TYP: GĄBKI — PORIFERA (SPONGIARIA)

Są to wielokomórkowce dwuwarstwowe, które nie tworzą tkanek opartych na onie podstawnej ani narządów. Zamieszkują
morza oraz wody słodkie. Opisano 00 gatunków gąbek, z których 200 to gatunki słodkowodne. W Bałtyku żyje 10, v
Polsce prawdopodobnie 7 gatunków.
Gąbki jako osobniki dojrzałe prowadzą osiadły tryb życia, ale w stadium walnym, dzięki obecności wici, są wolno
pływające. Są mikrofagami, odżywiają filtrując wodę, z której wychwytują pokarm, trawiony później wewnątrzkomór-vo.
Nie mają układów wewnętrznych, a ich komórki mogą zmieniać swoją ikturę, w celu pełnienia niezbędnych funkcji
somatycznych i generatywnych. zmnażają się płciowo i bezpłciowo. U larw, podczas ich rozwoju, obserwuje się wrócenie
listków zarodkowych. Wpływają na samooczyszczanie się zbiorników inych.
Gąbki żyją od roku do kilkudziesięciu lat, osiągają rozmiary od kilku imetrów do 2 m.
Budowa wewnętrzna. Gąbki nie tworzą tkanek, wykazują znaczne zróż-)wanie komórek, a dzięki możliwościom
zmiany struktury i funkcji pozwalają prawidłowy przebieg wszystkich procesów życiowych u tych zwierząt. Ciało ki
zbudowane jest z dwu warstw; zewnętrzna to warstwa dermalna (pinakoder-
ektomezenchyma) okrywająca ciało gąbki i warstwa wewnętrzna zwana nież gastralną (endomezenchyma,
choanoderma) wyścielająca powierzchnie vnętrzne, gdzie zachodzi wychwytywanie cząstek pokarmowych. Między tymi
ema warstwami znajduje się bezpostaciowa mezoglea, która wypełnia wszystkie ;strzenie i zawiera różne rodzaje komórek.

Warstwę zewnętrzną tworzą płaskie komórki — pinakocyty,
pełniące role tonka okrywającego. Wśród nich znajdują się
porocyty, komórki mieszczące obie pory (otwory wlotowe),
którymi woda wpływa do ciała gąbki (rys. 23). rstwa
wewnętrzna, gastralną, wyścieła wewnętrzną jamę ciała.
Tworzą ją lorki kołnierzykowe zwane choanocytami (rys. 24),
które wychwytują pokarm; hoanocytach odbywa się również
trawienie pokarmu. Komórki kołnierzykowe jednym z biegunów
mają wici (biczyki), a ich rytmiczny ruch zapewnia :pływ
wody przez gąbkę i stanowią najważniejszy element układu
wodnego gacyjnego) gąbek. W choanocytach na uwagę zasługuje
budowa kołnierzyka, erwacje w mikroskopie elektronowym
pozwoliły ustalić, że kołnierzyk lowany jest z delikatnych
mikrokosmków. Te połączone są między sobą

rzecznie

mikrofibrylami. W ten sposób kołnierzyk stanowi rodzaj
sieci, przez

11

Rys. 23. Przekrój przez ciało gąbki. A — warstwa
ektomezenchymatyczna (dermalna), B — mezoglea, C — warstwa
endomezenchymatyczna (gastralna); 1 — otwór wlotowy, 2 —
pinakocyt, 3 — skleroblast, 4 — igła szkieletowa (makroskleryt), 5 —
mikrodysk, 6 — komórka gwiaździsta — kolenocyt, 7 — archeocyt, 8 —
choanocyt, 9 — igła trójosiowa (w czasie budowy), 10 igła jednoosiowa (w
czasie budowy), 11 — amebocyt. (Wg różnych

autorów)

Rys. 24. Komórki kołnierzykowe — choanocyty. (Wg Min-czina, z Grabdy

1972)

którą przepływa prąd wody, wywołany ruchami wici. Wielkość cząstek pokarmowych jest
selekcjonowana; do wnętrza kołnierzyka dostają się tylko te, które choanocyt może wchłonąć
i strawić. Rozmieszczenie i liczba choanocytów zależy od typu budowy (askon, sykon,
leukon, rys. 24). Woda wpływa przez pory, znajdujące się w porocytach, następnie

kanalikami osiąga koszyczki (u gąbek typu >ykon i leukon). Tu następuje wychwytywanie cząstek pokarmowych. Następnie
kanalikami woda wpływa do spongocelu i przez otwór wyrzutowy (oskulum) wypływa na zewnątrz.
Ciągły przepływ wody warunkuje również wymianę gazową u gąbek. Niektóre ;abki słodkowodne, np. nadecznik
(Spongilla lacustris), zawierają wewnątrz komórek drobne, symbiotyczne glony Zoochlorellae i mogą korzystać z tlenu,
*ytwarzanego przez glony na drodze fotosyntezy.
Budowa zewnętrzna. Kształt gąbek jest bardzo zróżnicowany. Gąbki mogą mieć ciało w formie płaskiej plechy, kuliste,
drzewkowate, wachlarzowate, bardzo wydłużone, w kształcie kielicha lub workowate. Sztywność ciała i zachowanie
określonych kształtów u gąbek warunkuje obecność szkieletu. Szkielet może być rbudowany z igieł lub włókien
sponginowych zawierających organiczną substancję — sponginę.
Igły (spikule, skleryty) u gąbek wapiennych Calcarea zawierają węglan wapnia, CaCO

