, pozyskać sponsorów
wspomagających realizację akcji letniej

Napisać plan obozu wraz z fabułą i

zachęcającą do wyjazdu ulotką,
napisać pisma do potencjalnych
sponsorów (najlepiej – realizacja
praktyki obozowej (pełnienie funkcji
instruktora służbowego w czasie
HALu).

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie

zorganizować i przeprowadzić
Przyrzeczenie Harcerskie

Stworzyć scenariusz Przyrzeczenia w
określonych warunkach (obóz,
zimowisko, rajd), w miarę możliwości
– przeprowadzić je.

Projekt (metodyka starszoharcerska)

zainspirować zespoły harcerskie do
realizowania projektu, wspomagać ich
pracę

Zaplanować i zrealizować mini-projekt
wraz z uczestnikami kursu w czasie
jego trwania.

Formy pracy

dobrać odpowiednie formy pracy do
potrzeb i możliwości drużyny

Przygotować zbiórkę na jeden podany
temat na kilka sposobów,

wykorzystując różne formy pracy.
Jeden z nich przeprowadzić.

Dokumentacja drużyny

prowadzić dokumentację drużyny Prowadzić w czasie trwania kursu

książkę pracy drużyny (tak, jakby kurs
stanowił drużynę, a każde zajęcia

zbiórkę) lub obozu

JAK

SPRAWDZAĆ

UMIEJĘTNOŚCI

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

TREŚĆ

ZAMIERZENIA - UMIEJETNOŚCI

DO ZDOBYCIA

(po zajęciach uczestnik będzie umiał:)

PROPOZYCJA SPRAWDZENIA

Gawęda

dopasować rodzaj gawędy do
okoliczności (rodzaju spotkania i
słuchaczy)

Wymyślić i opowiedzieć gawędę w
czasie wieczornych zajęć kursowych
(lub dowolnej imprezy harcerskiej)

Próba harcerza

utworzyć próbę harcerza, by była ona

rozwijająca

Stworzyć próbę harcerza dla określonej

osoby (charakterystyka podana przez
prowadzącego zajęcia)

Realizując powyższe przykłady należy pamiętać, że część zadań może być

realizowana indywidualnie, a część może, a nawet powinna być

wykonywana zespołowo, lecz najwyżej przez 3-4 osoby, inaczej

odpowiedzialność za zadanie staje się zbyt rozproszona. Ciekawym
zabiegiem będzie również połączenie niektórych zadań sprawdzających

różne umiejętności (np. poprowadzenie zbiórki z zachowaniem jej zasad,

wykorzystaniem różnych form pracy, w tym gawędy, oraz umożliwienie

zdobycia w czasie jej trwania kilku sprawności). Ważne jest, by w miarę
możliwości brać pod uwagę specyfikę środowiska, z którego wywodzą się

uczestnicy. Sprawdzając umiejętności ukształtowane na kursie

drużynowych nie powinniśmy stawiać przed kursantami problemów
wyolbrzymionych lub zupełnie nierealnych.

Starajmy się doradzać, a nie krytykować. Informacja zwrotna.

Udzielając informacji zwrotnej po każdym ocenianym zadaniu należy
pamiętać o właściwym jej przeprowadzeniu. Krytyka, która nie jest

konstruktywna, niszczy zapał i inicjatywę, które są przecież tak ważne dla

przyszłego drużynowego. Forma przedstawienia wniosków z działania

może zaważyć na tym, czy uda nam się uzyskać pozytywne wzmocnienie,
czy zdemotywować instruktora. Udzielanie informacji zwrotnej może

przebiegać w następujący sposób.

UMIEJĘTNOŚCI

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

I faza – przygotowanie do rozmowy. W przygotowaniu do rozmowy może

pomóc następujący arkusz:

Ogólna

ocena

Określenie, czy instruktor sumarycznie posiada

odpowiednie umiejętności. Pierwsze wrażenie.

Cel rozmowy

Efekt końcowy, który chcemy osiągnąć w wyniku
rozmowy. Wynika on przede wszystkim z ogólnej oceny

przeprowadzonej powyżej.

Mocne

strony

Wyłonienie mocnych stron – umiejętności instruktora.

Należy skupiać się na konkretnych przykładach.

Niedopuszczalne są zwroty: ogólnie mi się podobało, ale

…

Słabe strony Jak powyżej, ale w stosunku do braku umiejętności.

II faza – rozmowa. Składa się z etapów przedstawionych na rysunku (patrz

str. 22).

