okładka.cdr

KSZTA£CENIE

METOD¥ HARCERSK¥

ZESZYT I

Wiedza

Karolina Czapska

Iwona Krêczkowska

Izabela Orze³

Wojciech Konieczny

Szko³a Instruktorska Chor¹gwi Gdañskiej ZHP

Macierzysta Akademia Kszta³cenia

2006

... to ludzie ... to pasja kszta³cenia ...

ISBN 83-916248-3-8

ISBN 978-83-916248-3-8

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Wstęp

Oddajemy do Waszych rąk wydawnictwo o wiodącym tytule Kształcenie
metodą harcerską. Z biegiem czasu ukazywać się będą kolejne zeszyty
poruszające różnorakie zagadnienia związane z kształceniem instruktorów
Związku Harcerstwa Polskiego. Zagadnienia poparte doświadczeniami kadry
Szkoły Instruktorskiej Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzystej Akademii
Kształcenia.

Obecny zeszyt dotyczy tematyki uczenia wiedzy teoretycznej na kursach,

w szczególności na kursach drużynowych. Składa się z następujących
rozdziałów:

Wiedza

Tradycyjne formy przekazu wiedzy

Aktywizowanie

grupy

Jak sprawdzać wiedzę?

Podczas lektury trzeba być czujnym, by podświadomie nie przenieść terminu
WIEDZA na termin UMIEJĘTNOŚCI. Kolejny zeszyt, który ukaże się w tym
cyklu, dotyczyć będzie właśnie uczenia umiejętności metodą harcerską. Życzę

owocnej lektury i inspiracji do kształcenia. Bowiem najważniejszy

w kształceniu jest pomysł!

hm. Wiesław Laskowski

Komendant Szkoły Instruktorskiej Chorągwi Gdańskiej ZHP

Macierzystej Akademii Kształcenia

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Wiedza

Wojciech Konieczny

Dla każdej organizacji jedną z kluczowych rzeczy warunkujących jej działanie
jest posiadana przez organizację wiedza oraz jej sprawny przepływ. Organizacje
harcerskie są organizacjami uczącymi się - na podstawie własnego działania
i doświadczeń uzyskują pewną wiedzę dotyczącą obszarów swojego działania,

porządkują ją, a następnie wykorzystują w praktyce. Wreszcie rozwijają,

porządkują i przekazują kolejnym osobom w organizacji. Wynika z tego, że
każdy instruktor organizacji posiada, wykorzystuje jak również wytwarza swój

kawałek wiedzy, który dzięki jego przeżyciom i doświadczeniom, czy tez
predyspozycjom indywidualnym jest nieco inny od kawałka wiedzy

posiadanego przez innego instruktora. W skrócie schemat wygląda tak.
Instruktor pewną część wiedzy otrzymuje (kursy, warsztaty, książki, rozmowy
z innymi), pewną wytwarza sam na podstawie własnych działań i przemyśleń,

całość wykorzystuje, przetwarza porządkuje a następnie przekazuje innym.

Pewnej cząstki wiedzy uczymy na każdym kursie – jest to ta wiedza, która
stwarza podstawy umożliwiające pełnienie danej służby, wiedza potrzebna do
szerszego zrozumienia pewnych zagadnień. Może to też wreszcie być wiedza,
dzięki której uczestnicy szkoleń mogą rozszerzyć swoje horyzonty, lepiej
zrozumieć pewne zagadnienia, czy też otrzymać porcje wiedzy i informacji do
dalszych własnych przemyśleń.

Czym jest wiedza?

Według definicji – posiadanym zasobem świadomości – faktów uogólnień
i teorii. Człowiek może zdobywać wiedze przez własne doświadczenia bądź też
uzyskiwać ją od innych ludzi. Spójrzmy na przykładzie pieca, w którym płonie

ogień, jeżeli powiemy dziecku, że drzwiczki od pieca są gorące i można się

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

nimi oparzyć jest to wiedza uzyskana od kogoś – w dodatku wiedza

bezużyteczna, jeżeli dziecko nie będzie np. wiedziało, co to znaczy oparzyć się.
Jeżeli pozwolimy dziecku dotknąć drzwiczek, oparzy się i w tym momencie
samo zdobędzie wiedzę o tym, iż drzwiczki są gorące, że można się nimi
oparzyć. Wreszcie, jeżeli jeszcze nie wie, zrozumie, co to znaczy oparzyć się.
Taka wiedza będzie wiedzą zdobyta dzięki własnym przeżyciom

i doświadczeniom. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że uczenie w
działaniu przewiduje właśnie zdobywanie wiedzy przez doświadczenie – może

w mniej drastycznej formie niż w pokazanym przykładzie, jednak poprzez
tworzenie podczas szkoleń takich sytuacji, w których uczestnicy będą mieli
okazję zdobyć nową wiedzę, bądź też uporządkować już posiadaną.

Oczywiście poza wiedzą uzyskaną od kogoś, oraz zdobyta przez własne

doświadczenie, wiedzę można uzyskać też na drodze dedukcyjnej, na podstawie
znanych już faktów lub pewnych uogólnień. Jeżeli nasze bawiące się w pobliżu
piecyka dziecko wie, że ogień jest gorący, jeżeli wie, że bliskość czegoś gorącego

może spowodować, że coś, co jest zimne staje się gorące, może na tej

podstawie wydedukować, że drzwiczki pieca dzięki płonącemu za nimi ogniowi
stały się gorące.
Oczywiście kolejnym (całkiem naturalnym) etapem może być chęć

sprawdzenia wymyślonej właśnie teorii. W tym przypadku dotknięcie

drzwiczek i obserwacja efektu.

Jak człowiek zdobywa wiedzę?

W tym miejscu warto zastanowić się, w jaki sposób zdobywamy wiedzę –
najprostszą struktura wiedzy są DANE będącymi zbiorem prostych, często
oderwanych od siebie faktów. Odpowiednio przetworzone (powiązane logicznie
z innymi faktami, czyli umieszczone w kontekście) tworzą INFORMACJĘ,
która z kolei przetworzona i połączona z innymi informacjami i danymi tworzy

WIEDZĘ [1].
Na czym polega przetwarzanie danych w informację i informacji w wiedze?
Przede wszystkim na umieszczeniu ich w kontekście  innych  informacji
i danych, połączeniu ze zdobytymi (często na ich podstawie) doświadczeniami,
oraz właściwą interpretacją.