3

, w formie kalcytu lub aragonitu,

natomiast u gąbek niewapiennych Demospongiae niektóre gatunki budują szkielet z igieł krzemionkowych, SiO

2

. !<5ztałty

igieł wykazują ogromną różnorodność (rys. 25) i zależnie od ukształtowania przestrzennego igły gąbek dzieli się na jedno-,
trój-, cztero- i wieloosiowe. Duże <ńkule określa się jako megaskleryty (makroskleryty), małe igły to mikroskleryty.
Główną masę szkieletu tworzą megaskleryty, mikroskleryty zaś rozmieszczone są » warstwie powierzchownej lub luźno
w miąższu ciała.
Skleryty są wytwarzane przez komórki zwane skleroblastami. Liczba sklero-blastów, niezbędna do budowy zależy od
kształtu spikuli. Na przykład igłę ednoosiową budują dwa skleroblasty, igłę czteroosiową — cztery. Kształt i rozmiary mikro-
i megasklerytów wykazują ogromną różnorodność. Są charakterystyczne dla gąbek i są pomocne w oznaczaniu
gatunków.
Mezoglea znajduje się między warstwą dermalną i gastralną, jest bezpo-^aciowym żelem, wytworzonym przez komórki
gwiaździste (kolenocyty). W tworzeniu mezoglei mogą brać udział komórki warstwy zewnętrznej i wewnętrznej.
W mezoglei znajdują się różne rodzaje komórek, z których najważniejsze to archeocyty — komórki o charakterze
embrionalnym. Archeocyty przez zmianę -wojej struktury mogą odtwarzać inne typy komórek i dzięki tym cechom pełnić
różne funkcje. Amebocyty mogą się przemieszczać za pomocą nibynóżek pseudopodii) i są komórkami, które pełnią
różne funkcje troficzne (trawienie - ewnątrzkomórkowe) i transportowe: amebocyty, jeśli gromadzą zapasy glikogenu i
białka, nazywają się tesocytami.
Zależnie od rozmieszczenia i proporcji poszczególnych elementów komórkowych i mezoglei wyróżnia się trzy typy
budowy gąbek (rys. 26). Gąbki
zbudowane wg typu askon mają workowaty kształt ciała. Woda wpływa przez liczne pory do obszernej jamy
paragastralnej (spongocelu), wysłanej choanocy-tami. Komórki kołnierzykowe wychwytują pokarm, po czym woda
wypływa przez oskulum, położone na szczycie ciała, które u wielu gatunków gąbek wapiennych jest otoczone
wapiennymi igłami jednoosiowymi.
U gąbek zbudowanych wg typu sykon ściana ciała jest grubsza, a choanocyty są rozmieszczone w koszyczkach. Woda
wpływająca przez pory jest doprowadzana kanalikami do koszyczków, skąd po odfiltrowaniu pokarmu, kanalikami
odpływa do spongocelu, a następnie przez otwór wyrzutowy opuszcza ciało gąbki.
W typie leukon układ kanalików doprowadzających i odprowadzających wodę jest bardziej rozwinięty, a liczba
koszyczków jest większa, przez co wzrasta

Rys. 25. Igły gąbek. A — igły szkieletowe i miąższowe, B — amfidyski; 1 —
makroskleryty, 2 — mikroskleryty, 3 — makrodyski, 4 — mikrodyski. (Z Grabdy 1972)

Rys. 26. Typy budowy gąbek. A — askon, B —

sykon, C — leukon; 1 — oskulum,

2 — ektomezenchyma, 3 — porocyt, 4 — pinakocyt,

5 — endomezenchyma, 6 — koszyczki

z choanocytami, 7 — mezoglea, 8 — spongocel, 9

— choanocyt, 10 — kanaliki irygacyjne.

Strzałki wskazują kierunek przepływu wody. (Wg

różnych autorów)

Rys. 27. Larwy gąbek. A — parenchymula, B — amfiblastula, C — ragon; 1 — zewnętrzna warstwa orzęsionych komórek, 2 — koszyczki
z choanocytami, 3 — oskulum. 4 — skleryty, 5 — jama blastuli. (A — wg Simma 1960, B — wg Maasa, z Grabdy 1972. C — wg Sollasa,

z Grabdy 1972)

powierzchnia pokryta choanocytami. Dzięki temu masa przyswajalnego pokarmu jest również większa niż u gąbek
zbudowanych wg typów askon i sykon. Gąbki tak zbudowane mają dobrze rozwinięty układ irygacyjny i mogą osiągać
duże wymiary ciała.
Niektóre gąbki Demospongiae wykazują obecność elementów kurczliwych miocytów, zlokalizowanych wokół porocytów.
U innych stwierdzono obecność komórek, których wypustki łatwo się wysrebrzają, co jest charakter, styczne dla elementów
układu nerwowego. U gąbek wykryto związki typowe dla aktywności nerwowej, jak acetylocholina i cholinesteraza.
Wskazuje to na istnienie u tych zwierząt bardzo prymitywnego układu nerwowego.
Rozmnażanie. Gąbki rozmnażają się płciowo, wytwarzając jaja i plemniki,