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

iam

y s

ła

. P

e w

yst

oł

y s

ię

kł

ów

, k

tór

e z

a w

. 1

y w

łas

ła

n st

o r

gó

lę

j c

zęś

ęp

na r

e w

j f

ań

ą od

lić

rob

d oc

ją

aze

y d

ał

, ś

i, k

tó

re n

eż

y po

ąc,

ć p

ozy

i w

yel

ać

zed

y m

ne s

oł

y s

ię

kł

ów

ór

e za

. 1

łas

ła

asu

ę na

h f

akt

yty

zę

e za

ję

y o

nej

ię

u s

ię

ent

Pyt

y i

ra o

ła

e o

at p

z n

ęć

i te

aty

y py

y d

o t

oda

ł te

ór

e ws

ywa

ły

k u

ję

oś

. T

ób

t d

o r

y i

ą at

rę

. Fa

y p

eds

e w

oż

y w

zys

w d

ęś

e sw

e od

ęż

d p

eds

sł

h s

. P

ać

. W

ęś

że n

eż

y s

ć si

ę na

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

O postawach

Hanna Piotrowska

Ruch skautowy jest wyrazem ducha swego twórcy i w dalszym ciągu swego

rozwoju. Ruch ów, a wyrażając się ściślej jego członkowie – skauci-

szeregowcy i skauci-oficerowie czerpali z indywidualności Skauta

Naczelnego, wzorowali się na jego charakterze i szli w przez niego

wskazanym kierunku. Zdanie ostatnie jest tylko wtedy prawdziwe, jeśli się

rzecz bierze ogólnie. Ściśle bowiem przyczyny rozwoju tego Ruchu

analizując, trzebaby szukać ich i w charakterach indywidualnych

poszczególnych członków organizacji, w warunkach społecznych

i okolicznościach zewnętrznych. Ale te ostatnie ustępują na plan drugi

wobec potężnej woli twórczej organizatora, który jako wódz armię,

prowadzi podwładnych gdzie chce i klęski im gotuje albo przysparza

wawrzynów. Zjawisko to jest często niedostrzegane w naszym

społeczeństwie, które w swojej większości nie zdaje sobie sprawy z tego, że

w sprawach wychowawczych książki i nauczanie są czynnikami

pomocniczymi, czynnikiem zaś głównym jest charakter indywidualny

wychowawcy i przykład osobisty, jaki on daje swoim podkomendnym.

„Przykład z góry dany, zły czy dobry, z łatwością na niższych oddziaływa”

stwierdza w swoim okólniku do armii nasz ostatni dyktator, Romuald

Traugutt. Trzeba, aby i u nas pamiętali o tym zawsze ci, którym ojczyzna

powierza prowadzenie mniejszych lub większych grup skautów (…)

Autor: Andrzej Małkowski. Rok napisania: 1913. Przytaczam ten fragment

na początku naszych rozważań o postawach, ponieważ chcę podkreślić, jak

ważne było i jest zachowanie instruktora (wychowawcy), jego postawa

wobec innych ludzi, zjawisk społecznych, czy też wobec siebie samego.

POSTAWACH

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Często myślę, że to rzecz najważniejsza. I wcale nie trzeba być „chodzącym

ideałem”. Chodzi o to, by być świadomym swojej postawy.

Zbyt mało i rzadko rozmawiamy o postawach i zachowaniach, zwłaszcza
w gronach instruktorskich. Często nie zwracamy uwagi na negatywne

postawy (np. brak kultury osobistej), pomijamy czyjeś naganne zachowanie

milczeniem, czekamy aż ktoś inny to zauważy lub że sytuacja sama się

rozwiąże. Kto jest za to odpowiedzialny? Instruktorzy pełniący funkcje
w ZHP: drużynowy, szczepowy, komendant, zastępca komendanta hufca

i chorągwi, szef zespołu, komendant obozu, … - jednym słowem wszyscy.

Zauważeniu problemu służy chociażby coroczne zaliczanie służby

instruktorskiej. Jest jednak w ZHP grupa instruktorów, która jest za to
odpowiedzialna przed wszystkimi innymi, to KADRA KSZTAŁCĄCA.

Postawa to stosunek człowieka do życia, nastawienie, zachowanie,

postępowanie. Od członków ZHP oczekuje się postaw zgodnych z ideałami
zawartymi w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Słyszą to zuch i harcerz

podczas próby przed złożeniem Obietnicy Zucha i Przyrzeczenia

Harcerskiego. Potem, gdy zdobywają kolejne stopnie, jeszcze potem, gdy
składają Zobowiązanie Instruktorskie. Nie jest obojętne jakimi jesteśmy

ludźmi (instruktorami), w jaki sposób ze sobą rozmawiamy, czy jesteśmy

uprzejmi i kulturalni, odpowiedzialni za swoje słowa i czyny, czy np.

aroganccy, chełpliwi lub nieodpowiedzialni. Jak więc uczymy w harcerstwie
postaw?