Spójrzmy na to przez pryzmat szkoleń harcerskich. Możemy podać najprostsze
dane:  Naczelnik ZHP nazywa się Kowalski. Jeżeli dołożymy do tego trochę
wyjaśnienia, otrzymujemy informacje, która będzie brzmiała:  Naczelnik ZHP

jest osobą kierująca bieżąca działalnością całego ZHP. Obecny Naczelnik
nazywa się Kowalski. Możemy umieścić tą informację w szerszym kontekście
– kim jest naczelnik wg Statutu ZHP, jakie ma zadania, że stoi na czele

WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Głównej Kwatery, jakie są zależności między GK a innymi władzami ZHP, itd.

W tym przypadku przekazujemy wiedze dotycząca funkcji i osoby naczelnika.

Można sobie wyobrazić również inny przykład. Przekazujemy pewne dane: Są
trzy podstawowe typy ognisk. Możemy te dane rozszerzyć dodając jakie to typy.
Oczywiście idąc dalej, umieszczamy informację o ogniskach w kontekście ich
potencjalnych zastosowań, sposobu doboru drewna itd. Uzyskaliśmy wiedzę

dotyczącą ognisk.

Czym różnią się te dwa przykłady? Zwróćmy uwagę, że pierwszy przykład

dotyczący naczelnika nie jest związany z żadną konkretną umiejętnością, która
jest potrzebna drużynowemu do codziennej pracy z drużyną. Jest to więc

wiedza, dla samej wiedzy. Niewątpliwie drużynowy powinien ją posiadać,

jednak jest to wiedza czysto teoretyczna.

Drugi przykład jest nieco inny. Przyszły drużynowy posiadł wiedze na temat
ognisk, jednakże wiedza ta jest dopiero wstępem do czegoś innego – do

umiejętności, kiedy człowiek ten rozpali kilka ognisk, zdobędzie pewną

umiejętność, u podstaw, której leżała wiedza, jak należy konkretna rzecz
wykonać. Zwróćmy zatem uwagę na fakt, że wiedza teoretyczna dzięki

doświadczeniom może przerodzić się w umiejętności.

Przygotowując jakikolwiek kurs instruktorski na samym początku
zastanawiamy się, do czego ów konkretny kurs ma przygotować, a więc jaka
wiedza i umiejętności będą potrzebne jego uczestnikom w przyszłości.
W efekcie planujemy zajęcia przekazujące między innymi jeden z dwóch typów

wiedzy. W tym momencie ktoś mógłby zacząć się zastanawiać – po co
właściwie uczymy wiedzy na kursach. Pytanie jest o tyle istotne, że aby
nauczyć czegokolwiek dobrze, lub choćby w miarę dobrze i z sensem, trzeba
sobie zdawać w pełni sprawę, czemu ta nauka ma właściwie służyć. W ujęciu
kursów harcerskich można określić dwa podstawowe cele, dla których uczymy
wiedzy jako takiej.

WIEDZA DLA WIEDZY, czyli wiedza, czysta, nieniosąca za sobą bezpośrednio
żadnych konkretnych umiejętności – jest to taka wiedza, która powinien
posiadać każdy instruktor zajmujący się daną rzeczą, jednak wiedza ta nie jest
powiązana z żadna konkretną umiejętnością. Przykład: Każdy instruktor
powinien wiedzieć, kto jest Naczelnikiem ZHP. Wiedza ta jest mu, co prawda,
potrzebna na przykład po to, aby zaadresować pismo wysłane do Naczelnika,

jednak nie jest w żaden sposób związana z prowadzeniem drużyny jako takim.
W przypadku kursu drużynowych będzie to po prostu wiedza, która nie
prowadzi do żadnej konkretnej umiejętności.

6 K

SZTAŁCENIE METODĄ HARCERSKĄ

IEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Drugim typem wiedzy jest WIEDZA POTRZEBNA DO NABYCIA

KONKRETNEJ UMIEJĘTNOŚCI, bądź też do wykonania konkretnej
czynności. Często czynności te można wykonać intuicyjnie, nie mając żadnych
podstaw teoretycznych (czyli wiedzy) na ten temat, jednakże w takim
przypadku mogą być one wykonywane gorzej, na niższym poziomie, czy tez
z niedostatecznym zrozumieniem istoty tego co się robi. Przykład: można
usypać stos gałęzi i nazwać go ogniskiem (pewnie nawet uda się go zapalić),

można jednak ognisko ułożyć w sposób świadomy, dobierając odpowiednie
drewno oraz kształt stosu.

W przypadku instruktorów harcerskich świadome działanie jest szczególnie
ważne - w przypadku działalności wychowawczej, jaką zajmują się organizacje

harcerskie niezrozumienie tego, co się robi może być groźne, a wręcz
niebezpieczne.

Tak więc określiliśmy dwa typy wiedzy, które z punktu widzenia

przygotowywania szkolenia możemy nazwać wiedzą dla wiedzy i wiedzą dla
umiejętności. Oczywiście jest to podział czysto umowny, jednakże może
pomóc przygotowywaniu kursu, ułatwiając systematyzowanie treści na etapie

planowania szkolenia jako całości.

Na każdym kursie oba typy wiedzy pojawią się równolegle. Często granica

między nimi jest bardzo trudna do uchwycenia, tym bardziej, że najczęściej nie
powinno się wyraźnie rozdzielać pewnych zagadnień w oczach kursantów.

Świadomość takiego rozróżniania wiedzy jest raczej potrzebna na etapie
przygotowywania szkolenia, aby móc w sposób spójny i świadomy rozplanować
materiał (czyli proponowany podział wiedzy zaliczyłby się do kategorii wiedzy
dla umiejętności).