B

Rys. 28. Rozwój gąbki. A — wolno pływająca amfiblastula, B — gastrulacja, C — młoda gąbka;

• — warstwa komórek orzęsionych, 2 — ektomezynchyma, 3 — endomezynchyma, 4 — osku-

lum, 5 — spongocel. (Wg różnych autorów)

Rys. 29. Gemule gąbek słodkowodnych. 1 — otwór gemuli (mikropyle), 2 — amfidyski, 3 — igły krzemionkowe jednoosiowe. (Wg Simma, z
Grabdy 1972)

bezpłciowo przez tworzenie ciał przetrwalnikowych oraz przez pączkowanie. Są rozdzielnopłciowe lub hermafrodytyczne.
Rozmnażanie płciowe. Z archeocytów tworzą się jaja: plemniki powstają z choanocytów. Po zapłodnieniu rozwija się
dwuwarstwowa larwa parenchymula — u nadecznika lub amfiblastula — u gąbek wapiennych (rys. 27B). W obu
przypadkach zewnętrzna warstwa komórek jest orzęsiona i larwy pływają swobodnie. Po pewnym czasie larwy
przytwierdzają się do podłoża i zachodzi gastrulacja. Podczas tego procesu orzęsione komórki warstwy zewnętrznej
wędrują do środka, tworząc warstwę choanocytów. Natomiast komórki tworzące wewnętrzny listek u larwy

przemieszczają się na zewnątrz i budują warstwę dermalną (rys. 28). Takie odwrócenie listków zarodkowych spotyka się
tylko u gąbek, dlatego gąbki określa się jako zwierzęta odwrócone — Enantiozoa.
Innym typem larwy jest ragon (rys. 27C), spotykany u niektórych gatunków gąbek niewapiennych. Tę larwę cechuje
stożkowaty kształt ciała, obecność zewnętrznej warstwy komórek oraz koszyczków z choanocytami. Z niej rozwija się
gąbka typu leukon.
Rozmnażanie bezpłciowe. Ten typ rozmnażania odbywa się przez fragmentację kolonii, pączkowanie, tworzenie stolonów
(odnogi ciała gąbki macierzystej, na których końcu rozwijają się młode gąbki) oraz przez wytwarzanie charakterystycznych
tworów — gemul (rys. 29).
Gemule są ciałami przetrwalnikowymi. Wytwarzane są przez gąbki żyjące w klimacie umiarkowanym przed okresem
zimowym, jako ciała przetrwalnikowe lub w okresie suszy w klimacie tropikalnym. Zawierają wewnątrz archeocyty i
substancje pokarmowe; na zewnątrz wytwarzają sponginową osłonkę (nadecznik) lub amfidyski (nawodnik) (rys. 25B). W
korzystnych warunkach (temperatura, wilgotność, pokarm) archeocyty wędrują na zewnątrz gemuli przez otworek zwany
mikropyle, po czym zaczyna się wzrost młodej gąbki. Soryty tworzą się w mezoglei i opuszczając macierzystą gąbkę
zawierają larwę, która po metamorfozie tworzy nowy organizm.
Gąbki cechuje duża zdolność do regeneracji — z drobnych fragmentów ciała, w sprzyjających warunkach, gąbka może
odbudować cały organizm.
Typ gąbki dzieli się na trzy gromady: gąbki wapienne, gąbki nie wapienne i gąbki szkliste, z których dwie pierwsze
zostaną omówione.

GROMADA: GĄBKI WAPIENNE — CALCAREA

Są to gąbki wyłącznie morskie, których szkielet tworzą wapienne igły jedno-, trój- i czteroosiowe. Gąbki wapienne są
zbudowane wg typów askon, sykon bądź leukon. Żyją na niewielkich głębokościach pojedynczo lub kolonijnie.
Sykon — Sycon raphanus. Niewielka gąbka morska, dochodząca do 2 cm wysokości, workowatego kształtu, zbudowana
wg typu sykon (rys. 30). Wapienny

Rys. 30. Gąbka Sycon raphanus. 1 — igty wapienne

otaczające oskulum, 2 — spongocel, 3 — koszyczki

z choanocytami. (Wg Dogiela 1986)

szkielet tworzą igły jedno-, trój- i czteroosiowe. Oskulum jest otoczone długimi igłami
jednoosiowymi. Jest to obojnak (hermafrodyta), w którego rozwoju występuje wolno
pływająca larwa amfiblastula. Rozmnaża się również przez pączkowanie.