Harcerska Metoda Wychowawcza jest skutecznym sposobem realizowania

wszystkich celów ZHP. Wspomaga kształtowanie pożądanych społecznie
postaw. Oczywiście pod warunkiem, że stosujący ją w praktyce (prowadząc

gromadę czy drużynę) zna ją i rozumie. Bo o co chodzi nam - harcerskim

wychowawcom?

O wychowanie, o wszechstronny, indywidualny rozwój człowieka,

o kształtowanie charakteru, o pracę nad sobą, o umiejętność życia

w społeczeństwie. Trzeba o tym wiedzieć będąc drużynowym. Niezależnie

od tego, czy mamy do czynienia z siedmiolatkiem, czy
siedemnastolatkiem. Trzeba umieć zobaczyć swojego podopiecznego

w przyszłości, jako dorosłego człowieka. Bo przecież ten młody człowiek

będzie kiedyś rodzicem, małżonkiem, pracownikiem, działaczem
społecznym, przyjacielem, kierowcą, itp.

POSTAWA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Kształtowanie postaw w harcerstwie to uczestnictwo w ciągu

wychowawczym – procesie rozciągniętym w czasie. W każdym etapie

rozwoju zdobywa się coraz trudniejsze sprawności, coraz wyższe stopnie,

podejmuje się coraz trudniejszych zadań. Kiedy proces ten dobiega końca
możemy oczekiwać od tego, kto w nim uczestniczy pewnego rodzaju

dojrzałości intelektualnej, społecznej, fizycznej, duchowej. Ciąg

wychowawczy kończy się wtedy, gdy jego uczestnik gotowy jest złożyć

Zobowiązanie Instruktorskie i świadomie postępować ściśle według
wskazówek w nim zawartych.

Bycie członkiem ruchu i organizacji zarazem,, poprzez uczestnictwo

w harcerskim systemie wychowawczym, z jednej strony pomaga nam
przyjąć odpowiednią postawę, znaleźć wzorce do naśladowania, mieć jakiś

konkretny stosunek do życia, wyrobić w sobie pewien typ zachowania

i postępowania. Z drugiej zaś strony zobowiązuje. Do czego? Do

zachowania zgodnego z Prawem i Przyrzeczeniem Harcerskim, do
odpowiedzialności za siebie i innych.

Jak ważna jest właściwa postawa instruktora wiedzą najlepiej ci, którzy
zetknęli się z małymi dziećmi (np. w gromadzie zuchowej). One bowiem

wodzą wzrokiem i niemal każdym zmysłem za TYM, który przewodzi. Są

gotowe naśladować ruchy i gesty, sposób naszego zachowania, mówienia.

Podobnie jest wśród harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników, gdy trafią
oni na autorytet, na osobę, która potrafi zaimponować, zadziwić swoimi

umiejętnościami, kulturalnym zachowaniem, szacunkiem dla innych,

konsekwencją w przestrzeganiu przyjętych przez siebie zasad. Dlatego

właśnie tak istotną rolę odgrywa osobisty przykład instruktora.

Jeśli to treści zawarte w Prawie i Przyrzeczeniu oraz Zobowiązaniu

Instruktorskim mają wskazywać nam postawy, o kształtowanie jakich nam

chodzi, przyjrzyjmy się na co powinnyśmy bacznie zwracać uwagę,
organizując kursy instruktorskie. Poniżej prezentuję niektóre cechy

charakteryzujące postawę harcerką na podstawie Prawa i Przyrzeczenia

Harcerskiego oraz Zobowiązania Instruktorskiego.

Lista jest oczywiście otwarta i każdy według własnego uznania może ją

jeszcze poszerzać.

• podejmowanie służby

• słowność i sumienność

POSTAWACH

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

• chęć niesienia pomocy innym

• budowanie wokół siebie przyjaznej atmosfery

• odwaga

• ciekawość świata

• posłuszeństwo

• szacunek dla innych

• pogoda ducha

• oszczędność i ofiarność

• posiadanie silnej woli, dbanie o zdrowie

• bycie wzorem, autorytetem dla innych

• odpowiedzialność

• chęć pracy nad sobą, rozwijania umiejętności, pogłębiania wiedzy

• dojrzałość

W kursie drużynowych (i innych kursach także) powinny uczestniczyć

osoby charakteryzujące się nienaganną postawą, cieszące się pozytywną
opinią w swoim środowisku działania, posiadające odpowiedni stopień

harcerski świadczący o poziomie rozwoju. Powinny to być osoby, które

mają predyspozycje w określonym przez organizatorów kursu kierunku.

Takie założenie musi postawić sobie komenda każdego kursu. Wymagania
te można jeszcze poszerzyć np. o stan wiedzy o organizacji, zaangażowanie,

kulturę osobistą, własne dążenia, stan emocjonalny, itd. Celem każdego

kursu jest przecież jak najlepsze przygotowanie do pełnienia różnych

funkcji wychowawczych w harcerstwie.