Kolejną rzeczą, o której na etapie przygotowania szkolenia nie wolno

zapomnieć jest to, co często nazywamy po prostu LOGICZNYM CIĄGIEM.
Aby zrozumieć pewne rzeczy, przekuć informacje w wiedzę, trzeba pewien
zasób wiedzy już posiadać. Tylko wtedy możemy umieścić to, czego się
dowiadujemy w odpowiednim kontekście. Wynika z tego, że z punktu
widzenia kursu jedną z najbardziej istotnych rzeczy jest stworzenie takiego
planu, aby nauka praktycznych umiejętności była świadoma oraz poprzedzona
zdobyciem odpowiednich podstaw teoretycznych, oraz aby fragmenty wiedzy,
którą otrzymują, bądź odkrywają, uczestnicy były powiązane ze sobą
w logiczny ciąg. Dzięki temu nie są to wyrwane z kontekstu informacje, ale
pełna i rzetelna wiedza.

WIEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Tradycyjne formy
przekazu wiedzy

Karolina Czapska

Tradycyjne podejście do nauczania wiedzy opiera się głównie na bezpośrednim

jej przekazywaniu. W tradycyjnym modelu stroną aktywnie uczestniczącą jest

nauczyciel, który stanowi jedyne źródło wiedzy. Nauczyciel (wykładowca,
prowadzący) wybiera informacje, które uważa za istotne i na nie kładzie

szczególny akcent, co oczywiście jest bardzo subiektywnym podejściem do
nauczanego zagadnienia. W tradycyjnej metodzie nauczania rola odbiorcy –
uczestnika jest ograniczona do przyswajania i zapamiętania przekazanych
informacji, nie ma on wpływu ani na program, ani na przekazywane treści [2].
Komunikacja w nauczaniu tradycyjnym jest jednostronna. Model ten
nazywany jest również transmisyjnym. Przygotowania takiej formy
szkoleniowej jest prostsze, niż przy wprowadzeniu interakcji uczestników lub
metod aktywizujących. Jednak wcale nie oznacza to, że wymaga mniej czasu.
Może okazać się, iż wręcz przeciwnie. Dobre i dokładne przygotowanie
materiałów do wykładu jest procesem bardzo czasochłonnym. Z punktu
widzenia efektów przekazu wiedzy wykorzystanie form tradycyjnych wydaje się
być mniej efektywne, jednakże jest to słuszne stwierdzenie przy założeniu, że
całe szkolenie wykorzystuje tylko formy tradycyjne. Oczywiście nie można
jednoznacznie odrzucić tych form uznając go za formę przestarzałą czy

nieefektywną, ponieważ byłoby to podejście bardzo jednostronne. Pojawienie
się nowszych rozwiązań w dziedzinie edukacji nie oznacza od razu, że
tradycyjne metody stały się nagle zupełnie bezużyteczne. Po prostu trzeba sobie
zdawać sprawę, które z nich i jakie rozwiązania są odpowiednie do danej
tematyki w warunkach danego szkolenia, a następnie formy takie umiejętnie

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

dobierać. Niewątpliwie trzeba uważać, aby wykład nie stał się podstawową

metodą prowadzenia zajęć na danym kursie, zwłaszcza, jeżeli jest to kurs
drużynowych.

Przejdźmy do przeglądu form nauczania, szkolenia tradycyjnego, mogących
mieć zastosowanie do uczenia wiedzy podczas szkoleń harcerskich.

Wykład

W najprostszej wersji to nic innego jak przedstawienie informacji, faktów

i opinii, na dany temat, w usystematyzowany sposób grupie słuchaczy.
Tradycyjnie wykład odbywa się pomieszczeniu, najlepiej odpowiednio do tego
przygotowanym (bardzo często wystarczy zwykła sala wyposażona w krzesła),
w warunkach szkoleń harcerskich warto zwrócić uwagę również na możliwość
prowadzenia krótkich wykładów w plenerze, trzeba jednak pamiętać, że od
słuchaczy (czyli uczestników szkolenia) wymaga się skupienia, a plener sprzyja
rozpraszaniu uwagi.

Niewątpliwie wykład jest najbardziej czystą formą nauki wiedzy. Tu nie ma

miejsca na naukę przez działanie i doświadczenie. Wykłady dają lepsze efekty,

gdy wzbogacone są formami wspomagającymi, ale również, gdy pojawią się na

nim przykłady czy też pytania i odpowiedzi, jednakże jest to metoda

z założenia bierna. Prowadzący musi posiadać dużą wiedzę i starannie się

przygotować według następujących etapów [3]:

− PRZYGOTOWANIE WYKŁADU – gdzie powinno nastąpić określenie

zakresu zagadnień i zhierarchizowanie ich, redagowanie treści.

− WSTĘP – Prowadzący nawiązuje kontakt ze słuchaczami. Należy się

przedstawić, zaprezentować cel i zakres wykładu, czas trwania oraz
sposób zadawania pytań. Celem wstępu jest również wzbudzenie
zainteresowania i skoncentrowanie uwagi słuchaczy.

− CZĘŚĆ GŁÓWNA. Nie tylko treść, ale i forma powinny być starannie

przygotowane. Należy określić cele, wyeksponować myśl przewodnią
i postawić tezy. Zdania powinny być proste, krótkie i zrozumiałe.

Warto przygotować pytania, które będą powodowały skupienie uwagi
słuchaczy. Należy używać przykładów, cytatów, anegdot. Nie
zapominajmy też o postawie ciała, tempie mówienia, nawiązywaniu
kontaktu wzrokowego.

− ZAKOŃCZENIE – PODSUMOWANIE, wymiana uwag i spostrzeżeń,

sformułowanie wniosków, powtórzenie najważniejszych informacji.

RADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Wykład jest metodą nadającą się do stosowania, gdy mamy do czynienia

z dużą grupą. Może on być używany przy wprowadzaniu nowego zagadnienia,
czy też uporządkowania bądź podsumowania doświadczeń zebranych w trakcie
pracy, z wykorzystaniem innych metod. Jednakże w przypadku wykładu trudno
jest mieć pewność, iż wiedza i informacje, które przekazuje prowadzący,
ekspert są zrozumiałe i jasne. Dużym problemem jest również koncentracja,
uczestników na poruszanym zagadnieniu. Nasze możliwości są ograniczone,

dlatego optymalny czas czystej formy wykładu to ok. 15-20 min, po tym czasie
należy wprowadzić przerywnik w postaci żartu, dygresji, których zadaniem jest
rozluźnienie atmosfery bądź innej pomocy(filmu, ćwiczenia, analizy

przypadku). Gdy już zdecydujemy się na zajęcia w formie wykładu, bądź
zmuszą nas do tego czynniki zewnętrzne pamiętajmy by oprócz

uatrakcyjnienia tej formy zaakcentować najważniejsze informację mówiąc
o nich na początku i na końcu wykładu, wtedy jest największa szansa, że

uczestnicy wykładu zapamiętają poruszany problem.

Konferencja

Słowo konferencja pochodzi z łaciny i oznacza gromadzić się, radzić, co samo
w sobie sugeruje, czym jest ta forma przekazu wiedzy. Tak więc konferencja

jest spotkaniem, gdzie eksperci z konkretnej dziedziny prezentują swoje
poglądy oparte na doświadczeniach. Takie spotkanie ma na celu uzgodnienie

różnych stanowisk, wytyczenia wspólnego planu działania. Uczestnictwo

w tych formach szkolenie można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia.
Pierwszy z nich to uczestnik bierny – obserwator, który bierze udział
w odczytach i wykładach tylko słuchając i nie wnosząc swoich poglądów oraz
wiedzy. Z jego punktu widzenia konferencja przypomina nieco wykład
wygłaszany przez kilku prowadzących. Z drugiej zaś strony możemy być
ekspertami, wnosząc swoją wiedzę i poglądy. Dobre przygotowanie konferencji

wymaga stosunkowo dużo czasu, sztabu ludzi i dobrej organizacji pracy oraz
pewnych nakładów finansowych. Z reguły formy te wymagają przygotowania
kilku pomieszczeń, oraz odpowiedniej ilości materiałów dla uczestników.

Konferencja najczęściej ma formę następujących po sobie, stosunkowo
krótkich, wystąpień osób będących fachowcami w danej dziedzinie lub
mających konkretne osiągnięcia. Po każdym wystąpieniu następują pytania ze
strony słuchaczy. Najczęściej prelegenci są słuchaczami podczas wystąpień
innych osób. Konferencja powinna dotyczyć konkretnej dziedziny, aby
uczestnicy byli wzajemnie zainteresowani swoimi wystąpieniami – zakres
tematyczny nie powinien być zbyt szeroki, ponieważ spowoduje to spadek
zainteresowania słuchaczy.

10 K

SZTAŁCENIE METODĄ HARCERSKĄ

IEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Przygotowując konferencję należy pamiętać o tym, iż uczestnicy muszą

wiedzieć, czego dotyczy konferencja i jakie tematy będą na niej poruszane.
Musimy zadbać o odpowiednie warunki – salę oraz ewentualne pomoce
audiowizualne. Osoby wygłaszające referaty muszą wiedzieć, jakimi pomocami
będą dysponować podczas odczytu – czy będzie rzutnik pisma, czy będzie
projektor multimedialny. Jeżeli konferencja trwa dłużej, na przykład kilka
godzin, trzeba zadbać o odpowiednio długie przerwy na kawę, herbatę albo

ciepły posiłek.

Seminarium

Seminarium jest w pewnym sensie formą pokrewną konferencji, jednakże
występuje w niej kilka istotnych różnic. Przede wszystkim ma mniej
uczestników, mniejsza jest też liczba prowadzących – najczęściej jedna, dwie
osoby. Grupa, z którą mamy do czynienia w przypadku seminarium to
najczęściej ok. 15 osób, co za tym idzie warunki są bardziej kameralne. Dzięki
temu atmosfera jest mniej formalna, więcej osób może włączać się do dyskusji.
Prowadzący czynnie w niej uczestniczy. Seminarium porusza jedno konkretne
zagadnienie, albo zbiór zagadnień bardzo ściśle ze sobą powiązanych.

Seminarium równocześnie jest też formą łączącą cechy wykładu i dyskusji –

w wersji klasycznej składa się z dwóch części – najpierw osoba prowadząca
wygłasza referat na temat, którego dotyczy seminarium, następnie mają

miejsce pytania do prowadzącego i dyskusja. Bardzo często podczas
seminarium zostaje wypracowany jakiś materiał – np. pomysły konkretnych

rozwiązań.

Uczestnicy muszą wiedzieć, czego dotyczy spotkanie, powinni być też
starannie dobrani pod kątem zainteresowania konkretnym zagadnieniem.
Musimy zadbać o odpowiednie warunki – kameralną salę oraz ewentualne
pomoce audiowizualne przydatne przy prezentacji referatu wprowadzającego.

Dyskusja

Metodą nauczania typową dla przekazu, oraz wymiany wiedzy jest dyskusja.

Jej głównym celem jest głębsze zrozumienie problemu przez poszczególnych
członków grupy, a także wymiana opinii i przemyśleń. W tym przypadku,
najczęściej uczestnicy są aktywni i nie jest to już model komunikacji
jednostronnej, co pozytywnie wpływa na zaangażowanie uczestników. Wspólne
rozpatrywanie i omawianie zagadnień może prowadzić do lepszego uchwycenia
sprawy do pogłębienia i poszerzenia wiedzy. Zależnie od przyjętego typu
dyskusji jej przebieg może być mniej lub bardziej kontrolowany. Duży wpływ

RADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

na niego mają sami uczestnicy, którzy biorą w niej udział na równych

prawach. Niewątpliwie forma ta jest bardziej efektywna, niż tradycyjne metody
wykładowe, w stymulowaniu myślenia, jako pomoc w zmianie postaw
i nastawień. Niestety jest ona gorszą formą przekazywania konkretnej wiedzy
i informacji. Aby dyskusja była owocna uczestnicy powinni mieć różne
spojrzenie na dany problem (minimum dwie różne opinie lub pomysły
rozwiązań), muszą być skłonni do badania, rozpatrywania przedstawionych,

odmiennych niż swoje stanowisk dyskutowanej sprawy. Kultura dyskusji
wymaga, aby dać się przekonać, gdy jest się w błędzie, a spokojnie i rzeczowo
bronić swojego zdania, gdy ma się słuszność. Dyskusja jest również bardziej

efektywna, gdy uczestnicy posiadają swoje własne doświadczenie dotyczące
zagadnienia. Dyskusja pomaga zdać sobie sprawę z różnych punktów widzenia

danego zagadnienia, jest również okazją do docenienia doświadczenia
uczestników i pokazania, iż prowadzący nie jest jedynym źródłem wiedzy.