GROMADA: GĄBKI NIEWAPIENNE — DEMOSPONGIAE

Gąbki morskie i słodkowodne, zbudowane wg typu leukon, których szkielet, jeśli istnieje,
tworzą igły krzemionkowe, często spojone sponginą. Tworzą kolonie
0

różnorodnym kształcie, gdzie trudno wyróżnić poszczególne osobniki.

Nadecznik - Spongilla lacustris. Jest gąbką słodkowodną, często spotykaną w
czystych jeziorach i wolnopłynących rzekach i strumieniach, zbudowaną wg typu
leukon. Szkielet jest zbudowany z jednoosiowych igieł krzemionkowych, spojonych
sponginą (rys. 31B). Kolonie nadecznika mogą osiągać rozmiary do

1

m, ich kształt zależy od podłoża, na którym się osiedliły. W skład kolonii

wchodzi duża liczba osobników, które trudno rozróżnić. W strefie fotycznej jeziora
zabarwienie nadecznika jest zielone, wskutek obecności zoochlorelli, gąbki żyjącej
głębiej, na 12 m i głębiej mają zabarwienie rogowoszare. Wiosną nadeczniki
rozmnażają się płciowo, latem zaczynają budować gemule; osłonkę gemuli
pokrywają drobne igły (rys. 32). Nadecznik zawiera duże ilości jodu

(0,00053-0,00208%) i był wykorzystywany do leczenia schorzeń tarczycy.
Nadecznik jest filtratorem i przyczynia się do oczyszczania wód.

Ekologia i znaczenie gąbek. Znaczenie gąbek w ekosystemie wodnym jest

związane ze sposobem pobierania pokarmu przez gąbki morskie i słodkowodne.

Przez ich układ irygacyjny przepływają znaczne ilości wody. Na przykład gąbka

zbudowana wg typu askon, Leucosolenia sp. o średnicy l cm i wysokości 10 cm,

zawierająca około 2 milionów choanocytów, przetacza przez swoje ciało 22,6 l

vody w ciągu doby. Porowata struktura gąbek sprzyja osiedlaniu się wewnątrz

rąbek lub na ich powierzchni licznych gatunków z różnych grup systematycznych,

iocząwszy od pierwotniaków przez liczne gatunki stawonogów i ich larw. Niektóre
wierzęta wykazują cechy drapieżnictwa pożerając gąbkę, np. ślimaki lub ryby

ys. 34C).

Gąbki mogą być wskaźnikami czystości wody. Kilka gatunków opisywanych terenu Polski w latach 20. XX wieku i
później, obecnie prawie się nie spotyka, rzyczyną tego może być wzrost zanieczyszczeń wód w Polsce, który nastąpił
ciągu ostatnich lat.
Praktyczne wykorzystanie gąbek jest dzisiaj dosyć ograniczone. Poławiane są

;

bki do celów higienicznych, jednak na dużo

mniejszą skalę, gdyż intensywna sploatacja stanowisk, gdzie występowały gąbki w poprzednich okresach, prowadziła do
znacznego zmniejszenia liczby gatunków określanych jako „gąbki smetyczne".
Nadecznik, ze względu na dużą zawartość jodu, oraz inne gąbki słodkowodne w 1216 r. były wykorzystywane we
Włoszech do leczenia wola, tj. przerostu ;zycy. Spalony szkielet gąbki słodkowodnej, określano jako Spongia usta lub

r

bo

spongiae. Suchy szkielet spalony i wymieszany z tłuszczem służył do eraii w bólach gośćcowych. Nalewka nadecznika
na spirytusie, zwana Tinctura 'igae, była stosowana w bólach reumatycznych i niedomogach gruczołu zowego.

DZIAŁ: TKANKOWCE — EUMETAZOA (HISTOZOA

Tkankowce w toku ewolucji wytworzyły zespoły komórek przystosowanych do określonych funkcji, zwane
tkankami. Między tkankowcami występują jednak znaczne różnice w organizacji i funkcjonowaniu ciała, gdyż
liczba tkanek i ich rozwój są u poszczególnych grup tkankowców bardzo zróżnicowane. Najprostsze tkankowce w
rozwoju zarodkowym wykształciły dwa listki zarodkowe: zewnętrzną ektodermę, zwaną także ektoblastem, oraz
wewnętrzną endodermę (endoblast); między nimi rozwija się cienka blaszka podstawowa lub grubsza mezoglea.
Zwierzęta mające dwie warstwy komórek, o różnej funkcji w organizmie, powstałych z dwóch listków zarodkowych,
nazywa się dwuwarstwowcami
—