Co możemy robić organizując kurs, aby zwracać uwagę na postawy

instruktorskie?

• Prowadzić prawidłową rekrutację na kursy instruktorskie tzn.

dokonywać prawdziwych kwalifikacji, decydować kto już może

uczestniczyć w kursie a kto jeszcze nie. O przyczynach

negatywnych kwalifikacji należy rozmawiać z zainteresowanym,

po to by świadomie mógł pracować nad sobą. Niech jedynymi
warunkami rekrutacji na kursy nie będą tylko wiek i formalna

zgoda komendanta. Poprośmy o opinię o kandydacie, tych którzy

go dobrze znają, zapytajmy o jego zainteresowania, hobby,

osiągnięcia w szkole lub w pracy, ulubione czynności. To
niezwykle ważne.

• Dbać o pozytywną motywację udziału w kursie, zarówno

uczestników, jak i kadry.

POSTAWA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

• Dobrać zaangażowaną i odpowiedzialną kadrę kształcącą,

instruktorów którzy mają pasję, którzy mają „coś” do powiedzenia
innym, „coś” więcej niż słowa napisane w konspekcie zajęć.

• Zaplanować taki system oceny podsumowującej udział w kursie,

aby uczestnik miał możliwość wykazania się, pokazania

wszystkich swoich zalet i możliwości. Nieocenionym posunięciem
w kształtowaniu charakteru jest złożenia na jednostkę

odpowiedzialności mówił R. Baden-Powell.

• Ustalić ciekawy program kursu, wykorzystać aktywizujące formy

pracy, aby nie było to powielenie schematu szkoły. Uczestnicy

kursów też mają swoje doświadczenia, które warto brać pod uwagę.
Jeśli będą współtwórcami kursu, chętniej dadzą z siebie wszystko

co najlepsze. Myślę, że podczas kursów instruktorskich konieczne

jest planowanie takich zajęć, spotkań, warsztatów, kominków

i innych form pracy, by każdy mógł zastanawiać się nad swoją
własną postawą, uświadamiać sobie konieczność pracy nad sobą,

weryfikowania zachowań. Także po to, aby umieć pomagać

kształtować postawy innym. To nic innego jak prosta wzajemność

oddziaływań. Kurs instruktorski to bardzo dobry czas i miejsce na
ocenę postaw instruktorskich, na dyskusję o nich.

• Dbać podczas kursu o atmosferę – możliwość wymiany „myśli

instruktorskich”.

Można o postawie, zachowaniu, postępowaniu INSTRUKTORA nie

rozmawiać w ogóle. Można milczeć i przyjmować, nawet to, co wydaje

nam się złe, niewychowawcze. Można, kiedy zauważamy coś

nagannego, niedobrego przekonywać się, że lepiej być tolerancyjnym,
otwartym

i dobrym dla wszystkich. Można czekać biernie i mieć nadzieję, że coś

samo się zmieni. Ale spoczywa na nas instruktorach Związku

Harcerstwa Polskiego odpowiedzialność. Za siebie – od chwili złożenia
Zobowiązania Instruktorskiego, i za innych (z innymi). By wspólnie

kształtować pozytywny wizerunek naszego ruchu, by pozytywnie

oddziaływać na siebie nawzajem, aby nasi wychowankowie mieli gdzie

szukać przykładów i wzorów postępowania. Decyzja należy do każdego
z nas

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Jak kształtować postawy na
kursie?

Aleksandra Rynkiewicz

Postawa jest szerokim pojęciem, opisującym pewne stany, nastawienia,

przekonania, czy reakcje. Dlatego bardzo trudno jest ją kształtować, czy

oceniać. Łatwiej analizować i opisywać. Z wielu różnych stron można
spojrzeć na człowieka, w wielu różnych sytuacjach można go widzieć, wiele

można o nim powiedzieć i wiele złego mu uczynić jego błędną oceną. Nie

zawsze znamy historię i motywy postępowania drugiej osoby. Nie wiemy,
co nią kieruje i co mogło się wydarzyć wcześniej. Proces dojrzewania

zarówno osobistego jak i instruktorskiego danej osoby jest od nas (kadry

kursu) bezpośrednio niezależny, a kurs może dać jedynie początek lub

pomóc w kontynuacji tego indywidualnego procesu. Stefan Mirowski
w gawędzie „O kształceniu instruktorów” [11] pisał:

Wpatrzeni w życiorysy instruktorów harcerskich , którzy nas wyprzedzili

obserwujemy (...) element odnajdywania siebie, swego szczęścia w służbie

(...) Ich tajemnica to umiejętność uzyskiwania równowagi pomiędzy

wiedzą i praktyką niezbędną do pełnienia funkcji instruktorskich

a stworzeniem warunków do osobistego rozwoju, wymijania raf

piętrzących się przed każdym w skautowej wędrówce ku szczęściu. Kurs

instruktorski tego nie nauczy. Kurs może pomóc. Kursu nie można odbyć.