Dyskusja może mieć różne formy, a mianowicie:
− DYSKUSJA PANELOWA, w tym przypadku aktywnymi uczestnikami są

eksperci wymieniający się swoimi poglądami. Swoją formą przypomina
nieco wykład. Jest to jednak atrakcyjniejsza forma, gdyż uczestnicy mają

okazję do spotkania się z wybitnymi ekspertami w danej dziedzinie.

− DEBATA OKSFORDZKA, uczestniczy w niej kilku dyskutantów

i moderator, przy czym dyskutanci podzieleni są na dwa obozy

zwolenników i przeciwników tezy, a uczestnicy mają okazję sami wyciągać

wnioski na temat słuszności argumentów.

− DYSKUSJA W CAŁEJ GRUPIE, bardzo popularna forma gdzie wszyscy

uczestnicy mają równe szanse na wypowiedzenie swojego zdania,
prowadzący czuwa nad całością.

− DYSKUSJA W MAŁYCH GRUPACH, taka forma daje szansę

wypowiedzenia swojego zdania ludziom mniej odważnym. Jest to również
dobra okazja do lepszego poznania się członków grupy.

− DYSKUSJA SŁONECZKO, jest odmianą dyskusji, w której każdy

uczestnik pisze swoją opinię lub pomysł na małej kartce papieru. Kartki są
następnie układane w kręgu, przy czym podobne – jedna obok drugiej tak,
aby tworzyły promienie słoneczka. Jest sposobem na szybkie sprawdzenie
opinii grupy na jakiś temat lub poszukiwania rozwiązania preferowanego
przez większość.

− DYSKUSJA PUSTE KRZESŁO, w trzech miejscach (np. trzy rogi

pomieszczenia) przyczepia się kartki, na których są spisane odmienne

opinie na dany temat (bądź odmienne rozwiązania danego problemu).
Każdy uczestnik dyskusji staje przy jednej z kartek, która odpowiada jego
opinii. Każda grupa przygotowuje argumenty przemawiające za ich
rozwiązaniem, po czym deleguje przedstawiciela do dyskutowania w jej
imieniu. Przedstawiciele grup siadają na przygotowanych krzesłach (po

12 K

SZTAŁCENIE METODĄ HARCERSKĄ

IEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

jednym dla każdej grupy plus jedno puste) i dyskutują. Pozostali

członkowie grup nie mogą się odzywać, jeżeli ktoś chce się włączyć do
dyskusji podnosi rękę i za zgodą prowadzącego zajmuje miejsce na pustym
krześle, co uprawnia go do zabrania głosu. Po wypowiedzeniu się wraca na
miejsce zwalniając krzesło. Taka forma dyskusji może służyć wybraniu
optymalnego rozwiązania jakiejś kwestii bądź wymiany opinii w sytuacji,
kiedy mamy do czynienia ze stosunkowo dużą grupą. Trzeba bardzo

ostrożnie dobierać treści zapisane na kartkach – jeżeli np. wszyscy
odpowiedzą się za jednym rozwiązaniem, całość traci sens.

− DYSKUSJA W CZASOWYM STRESIE, dyskusję prowadzi się w kręgu

przyjmując zasadę, iż cisza po czyjejś wypowiedzi nie może być dłuższa niż

np. 10 sekund. Kiedy upływa ten czas głos musi zabrać osoba siedząca po

prawej stronie tego kto się ostatnio wypowiadał. Wypowiedzi mogą,

a nawet powinny być krótkie i spontaniczne. Taka dyskusja jest bardzo
dobra do szybkiego zebrania opinii na jakiś temat.

Przygotowując dyskusję należy przygotować, co najmniej jedno pytanie
otwarte, zachęcające do wypowiedzi. Należy pamiętać, aby każdy uczestnik

miał chwilę do osobistej refleksji przed rozpoczęciem rozmowy. By nie zbaczać

zbytnio z głównego tematu, warto zapisać go w widocznym miejscu. Ważne
jest też pilnowanie czasu przez prowadzącego (możemy umówić się, iż każdy

na swoją wypowiedz ma np. 2 minuty). Istotne jest podsumowanie dyskusji,
dlatego warto zapisać wyciągnięte wnioski i rezultaty. Można po zakończeniu

dyskusji przepisać zanotowane wnioski i rozdać wszystkim uczestnikom.

Sesja plakatowa

Sesja plakatowa jest formą dobrą jako uzupełnienie i forma przerywnika w
różnego rodzaju szkoleniach lub też, kiedy zagadnienia dotyczą stosunkowo
dużej grupy osób i dużej różnorodności tematów. Uczestnicy prezentują

zagadnienia na plakatach (wygodnym formatem jest A0), rozwieszonych na
przykład w dużym pomieszczeniu, wzdłuż w miarę szerokiego korytarza.
Uczestnicy sesji plakatowej oglądają plakaty, następnie mają możliwość
zadawania pytań i dyskusji z oczekującymi przy plakatach autorami.
Oczywiście same plakaty mogą być rozwieszone dużo wcześniej, dzięki czemu
zainteresowani mogą oglądać je i zapoznawać się z ich treścią np. podczas
przerwy na kawę itd., potem wystarczy poświecić trochę czasu (powiedzmy 30
min – 1h) na czas poświęcony dyskusji z autorami.
Sesja plakatowa jest formą pozwalającą stosunkowo wielu osobom podzielić się
swoimi przemyśleniami, pomysłami czy osiągnięciami na szerokim forum, co
nie byłoby, ze względów czasowych, możliwe w formie wystąpień ustnych.