Diploblastica. Większość z nich cechuje promienista symetria ciała i nazywane

są promienistymi — Radiota. Do dwuwarstwowców zalicza się dawny typ
jamochłony.
Druga, najliczniejsza grupa tkankowców to trójwarstwowce. Zwierzęta trójwarstwowe — Triploblastica rozwijają się
z trzech listków zarodkowych
—

ektodermy, endodermy oraz z trzeciego listka mezodermy (mezoblast). U wyżej

zorganizowanych Triploblastica mezoderma buduje ścianki wtórnej jamy ciała
(celoma). Gatunki, które ją mają, zalicza się do grupy Coelomata. Tkankowce nie
mające wtórnej jamy ciała zalicza się do Acoelomata. Zwierzęta należące do
tkankowców trójwarstwowych cechuje dwuboczna symetria ciała.
Wszystkie komórki występujące u tkankowców można podzielić pod względem ich funkcji. Odpowiedzialne za rozmnażanie
to komórki generatywne, pozostałe, budujące liczne tkanki i narządy, zwą się komórkami somatycznymi.
Dwuwarstwowce — zaliczane dawniej do jamochłonów — są to zwierzęta wodne, z których większość żyje w morzach.
Należą tu gatunki wolno żyjące lub prowadzące osiadły tryb życia. Ciało jamochłonów zbudowane jest z ektodermy, tkanki
oddzielającej organizm od środowiska zewnętrznego, i endodermy, która buduje układ pokarmowy i cały system służący
do rozprowadzania pokarmu. Jest to układ gastro-waskularny lub pokarmowo-naczyniowy. Otwór gębowy łączy się z

jamą gastralną (gastrocoel, coelenteron), wysłaną komórkami endodermy. Jamochłony mają również komórki nerwowe i
mięśniowe, reprezentujące pierwotny charakter.
Typ, który gromadzi większość gatunków jamochłonów, to parzydełkowce.

TYP: PARZYDEŁKOWCE — CNIDARIA

Jamochłony morskie i słodkowodne, żyjące pojedynczo lub kolonijnie. Znanych iest około 9000 gatunków. Mają komórki
parzydełkowe (knidocyty), służące do obrony i ataku. Większość parzydełkowców ma promienistą budowę ciała i
występuje w dwóch postaciach: polipa i meduzy.
Polip (rys. 35) prowadzi osiadły tryb życia, przytwierdzając się do podłoża itopą. Na przeciwległym końcu ciała jest
otwór gębowy otoczony czułkami, który orowadzi do jamy gastralnej, kończącej się ślepo. Meduza (rys. 38) ma ciało
w kształcie odwróconego spodka. Pływa swobodnie w toni wodnej (forma pelagiczna), dzięki rzęskom i skurczom
całego ciała. Otwór gębowy mieści się od spodu, otoczony jest czterema płatowatymi ramionami. Prowadzi on do jamy
gastralnej, od której odchodzą kanały promieniste, połączone na obwodzie kanałem okrężnym. Mezoglea jest dobrze
rozwinięta i wypełnia przestrzenie wewnątrz ciała meduzy.

B

Rys. 35. Budowa polipa. A — przekrój poprzeczny, B — przekrój podłużny;

1 — ektoderma,

2 — mezoglea, 3 — endoderma, 4 — otwór gębowy, 5 — ramię, 6 — jama

chłonąco-trawiąca

(gastrocel), 7 — stopa. (Wg Sembrata, z Grabdy 1972)

Ciało parzydełkowców jest zbudowane z różnych typów komórek. W ektodermie są komórki:
nabłonkowo-mięśniowe, zawierające włókienka kurczliwe, które okrywają ciało i
powodują jego skurcze; interstycjalne, które się przemieszczają ruchem pełzakowatym oraz
mogą, przez zmianę swojej struktury, zastępować inne typy komórek; parzydełkowe
(knidocyty) — występują szczególnie licznie na czułkach, pełniąc funkcje obronne;

nerwowe — ich wypustki tworzą sieć, szczególnie bogatą wokół otworu gębowego.

W endodermie występują następujące typy komórek: nabtonkowo-mięśniowe zaopatrzone
w 2-3 wici mogą tworzyć nibynóżki w celu pochłaniania pokarmu (fagocytoza); nerwowe,
które z komórkami nerwowymi ektodermy tworzą rozproszony układ nerwowy;
gruczołowe wydzielające śluz i enzymy trawienne.
Parzydełkowce są rozdzielnopłciowe lub obupłciowe. Zapłodnienie przebiega wewnątrz
organizmu lub w wodzie. Rozród bezpłciowy odbywa się przez podział podłużny lub
poprzeczny i przez pączkowanie.