Kurs trzeba przeżyć.

Pomimo tych trudności trzeba określać i nazywać postawy uczestników
kursów instruktorskich. Od nich bowiem zależy, w dużej mierze przyszła

POSTAWY

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

jakość wypełniania przez nich funkcji instruktorskich – wychowawczych

i opiekuńczych. Funkcji wymagających zaangażowania, odpowiedzialności

i poświęcenia. To, co możemy zrobić, by kształtować odpowiednie postawy

u naszych kursantów, to przede wszystkim rozwijać ich pozytywne
zachowania i prawidłowy sposób myślenia oraz nie pozwalać na

powtarzanie tych złych czy błędnych.

Jak najlepiej kształtować postawę instruktorską?

Nie ma bardziej efektywnego sposobu jak własny przykład. Na kursie
instruktorskim to my – jego kadra jesteśmy tymi, na których się patrzy

i których się słucha. Każdy nasz ruch i każde słowo jest drobiazgowo

analizowane. Nasze działanie może być interpretowane na różne sposoby,

dlatego musimy być niezwykle ostrożni w postępowaniu.

Przyjrzyjmy się nieco bliżej sposobom kształtowania postaw na kursie

instruktorskim. Podzielmy je na kilka kategorii.

Postawa względem kadry kursu

Instruktorzy funkcjonują w ramach struktury naszej organizacji. To

oznacza, iż mają przełożonych, ale także są przełożonymi innych osób. Z
podległości służbowej wynika oczekiwanie określonej postawy. Pojawiają

się takie pojęcia, jak: szacunek, autorytet, karność, posłuszeństwo, ale

także krytyczność. Bardzo często jest tak, iż kadra kursu cieszy się

niezmiernym zaufaniem i autorytetem w swoim środowisku. Należy
wykorzystać ten fakt pamiętając jednocześnie, iż władza autorytetu to

bardzo silna władza.

By wzmacniać ten obszar postaw należy:
-

być konsekwentnym, ale nie ślepo upartym,

wiedzieć, kiedy można żartować, a kiedy należy być poważnym,

natychmiast, ale bez emocji reagować na przejawy łamania zasad,

swoją postawą wobec uczestników pokazywać, jakiej postawy oczekuje

się względem siebie,

dziękować, doceniać i chwalić.

Postawa względem stawianych zadań

Zadania, jakie stawia się kursantom są przykładem tego, co w pracy

drużynowego jest niezbędne. To przecież jest to, z czym będą się stykali na

co dzień i co muszą potrafić odpowiednio wykonywać. Dlatego istotne jest
ich odpowiedzialne wypełnianie i zaangażowanie w całą pracę na kursie.

JAK

KSZTAŁTOWAĆ

POSTAWY 49

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Niebezpieczne natomiast są zbyt wygórowane ambicje. Chodzi o to, by jak

najlepiej wykonać daną pracę, ale jak najlepiej na miarę własnych

możliwości (gdy będzie się samodzielnym drużynowym, nikt za nas

naszych obowiązków nie wypełni). Każdy ma prawo popełnić błąd. Na
kursie często dopiero się uczymy wielu umiejętności i poznajemy nową

wiedzę.

By wzmacniać ten obszar postaw należy:
-

chwalić dobrze wykonane zadania,

wykonanie zadań omawiać w sposób konstruktywny i pozytywny

[patrz rozdział 3 w zeszycie Kształcenie Metodą Harcerską - Wiedza],

zdecydowanie przeciwstawiać się pracom niesamodzielnym,

być konsekwentnym, w kontekście terminowości wykonywania zadań.

Postawa względem innych kursantów

Niezmiernie ważnym elementem postawy jest nasz stosunek do innych

kursantów. Po wielu dniach spędzonych razem bardzo często dochodzi do

ekstremalizacji wzajemnych relacji. Z jednej strony następuje silna

integracja grupy, z drugiej strony mamy do czynienia z sytuacjami
konfliktowymi. Obserwacja roli, jaką odgrywa w tym pojedynczy uczestnik

kursu może dostarczyć nam wiele informacji o nim.

By wzmacniać ten obszar postaw należy:
-

powierzać zadania do wykonania w małych zespołach – gdy uczestnicy
zostaną sami z jakimś problemem, będą musieli się nauczyć

współpracy

i rozsądnego podziału obowiązków między siebie,

stawiać zadania, problemy, pytania przed kursem jako całością
uczestników, co też pozwala na samoistne kształtowanie się relacji

międzyludzkich,

ciągle prowokować do rozmów, stwarzać możliwości do ciągłej,
dowolnej komunikacji, choćby przy wspólnym przygotowywaniu

posiłków.