Kolejną zaletą sesji plakatowej jest ułatwienie prezentacji własnych osiągnięć

RADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

osobom nieśmiałym, dla których wystąpienie ustne, często przed gronem

fachowców w danej dziedzinie jest dużym stresem. Istotne jest również to, że
po zakończeniu sesji plakaty mogą pozostać rozwieszone, lub można je
przenieść w inne miejsce, aby mogli się z ich treścią zapoznać inni.

Uczestnicy przygotowujący plakaty muszą wcześniej znać ich rozmiar
(pionowy i poziomy). Trzeba zapewnić dobre warunki prezentacji plakatów –

dobrze oświetlone miejsce do ich przyczepienia, zadbać o materiały służące do
przyczepiania (taśma, pinezki itp.). Sesja plakatowa jest dobrą formą
towarzyszącą konferencji.

Film szkoleniowy

Kolejną formą uczenia tylko wiedzy jest film szkoleniowy. Podobnie jak w
przypadku wykładu przekaz informacji jest jednostronny, uczestnicy są bierni.
Często film jest jedną z kilku części danego szkolenia. Niestety bardzo trudno
jest o dobry film szkoleniowy. Myślę, że jest to związane z kosztami

wyprodukowania takiego filmu i upływającym czasem, co wpływa na potrzebę
nieustannej aktualizacji zawartej w nim treści. Film z jednej strony powinien

odnosić lepsze efekty niż wykład, gdyż tu oprócz przekazu za pomocą zmysłu

słuchu mamy również idący równolegle przekaz wizualny. Z badań wynika, iż
człowiek zapamiętuje 20% tego, co usłyszy i 30% tego, co widzi. Łatwiej jest

nam przypomnieć jakieś zagadnienie, gdy mamy przed oczami konkretny
obraz. Niestety w momencie, gdy zostawiamy grupę samą, z telewizorem,

rzutnikiem multimedialnym i wychodzimy z sali gdzie prowadzimy szkolenie
efekty są mizerne. Nie ma możliwości zadania pytania i wyjaśnienia
nurtujących uczestników kwestii. Poza tym podobnie jak w przypadku
wykładu, gdy film jest zbyt długi poziom koncentracji uwagi na problemie
spada i uczestnicy oglądają puste obrazy, które nie wnoszą już nic nowego.
Najczęściej w takim 60 minutowym filmie informacji jest za dużo do
przyswojenia i zapamiętania. Film może dać bardzo dobre efekty jako forma
wspierająca, dobrze obrazująca zagadnienia omawiane na przykład podczas

wykładu.

14 K

SZTAŁCENIE METODĄ HARCERSKĄ

IEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Aktywizowanie grupy

Iwona Kręczkowska

Można szybko przekazać wiedzę swoim słuchaczom, a oni jeszcze szybciej tę
wiedzę mogą puścić w niepamięć. Nie od dziś wiemy, że uczenie werbalne to
nie wszystko. Aby nauczanie było skuteczne i trwałe, wymaga, nie tylko od
wykładowcy, ale i od uczącego się umysłowego zaangażowania i działania.

Proces przyswajania wiedzy będzie skuteczniejszy, gdy, oprócz tłumaczenia,

zostaną zastosowane metody uczenia aktywnego. Taki sposób przynosi efekty
bez względu na to, kogo się uczy.

W harcerstwie szczycimy się tym, że umiemy naszych podopiecznych uczyć

poprzez zabawę. Problem się robi wtedy, kiedy mamy nauczać dorosłych.
Zapominamy, że dorośli to trochę przeterminowane dzieci i też chętniej będą
się uczyć, gdy pobudzi się ich do aktywności, dobierając odpowiednie metody.

Należy przy tym pamiętać, że aktywne uczenie to nie tylko zbiór gier i zabaw,
które mają uatrakcyjnić wykład, ale jest to stosowanie takich sposobów, aby
przyswajanie wiedzy łączyło się z działaniem, dlatego prowadzący musi
dysponować sporą ilością metod umożliwiających sprawdzanie umiejętności

i wiedzy, metod łączących poznaną teorię z praktycznym zastosowaniem,
metod umożliwiających podawanie własnych pomysłów, metod dyskusyjnych.
W nauczaniu aktywnym ważne jest dokładne przemyślenie toku zajęć,
ponieważ prowadzący musi znaleźć czas na wiele różnych czynności
podejmowanych z grupą. Podczas zajęć powinien być czas nie tylko na wykład,
ale i wspólną naukę. By to osiągnąć, prowadzący musi przygotować pytania
stymulujące grupę do działania. W trakcie zajęć powinna mieć miejsce
dyskusja na istotny dla owych zajęć temat. Musi być też czas na pracę

w mniejszych grupach, bo daje to szansę wypracowania wielu pomysłów. Aby
dać wszystkim możliwość wykazania się, można też zastosować polecenia
mobilizujące do samodzielnego wykonania zadania. Stawiając na wzajemne

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

nauczanie dobrze jest oddać na chwilę pałeczkę uczestnikom – niech i oni

mają szansę zaproponować swoje polecenia. Zaktywizowana grupa lubi
wyciągać wnioski, podsumowywać zajęcia, oceniać. Na to też musi być czas.

Według fachowców [4] zajmujących się doskonaleniem metod kształcenia
proces uczenia jest wydajniejszy, jeśli uczący się wykonują następujące
czynności:

− Powtarzają informację własnymi słowami.

− Podają przykłady.

− Rozpoznają problem przy innych danych i w innej sytuacji.

− Analizują problem w szerszym kontekście, wiążąc go z innymi

faktami i twierdzeniami.

− Wykorzystują dana wiedzę w zróżnicowany sposób.

− Potrafią przewidzieć konsekwencje podejmowanych działań.

− Potrafią wskazać informacje przeciwne i sprzeczne.