GROMADA: STUŁBIOPŁAWY — HYDROZOA

Stułbiopławy są zwierzętami morskimi i słodkowodnymi, żyją pod postacią polipa i
meduzy. Polipy osiągają niekiedy wysokość 2 m, średnica meduz może

Rys. 36. Budowa stułbi. A — przekrój podłużny, B — przekrój poprzeczny, C — przekrój
podłużny przez ścianę ciała; 1 — ektoderma, 2 — endoderma, 3 — błona
podstawowa, 4 — jama chłonąco-trawiąca, 5 — komórki nabłonkowo-mięśniowe
ektodermy, 6 — komórki interstycjalne, 7 — komórki parzydełkowe, 8 — komórki nerwowe,
9 — komórki nabłonkowo--mięśniowe endodermy, 10 — ramiona (czułki), 11 — otwór
gębowy, 12 — stożek gębowy, 13 — pączkujący młody osobnik, 14 — stopa, 15 — jajnik,
16 —jądro. (A — wg Briana, B — wg Polańskiego, C — wg Kaestnera, z Dogiela 1986)

również dochodzić do 2 m. Żyją kolonijnie lub pojedynczo. Dotychczas opisano
około 2700 gatunków stułbiopławów, z czego z Bałtyku 25.
Stułbia płowa — Hydra vulgaris. Gatunek słodko wodny, żyje w wodach
stojących i w rzekach, przyczepiona stopą do roślin, kamieni i innych
przedmiotów podwodnych. Występuje pod postacią polipa, osiągając 2 cm
długości. Otwór gębowy otoczony czułkami łączy się z jamą gastralną (rys. 36).
Ekto- i endodermę rozdziela cienka błona podstawowa. Włókienka kurczliwe
komórek nabłonkowo--mięśniowych, w endodermie ułożone są wzdłuż długiej
osi ciała, a w ektodermie mają kierunek okrężny. Dzięki takiemu układowi
komórek nabłonkowo-mięśnio-wych stułbia przyczepiona do podłoża może
zmieniać kształt ciała oraz odchylać się na boki.
Komórki parzydełkowe (knidy, knidocyty) (rys. 37) znajdują się w ektodermie i

są szczególnie liczne na czułkach i wokół otworu gębowego. Zależnie od sposobu działania wyróżniono trzy typy
knidocytów:

•

penetranty — wystrzelone wbijają się w ciało ofiary, wprowadzając

hipnotoksynę, jad, który poraża obiekt ataku;

•

glutynanty — wyrzucają lepkie wici, które unieruchamiają zdobycz;

—

wolwenty — zawierają długie nici, oplatające atakowane zwierzę.

Komórki parzydełkowe działają jednorazowo i zastępowane są przez nowe,
powstające z komórek ektodermy.
Trawienie zdobyczy zachodzi w jamie gastralnej. Enzymy wydzielane przez komórki gruczołowe endodermy trawią
częściowo pokarm i jest to trawienie pozakomórkowe. Następnie komórki endodermy wytwarzają nibynóżki, fagocytują
nadtrawiony pokarm i wprowadzają go do swego wnętrza. Tam tworzą się wodniczki pokarmowe, w których odbywa
się ostateczne trawienie pokarmu. Tę drugą fazę rozkładu pokarmu u stułbi nazywa się trawieniem
wewnątrzkomórkowym.
Rozmnażanie zachodzi na drodze płciowej, a gamety wytwarzane są z komórek interstycjalnych ektodermy. Po zapłodnieniu
zygota tworzy twardą otoczkę, w której zimuje, aby na wiosnę rozwinąć się w młodą stułbię. Jest hermafrodytą.
Rozmnażanie bezpłciowe polega na wytworzeniu pączków, które rosnąc przybierają kształt polipa i przez pewien czas
zrośnięte są z osobnikiem macierzystym. Może także tworzyć osobniki potomne przez podział ciała.
Dużą grupę stułbiopławów stanowią morskie gatunki kolonijne, u których poszczególne osobniki tworzące kolonie mają
zarówno postać polipa, jak i meduzy. Osobniki te przystosowały się do pełnienia różnych funkcji, jak: zdobywanie
pokarmu, obrona, rozmnażanie, a także utrzymanie kolonii w określonym profilu wodnym (przy powierzchni, na właściwej
głębokości toni wodnej) dzięki pęcherzom pławnym.
Kolonie te tworzą podwodne łąki, przypominające zarośla roślinne, które są dogodnym siedliskiem dla wielu zwierząt
morskich.

GROMADA: KRĄZKOPŁAWY — SCYPHOZOA

Jamochłony morskie, wśród których dominuje postać meduzy, osiągają średnicę do 2 m. Narządami zmysłów są ciałka
brzeżne (rhopalia), zawierające narząd równowagi oraz foto- i chemoreceptory. Gonady są pochodzenia endo-dermałnego.
Opisano około 200 gatunków krążkopławów, z których 2 żyją w Bałtyku.

Chełbia modra — Aurelia aurita. Jest gatunkiem żyjącym w Bałtyku. Ciało w kształcie płaskiego krążka, galaretowate
i przezroczyste (rys. 38). Chełbia jest