Postawa względem podopiecznych (podczas prowadzenia zajęć)

To jest jeden z najistotniejszych elementów postawy instruktorskiej, z którym
mamy do czynienia na kursie drużynowych. Przekłada się on bowiem
bezpośrednio na późniejszą pracę w gromadzie, czy drużynie.

POSTAWY

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

By wzmacniać ten obszar postaw należy:
-

pokazać przykłady dobrej pracy z dziećmi, młodzieżą (np. poprowadzić
zbiórkę gromady czy drużyny, której kursanci będą obserwatorami, ale też
uczestnikami),

pozwolić samodzielnie prowadzić zajęcia z dziećmi (wcześniej poprawnie
przygotowane).

Dojrzałość osobista i instruktorska

Funkcja wychowawcy to poważna sprawa, a osoba, która ją pełni musi
odznaczać się dojrzałością. Musi być odpowiedzialna za siebie i innych,
rozsądna, zapobiegliwa, godna zaufania w oczach przełożonych oraz rodziców
podopiecznych. O dojrzałości kursanta możemy częściowo się przekonać,
słuchając jego wypowiedzi na różne tematy podczas zajęć, przy rozmowie
indywidualnej, w trakcie pracy w grupie. Możemy po jego zachowaniu,
sposobie bycia w pewnym stopniu wnioskować o dojrzałości. Trzeba tu jednak
być bardzo ostrożnym, gdyż to tylko zewnętrzne oznaki, które wcale nie muszą
mieć przełożenia na wewnętrzne przekonania danej osoby.

By wzmacniać ten obszar postaw należy:
-

pamiętać o własnym przykładzie kadry, która swoim postępowaniem,
musi prócz mówienia o instruktorskiej postawie sama ją prezentować,

położyć szczególny nacisk na przygotowanie i przeprowadzenie „dających
do myślenia” zajęć o tematyce związanej ze Zobowiązaniem
Instruktorskim, rolą instruktora czy rozwojem instruktorskim.

Podstawą każdej postawy jest duchowość – wartości, jakie są bliskie danej
osobie i które tworzą fundamenty jej przekonań. To, co możemy zrobić na
kursie, by rozwijać i wzmacniać duchowość kursantów, to prowokować
sytuacje (m. in. kominki, ogniska, kuźnice, rozmowy instruktorskie),
zmuszające do refleksji nad sobą, innymi i światem oraz tworząc sprzyjającą
im atmosferę. Nie wolno zapominać jednak o skuteczności pośredniości i tym,
że niektóre rzeczy przyswajamy mimowolnie. Czasem nie potrzeba specjalnie
przygotowanego nastrojowo miejsca, wystarczy pozwolić kursantom swobodnie
ze sobą przebywać lub być z nimi w nieoficjalnych relacjach. Oni są w stanie
sami siebie nawzajem rozwijać i kształtować. Jak pisał Aleksander Kamiński:

Wolny czas – to chyba najistotniejszy moment w kształtowaniu charakteru
człowieka, jego postawy, woli, zainteresowań.

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Jak sprawdzać postawę
na kursie?

Izabela Konieczna

Wiedzę i umiejętności uczestnik ma szansę wykształcić w czasie kursu.

Istnieje wiele sposobów, by je sprawdzić i ocenić. W odróżnieniu od tego,

postawy nie jesteśmy w stanie ani nauczyć, ani zmierzyć w obiektywny
sposób. Nasze kryteria oceny zawsze będą subiektywne.

Jesteśmy w obowiązku zadbać o to, by kursanci byli świadomi, iż
zwracamy baczną uwagę na ich zachowanie, zarówno w czasie zajęć, jak

i w czasie wolnym, wobec prowadzących kurs, pozostałych uczestników

i otaczającego środowiska. Pamiętajmy, by nasze wymagania co do postawy

były jasne. Najlepiej, gdy na samym początku kursu porozmawiamy
z uczestnikami na ten temat przy okazji omawiania zasad zaliczenia.

Spotykając po raz pierwszy uczestników kursu musimy zakładać, iż

prezentują oni sobą pewien poziom moralny, choćby dlatego, że znaleźli się
z własnej woli na naszym kursie, czyli chcą świadomie pełnić obowiązki

drużynowego, zgodnie z obowiązującymi w ZHP zasadami. Naszym

zadaniem jest więc umieć dostrzec oraz ocenić, czy postawa kursanta jest

prawidłowa.