By dana informacja została utrwalona w pamięci, umysł musi ją zbadać,

powtórzyć lub przekazać ją komuś innemu. Powyższe czynności pomogą

w tym, a aby zrobić to dobrze i atrakcyjnie prowadzący musi właściwie dobrać

metody odpowiednie dla grupy i przekazywanych treści. Instruktorzy
zajmujący się kształceniem w Związku znają te metody i potrafią je stosować.
Mogą także skorzystać z Wprowadzenia do stosowania metod Ewy Prędkiej,
która w swoim materiale zebrała i opisała ponad sześćdziesiąt metod [5].

Przykładowy dobór metod

Przekazywanie wiedzy

− prowadzący: wykład,

pogadanka, pokaz, opis,
opowiadanie

− uczestnicy: gra planszowa,

parafrazowanie

Porządkowanie wiedzy: prace

plastyczne, uzupełnianie tabel,
tworzenie schematów
Zbieranie informacji o stanie wiedzy

uczestników: test, ankieta, rozmowa

Wypracowywanie pewnych treści: różne
formy dyskusji, eksperyment, symulacja
Wprowadzenie tematu: praca

plastyczna, odegranie scenki, opowieść
Tworzenie różnych pomysłów: burza
mózgów, słoneczko, technika

wymuszonych skojarzeń, dyskusja
2x4x8, burza mózgów 635
Zbieranie wiedzy przez uczestników

zajęć: zwiad, obserwacja, sonda,
wywiad, ankieta, eksperyment
Dostarczanie doświadczeń: praktyka,

drama, inscenizacja

16 K

SZTAŁCENIE METODĄ HARCERSKĄ

IEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Jak sprawdzać wiedzę?

Izabela Orzeł

Wiedza stanowi ważne teoretyczne podłoże praktyki. Nie rozumiejąc, dlaczego

zachowujemy się w określony sposób, tracimy sens działania, co grozi
popadnięciem w rutynę. Zaś konsekwencją takiego stanu rzeczy może być
nieświadome popełnienie niebezpiecznych błędów. Jak oceniać nabytą na
kursie wiedzę? Tam, gdzie jest to możliwe, należy sprawdzać ją przy okazji
praktycznego działania, gdyż umożliwia to nie tylko zbadanie zakresu wiedzy,

ale i umiejętność jej zastosowania. A to jest znacznie ważniejsze. Jest jednak
pewien rodzaj wiedzy, którą ocenić możemy tylko dzięki ustnej lub pisemnej

pracy odtwórczej uczestników kursu. Do tego rodzaju wiedzy zaliczyć możemy
znajomość, między innymi:

przepisów prawa powszechnego, dotyczących życia drużyny

Statutu ZHP i innych regulaminów i instrukcji,

w szczególności: praw i obowiązków drużynowego, struktury
ZHP,...

Czasem stosowanie wiedzy w praktyce łączy się z umiejętnością odpowiedniej
jej interpretacji, tymczasem treść pewnych dokumentów nie powinna takowej
podlegać. (np. przepisy prawne dotyczące organizacji obozu, regulaminy:
mundurów, musztry, Statut ZHP, itp.).

By sprawdzić i ocenić wiedzę uczestników kursu można przeprowadzić swoisty
egzamin. Może on odbyć się na zakończenie kursu, lub kilkakrotnie

(w różnych formach) po każdych zajęciach wprowadzających nowe teoretyczne
wiadomości. Rodzajów tego typu pomiaru wiedzy może być kilka. Dla
przykładu:

EGZAMIN USTNY – zespół oceniający powinien składać się zawsze z
kilku osób (nie musi być to tylko kadra kursu). Pytania powinny być
wcześniej przygotowane (wybierane przez instruktorów lub losowane
przez pytanego). Wcześniej też ustalmy kryteria zaliczenia odpowiedzi
na każde pytanie (co musi uwzględnić w wypowiedzi odpowiadający, by
móc uznać odpowiedź za satysfakcjonującą). Pytań powinno być kilka –
sformułowanych zwięźle i jasno. Ważne jest, by członkowie komisji

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

w razie niezgodności, co do wypowiedzi pytanego, swoje wątpliwości

omawiali we własnym gronie, a nie prowadzili sporów w obecności
uczestnika kursu.

EGZAMIN PISEMNY (test wyboru, test pytań otwartych, etc.) - często
stosowany, łatwiejszy w przeprowadzeniu niż egzamin ustny.
Przygotowujemy jeden zestaw pytań. Od nas zależeć będzie, czy kursanci

zmierzą się z pytaniami testowymi zamkniętymi (w których podane
zostaną odpowiedzi do wyboru) jednokrotnego lub wielokrotnego
wyboru, czy też otwartymi, wymagającymi udzielenia krótkiej

odpowiedzi pisemnej. Możemy stworzyć egzamin składający się z pytań
wymagających dłużej wypowiedzi.

Ciekawą i pożądaną metodą jest stawianie PYTAŃ PROBLEMOWYCH:
opisujemy konkretną sytuację, która wymaga podjęcia jakiejś  interwencji
i prosimy uczestników kursu, by stosując się  do  znanych  im  przepisów

i regulaminów napisali lub powiedzieli, cóż drużynowy może, co powinien,

a czego nie może zrobić. Taki sposób sprawdzania wiedzy pozwala na

ocenienie logicznego sposobu myślenia, rozumienia treści przyswojonej teorii,
a także sprawia, że uczestnicy kursu uświadamiają sobie potrzebę znajomości
niektórych przepisów i nie traktują wiedzy jako oderwanej od życia abstrakcji.

Metodę tę można stosować zarówno w formie ustnej, jak i pisemnej.

Inną interesującą formą sprawdzenia wiedzy na kursie drużynowych stanowi

też bieg harcerski. W czasie takiej zabawy zorganizowanej na zakończenie
kursu możemy sprawdzić znajomość teorii zarówno pisemnie (udzielanie
pisemnych odpowiedzi na kartkach rozmieszczonych po trasie), jak i ustnie
(pytania zadawane na poszczególnych punktach). Taki sposób sprawdzenia
wiedzy staje się nie tylko sprawdzianem, ale i dobrą zabawą.