Rys. 38. Budowa meduzy. 1 — ramiona (płaty gębowe), 2 — otwór gębowy, 3 —

czułki brzeżne,

4 — ciałko brzeżne, 5 — kanał okrężny, 6 — kanał promienisty, 7 —

gonada, 8 — żołądek,

9 — ektoderma, 10 — endoderma, 11 — mezoglea. (Wg Naumowa, z

Dogiela 1986)

gatunkiem rozdzielnopłciowym, a obie płci różnią się kolorem
gonad, które u samca są barwy fioletowawej, a u samicy
różowawej. Na brzegu ciała znajdują się liczne czułki z
parzydełkami oraz osiem równomiernie rozmieszczonych ciałek
brzeżnych.
Otwór gębowy otoczony czterema płatami przyustnymi (ramionami)
prowadzi do układu pokarmowo-naczyniowego, w którym odbywa
się trawienie, rozprowadzanie i wchłanianie pokarmu. Układ ten ma
budowę promienistą i składa się z jamy gastralnej oraz

odchodzących od niej kanałów promienistych i kanału okrężnego, które dzięki skurczom całego ciała
rozprowadzają pokarm.
W rozwoju chełbi występuje przemiana pokoleń typu metagenezy (rys. 39). Osobniki męskie wytwarzają plemniki, żeńskie
produkują oocyty, które w środowisku wodnym tworzą zygotę. Z zygoty rozwija się wolno pływająca orzęsiona larwa

Rys. 39. Rozwój chełbi. 1 — planula, 2 — polip, 3 — strobilacja, 4 — efira — wolno
pływająca,

5 — meduza. (Wg Jury 1971)

— planula, która po pewnym czasie osiada na podwodnych
przedmiotach, przemienia się w polipa i pod tą postacią zimuje. Na wiosnę
polip dzieli się poprzecznie (strobilacja) na formy larwalne zwane
efyrami, które stopniowo odrywają się od polipa i rozpoczynają
samodzielny żywot. Rosną szybko, osiągając w Bałtyku jako dorosłe meduzy
12-30 cm średnicy. Meduza występująca w cyklu rozwojowym jest
pokoleniem płciowym, natomiast polip jest postacią rozmnażającą się
bezpłciowo.

GROMADA: KORALOWCE — ANTHOZOA

Koralowce są jamochłonami wyłącznie morskimi, które występują
tylko w postaci polipów. Żyją kolonijnie lub pojedynczo. Mają

endodermalną gardziel, a ich jama gastralna jest podzielona przegrodami (septy). Budują szkielet z węglanu wapnia lub
rogowy. Gonady leżą w przegrodach. Niektóre gatunki osiągają
znaczne rozmiary, a ich kolonie tworzą olbrzymie, wielokilometrowej długości, rafy koralowe. Na całym świecie
opisano około 6500 gatunków, z których w Bałtyku żyją tylko trzy.

PODGROMADA: KORALE OSMIOPROMIENNE — OCTOCORALLIA

Koralowce zaliczane do tej podgromady mają jamę gastralną podzieloną ośmioma przegrodami; ich polipy mają
wokół otworu gębowego po osiem czułków.
Koral szlachetny (czerwony) — Corallium rubrum. Tworzy drzewkowate kolonie (rys. 40). Mezenchymatyczny

szkielet osiowy, z organicznej substancji

Rys. 40. Koral szlachetny (czerwony). 1 — polip, 2 — cenosark, 3 — szkielet osiowy, 4
-łączący polipy, 5 — polip ukryty w cenosarku. (Wg Dobrowolskiego i in. 1971)
• kanał

podstawowej i węglanu wapnia, jest zabarwiony na kolor czerwony lub
różowy i jest wykorzystywany do wyrobu ozdób. Szkielet jest pokryty
czerwoną korą (cenosark) z żywej tkanki, na której znajdują się małe, białe
ośmioramienne polipy. Piórówka (pióro morskie) — Pennatula sp. Tworzy
piórokształtne kolonie, w których na bocznych odgałęzieniach osadzone
są drobne polipy odżywcze

Rys. 41. Piórówka. 1 — trzonek, 2 — odgałęzienia boczne
2 z polipami. (Wg Kóllikera, z Grabdy 1972)

— autozoidy (rys. 41). Dolna część kolonii tkwi zagłębiona w mule. Szkielet piórówki jest zbudowany z substancji
rogowej. W Bałtyku żyje piórówka (Pennatula phosphorea), która przy podrażnieniu wykazuje zdolności
bioluminescencyjne.

PODGROMADA: KORALE SZESCIOPROMIENNE — HEXACORALLIA

U tych jamochłonów przegrody w jamie gastralnej i ramiona (czułki) występują w liczbie sześciu lub jej wielokrotności.
Koralowce sześciopromienne liczebnie stanowią 2/3 wszystkich gatunków koralowców.
Ukwiał pospolity — Actinia eąuina. Niewielki koralowiec, którego polip, nie przekraczający 7 cm wysokości, jest
zabarwiony na jaskrawy kolor czerwony, żółty lub zielony i nie tworzy szkieletu (rys. 42). Żyje pojedynczo,
przyczepiony do podłoża podeszwą. Rozmnaża się płciowo i bezpłciowo.
Ukwiał pospolity jest gatunkiem kosmopolitycznym, żyjącym w strefie przybrzeżnej prawie wszystkich mórz. Występuje
niekiedy w ogromnych ilościach, osiedlając się na kamieniach bądź innych przedmiotach podwodnych, a także na ciele
innych zwierząt, jak mięczaki czy skorupiaki. Wywodzi się stąd znana forma symbiozy między ukwiałem a rakiem
pustelnikiem.