POSTAWA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Aby to zrobić, należy zwrócić uwagę na kilka kluczowych aspektów:

• czy uczestnik podchodzi do funkcji, jaką ma pełnić (lub już

pełni), w sposób odpowiedzialny

• czy rozumie wagę rozwoju duchowego u siebie i swoich

podopiecznych

• czy zna i szanuje tradycje (nie tylko te harcerskie) i dostrzega

ich miejsce w pracy drużyny

• jakie ma podejście do ideałów harcerskich – Prawa

i Przyrzeczenia Harcerskiego

Ocena powyższych aspektów (nazwijmy je skrótowo: odpowiedzialność,

podejście do rozwoju duchowego , podejście do historii i tradycji oraz

postawa wobec harcerskich ideałów) jest o tyle trudna, iż zawsze jest
subiektywna. Aby mieć szanse na ocenienie tych elementów, należy

zwracać uwagę na zachowanie uczestników kursu w określonych

sytuacjach

i zadawać sobie pewne pytania, dotyczące każdej osoby indywidualnie. I
tak, by ocenić:

• odpowiedzialność, zwracamy uwagę:

- w jaki sposób uczestnik podchodzi do powierzanych mu

zadań, związanych z zajęciami kursowymi (czy wywiązuje
się z nich na czas, czy przykłada się do ich realizacji)

- czy poza zajęciami wypełnia swoje codzienne obowiązki

(np. służba w kuchni, służba wartownicza, ale także

koleżeńska pomoc, itd.)

• podejście do rozwoju duchowego, obserwujemy:

- czy uczestnik podejmuje działania dążące do samorozwoju

(szuka sposobów rozwiązywania problemów, które go

nurtują, dąży do zdobywania kolejnych stopni

i sprawności)

- czy bierze aktywny udział w dyskusjach dotykających

tematu postawy w czasie zajęć, a także poza nimi, gdzie

w sposób dojrzały potrafi przedstawić swoje zdanie

- czy rozumie wagę motywowania harcerzy do zdobywania

stopni, sprawności i pogłębiania zainteresowań

JAK

SPRAWDZAĆ

POSTAWĘ 53

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

• podejście do historii i tradycji, przyglądamy się:

- czy kursant zna i przestrzega tradycji harcerskich, potrafi

zachować się np. przy ognisku lub wobec starszych

stopniem i funkcją

- czy podchodzi do symboli i świąt narodowych, a także

świąt religijnych z należytym szacunkiem (pamiętajmy:

nie możemy wymagać obchodzenia świąt religijnych)

- czy w sposób świadomy wplata w życie harcerskie

elementy historii naszego kraju.

• postawę wobec harcerskich ideałów, staramy się spostrzec:

- czy uczestnik przestrzega Prawa Harcerskiego na co dzień
- czy prawidłowo je rozumie
- jakie ma podejście do uroczystości złożenia Przyrzeczenia

Harcerskiego, czy rozumie jej znaczenie

To oczywiście tylko niektóre aspekty dotyczące postawy. Nie ma nigdzie
katalogu zachowań, według którego możemy ją oceniać. Wymaga to ciągłej

obserwacji uczestników kursu podczas zajęć, wykonywania przez nich

zadań, ale także podczas ich codziennej współpracy. O wiele łatwiej jest
prawidłowo ocenić postawę w czasie kursu wyjazdowego (ciągłego), gdy

z uczestnikami mamy kontakt niemalże dwadzieścia cztery godziny na

dobę – gdy pracują i gdy odpoczywają. Trudniej jest zauważyć elementy

postawy, gdy spotykamy się z nimi na kilka godzin, co pewien czas.

Jeśli mamy zastrzeżenia co do postawy któregoś z uczestników warto

przeprowadzić z nim na ten temat rozmowę, nim zdecydujemy się

wyciągnąć konsekwencje. Rozmowa taka powinna być przeprowadzona na
osobności. Uczestniczyć w niej powinna tylko jedna (dwie) osoby kadry

oraz kursant. Należy zadbać o to, by nasz rozmówca nie czuł się

atakowany lub ganiony, jednak by jasno zrozumiał, że niepokoi nas jego

zachowanie (należy posługiwać się konkretnymi przykładami zachowań)
oraz wiedział, czemu uważamy takie postępowanie za nieprawidłowe (nie

tylko na kursie, ale generalnie w życiu). Sprawę taką można rozwiązać

również pośrednio inicjując dyskusję np. w czasie kominka, na temat,

który dotykać będzie elementu postawy, niepokojącego nas u jednego
z uczestników kursu.

POSTAWA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Należy zaznaczyć, iż postawa, tak samo jak wiedza i umiejętności, jest

elementem kształtowanym i ulegającym sprawdzeniu w czasie kursu. Jeśli

uczestnik wykaże rażące braki na tym podłożu, może zostać z kursu

usunięty lub zakończyć go z wynikiem negatywnym. Sytuacja taka należy
do niezwykle trudnych, gdyż, jak zostało zauważone na wstępie, nie

dysponujemy żadnymi obiektywnymi instrumentami oceny postawy. By

uniknąć nieprzyjemnych konfliktów i dyskusji po zakończeniu kursu

należy pamiętać o kilku zasadach postępowania:

• Uczestnicy muszą być świadomi faktu, iż ich postawa podlega

ocenie. Muszą też znać konsekwencje, jakie pociągnie za sobą ich

niewłaściwe zachowanie.