Oto przykładowe pytania, dotyczące tej samej wiedzy, lecz sformułowane na
trzy różne sposoby:

18 K

SZTAŁCENIE METODĄ HARCERSKĄ

IEDZA

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

WIEDZA

TEST PYTAŃ

ZAMKNIĘTYCH

TEST PYTAŃ

OTWARTYCH

PYTANIE

PROBLEMOWE

Organizacja obozu/biwaku

Liczba uczestników
obozu harcerskiego
pozostających pod
opieką jednego
opiekuna nie może
przekraczać:

a.  10 osób
b.  15 osób
c.  20 osób
d.  nie ma przepisu

ustalającego te
liczbę

Ile wynosi
maksymalna liczba
uczestników
przypadających na
jednego opiekuna w
czasie obozu
harcerskiego?

Planujesz
zorganizować obóz.
Wstępnie wiesz, że
weźmie w nim
udział ok. 35
harcerzy. Ile osób
kadry musisz
zorganizować? Jakie
muszą mieć
uprawnienia?

Tworzenie dru

żyny

harcerskiej/gromady zuchowej

Jakie dokumenty musi
złożyć w hufcu
drużynowy zakładający
drużynę? Zaznacz
prawidłowe
odpowiedzi:

a. sprawozdanie z

dotychczasowej
służby
harcerskiej

b. plan pracy

drużyny

c. spis harcerski
d. pisemne

zobowiązanie do
pełnienia funkcji
drużynowego

Jak długo trwa okres
próbny drużyny
harcerskiej/gromady
zuchowej?

Twój 17-letni kolega
ze stopniem ćwika
chce założyć drużynę
harcerską. Pyta Cię,
co musi zrobić, aby
to uczynić. Co mu
odpowiesz?

Znajomo

ść

regulaminów

(regulamin mundurów,

musztry, itp.)

Kto salutuje w czasie
podniesienia flagi
państwowej podczas
apelu?

a. wszyscy harcerze
b. tylko

instruktorzy

c. dowódcy grup

stojących w
szyku

d. osoby znające

Hymn ZHP

Wymień po kolei
elementy apelu
obozowego i krótko
je scharakteryzuj.

Czy w ramach
obrzędowości
drużyny można
zmienić guziki
mundurów?
Odpowiedź
uzasadnij.

AK SPRAWDZAĆ WIEDZĘ

? 19

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

20 K

SZTAŁCENIE METODĄ HARCERSKĄ

IEDZA

WIEDZA

TEST PYTAŃ

ZAMKNIĘTYCH

TEST PYTAŃ

OTWARTYCH

PYTANIE

PROBLEMOWE

Prawa i obowi

ązki dru

żynowego

Kto składa w hufcu
pisemne zobowiązanie
do prowadzenia
gromady zuchowej w
przypadku
niepełnoletniego
drużynowego?:

a.  opiekun gromady
b.  drużynowy
c.  rodzic

drużynowego

d. nikt – dopóki

drużynowy nie
będzie pełnoletni

Czy drużynowy
niebędący
instruktorem ma
czynne prawo
wyborcze w hufcu?

Członek Twojej
starszoharcerskiej
drużyny upija się w
czasie wycieczki
drużyny. Jakie
konsekwencje
możesz wyciągnąć?
A jak zareagujesz?

Statut ZHP (np. metoda

harcerska)

Do czterech głównych
elementów metody
harcerskiej nie
zaliczamy:

a. uczenia w działaniu
b. systemu wartości

(PiP)

c. pracy w małych

grupach

d. różnorodności form

pracy

Wymień trzy
przykładowe cechy
metody harcerskiej i
scharakteryzuj jedną
z nich.

Pokaż przykłady z
Twojego życia
harcerskiego, w
których przejawia
się obecność
wybranych 3 cech
metody harcerskiej.

Można by pomyśleć, iż egzaminowanie nie jest do końca zgodne z metodą
harcerską. Zresztą tak, jak całe uczenie wiedzy. Gdy przyjrzymy się temu
dokładniej okazuje się, iż jest zupełnie inaczej. Każdej umiejętności musi
towarzyszyć wiedza o jej mechanizmach. Inaczej instruktor będzie ograniczony
do pewnych wytrenowanych schematów. Nie będzie także posiadał zdolności
rozwijania, modyfikowania, unowocześniania danej umiejętności. Zaś sam
egzamin jest najbardziej naturalną formą sprawdzenia wiedzy.

Sprawdzając wiedzę uczestników kursu należy pamiętać, że naszym celem na
kursie jest ukształtowanie osoby przygotowanej do pełnienia funkcji
drużynowego najlepiej, jak to tylko możliwe. Nie należy jednak łączyć tego
zamiaru z przeświadczeniem, iż przygotowany wędrownik, to wędrownik

znający na pamięć wszelkie dokumenty potrzebne do pracy wychowawcy
harcerskiego. Kształćmy osoby myślące! W zależności o poziomu pytań
sprawdzających wiedzę, możemy przecież udostępnić zdającym dokumenty

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

prawne, statut itp. Niemożliwe jest bowiem, by znać na pamięć wszystkie te

przepisy. Po to są one ogólnodostępne w biblioteczkach hufcowych,
składnicach harcerskich i poradnikach internetowych, by z nich korzystać.
Mądry drużynowy, to nie ten, który wie wszystko, lecz ten, który wie, gdzie
sięgnąć po pomoc w razie problemu.

RADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY

Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP – Macierzysta Akademia Kształcenia

Bibliografia

[1] Gazeta IT nr 9 (39), Marek Kowalkiewicz, Zarządzanie wiedzą krok po

kroku: Czym jest wiedza?
[2] M.Łaguna, Szkolenia, Gdańske Wydawnictwo Psychologiczne 2004

[3] K.Wawer-Dziedziak Program Wspierania Biznesu Phare, projekt SME-fit
Jak zorganizować i poprowadzić szkolenia , Związek Rzemiosła Polskiego 2004
[4] J. Holt, How Children Learn, New York: Pitman 1967
[5] W. Laskowski, Poradnik organizatora kursu drużynowych, KCh Gdańsk

2001 (fragmenty)

22 K

SZTAŁCENIE METODĄ HARCERSKĄ

IEDZA