• Jeśli tylko pojawią się wątpliwości co do zachowań określanych

jako nieprawidłowe rozwiej je poprzez rozmowę, z której
wyciągniecie jasne wnioski.

• Dobrym zwyczajem jest zapisywanie wszystkich uwag dotyczących

postawy uczestników kursu w momencie, w którym je poczynimy

lub do nas wpłyną, wraz z dokładnym opisem sytuacji i datą. Taki
„dzienniczek” będzie nieoceniony podczas udzielania informacji

zwrotnej uczestnikom kursu.

• W razie podjęcia przez kadrę decyzji o niezaliczeniu kursu przez

uczestnika, przeprowadzamy z nim rozmowę jeszcze przed
publicznym rozdaniem dyplomów ukończenia (zawsze

postępujemy w ten sposób, gdy kursant nie zalicza kursu, bez

względu na to, czy przyczyną jest nieodpowiednia postawa, braki

w wiedzy czy umiejętnościach).

W pewnych sytuacjach, gdy zachowanie uczestnika jest trudne do

jednoznacznego ocenienia, można spróbować rozłożyć odpowiedzialność

podjęcia decyzji i wyciągnięcia konsekwencji pomiędzy pozostałych
kursantów. Taka swoista narada (całego kursu lub np. rady kursu),

odpowiednio zainicjowana i przeprowadzona, może mieć bardzo pozytywne

efekty dla wszystkich: zainteresowanego kursanta, pozostałych

uczestników oraz kadry kursu. Dla kursanta krytyka ze strony
rówieśników

i współuczestników ma zupełnie inny wymiar, niż krytyka ze strony kadry

kursu. Pozostali uczestnicy mają szansę wypowiedzenia swojego zdania na

JAK

SPRAWDZAĆ

POSTAWĘ 55

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

temat kontrowersyjnej postawy jednego z nich. Wyraźnie daje się im do

zrozumienia, że ich zdanie jest ważne. Pozwala im to także uświadomić, iż

już niedługo sami być może znajdą się w trudnej sytuacji, w której będą

zmuszeni zareagować na niewłaściwie zachowanie swoich podopiecznych.
Kadrze umożliwia to stworzenie ciekawej sytuacji wychowawczej. Pozwala

na obserwacje postawy pozostałych członków kursu wobec problemu.

Oceniając uczestników musimy pamiętać, że nie jesteśmy w stanie poznać
ich w czasie kursu na tyle, by móc powiedzieć, że z pewnością znamy

postawę każdego z nich. Obserwujemy ich tylko przez pewien czas i to

w określonych warunkach. Często zachowanie, które wydaje się nam

rażące w danej chwili, może być skutkiem złej interpretacji sytuacji,
przemęczenia lub gorszego samopoczucia zarówno naszego, jak

i uczestnika kursu. Podejmując się oceny postawy na kursie musimy

pamiętać, że jest to nie tylko trudne zadanie, ale i ogromna

odpowiedzialność. Tak, jak kadra bacznie obserwuje zachowanie
kursantów, tak i uczestnicy nieustannie przyglądają się i oceniają kadrę.

Jeśli wymagamy od naszych podopiecznych nienagannej harcerskiej

postawy, sami musimy być bez zarzutu. Nie ma bowiem lepszego sposobu
nauki zasad zachowania, niż osobisty przykład.

POSTAWA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Bibliografia

[1] Marek Kowalkiewicz, Zarządzanie wiedzą krok po kroku: Czym jest

wiedza?, Gazeta IT nr 9 (39).

[2] M.Łaguna, Szkolenia, Gdańske Wydawnictwo Psychologiczne 2004
[3] K.Wawer-Dziedziak, Jak zorganizować i poprowadzić szkolenia,

Program Wspierania Biznesu Phare, projekt SME-fit , Związek Rzemiosła

Polskiego 2004.

[4] J. Holt, How Children Learn, New York: Pitman 1967.
[5] W. Laskowski, Poradnik organizatora kursu drużynowych, KCh Gdańsk

2001.

[6] Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005.

[7] J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, GWP, 2000.
[8] Uchwała Głównej Kwatery ZHP nr 79/2003 z dnia 23.10. 2003r. w

sprawie zatwierdzenia standardów kursów drużynowych

[9] Aleksander Kamiński, Nierodzim przestał istnieć, W kręgu wodzów,

Warszawa, wrzesień 1937.
[10] hm. Maciej Szafrański, prywatna rozmowa

[11] Stefan Mirowski, O kształceniu instruktorów, Styl życia, HBW

Horyzony, Warszawa 1997.