Korale madreporowe — Madreporaria. Są to koralowce rafowe ste-notermiczne, wytwarzające szkielet wapienny, o
bardzo zróżnicowanych kształtach, które żyją przeważnie w koloniach. W ciepłych morzach przyrastają
0,5-30 cm rocznie. Są rozdzielnopłciowe i hermafrodytyczne, mogą także rozmnażać się przez pączkowanie.
Odkładają znaczne ilości wapnia, tworząc w sprzyjających warunkach rozległe rafy koralowe. Obecność raf stwarza
korzystne warunki życia dla ogromnej liczby bezkręgowców i ryb oraz działa osłaniające na linię brzegową, przez
wytłumianie falowania wody morskiej.
Opisano około 2500 gatunków, z których najbardziej znane to rodzaje Acropora, Meandrina, Fungia, Pavonia i inne (rys.
43).
Ekologia i znaczenie parzydełkowców. Jamochłony (parzydełkowce), podobnie jak gąbki, są zwierzętami, które jako pokarm
wychwytują z wody drobne organizmy. Liczne parzydełkowce to gatunki drapieżne, które do tego sposobu zdobywania
pokarmu wytworzyły wiele różnych struktur anatomicznych. Stanowią one grupę organizmów morskich o wielorakim
znaczeniu. Korale madreporowe, żyjące w ciepłych wodach oceanicznych, są głównym czynnikiem rafotwórczym i
biorą udział w tworzeniu skał wapiennych. W zależności od położenia rafy względem lądu wyróżnia się rafy
przybrzeżne, barierowe i atole. Przez swoją wielką masę i umiejscowienie rafy koralowe ograniczają intensywność

falowania oceanu, tworząc laguny spokojnej wody, gdzie liczne gatunki bezkręgowców i kręgowców znajdują pokarm i
kryjówki. Dzięki różnorodności gatunków zwierząt i roślin, kształtów i barw rafy stanowią niezwykłe środowisko, będące
wielką atrakcję turystyczną. Duża liczba płetwonurków odwiedzających bazy nurkowe w Egipcie, może stanowić pewne
zagrożenie dla niepowtarzalnych raf Morza Czerwonego.

Niektóre gatunki meduz z .rzędu Cubomedusae są poławiane w celach konsumpcyjnych w Azji. W przybrzeżnych wodach
Australii pojawiają się w pobliżu plaż meduzy, powodujące u ludzi bolesne poparzenia. Komórki parzydełkowe jamochłonów
zawierają wiele toksyn niebezpiecznych dla człowieka. Najbardziej znane to hipnotoksyna, aktynotoksyna, talasyna,
kongestyna, tetramina i inne.
Ludzie kąpiący się w morzu, płetwonurkowie, poławiacze gąbek są narażeni na bezpośredni kontakt z knidocytami, z
których jad wnika pod skórę. Objawy zatrucia to świąd, bąble, stany zapalne skóry, zakłócenie oddychania i pracy serca,
niekiedy śmierć.
Spośród wielu parzydełkowców szczególnie niebezpieczne są stułbiopławy (Physalid), krążkopławy (Cyanea), a z
koralowców ukwiały (Actinia, Anemond).
Koral szlachetny, o oryginalnym zabarwieniu, znany od czasów starożytnych, jest cennym surowcem w jubilerstwie.
Państwa posiadające ten gatunek na swoich wodach terytorialnych chronią go przed nadmierną, rabunkową eksploatacją.

PIERWOTNIAKI:

PODKROLESTWO: PIERWOTNIAKI PROTOZOA

Pierwotniaki są organizmami zbudowanymi z jednej komórki, spełniającej wszystkie czynności życiowe. Zalicza się tu

również gatunki kolonijne, przy czym u niektórych nastąpiło pewne zespolenie komórek, prowadzące nawet do podziału

funkcji miedzy osobnikami.
Ze względu na sposób pobierania pokarmu i stosunek do środowiska wyróżniamy w tej grupie gatunki wolno żyjące,
symbiotyczne i pasożytnicze.
Budowa i funkcje życiowe
Pod względem morfologicznym komórka pierwotniaka odpowiada pojedynczej komórce zwierząt wielokomórkowych,
jednak biologicznie i fizjologicznie stanowi samodzielny organizm. Ciało pierwotniaków zbudowane jest z błony
komórkowej, zarodzi — cytoplazmy (protoplazmy), jądra i organelli (na-rządzików).
Błona komórkowa. Jest wytworem cytoplazmy (głównie ektoplazmy). U gatunków typowo zwierzęcych jest cienka i
elastyczna — plazmolema, grubszą i sztywniejszą zwie się pellikulą (plazmolema wzmocniona dodatkowymi tworami
błoniastymi). Gatunki zbliżone do świata roślinnego oprócz plazmolemy mają dodatkowe otoczki z wielocukrów, np.
pektyny, błonnika. Cytoplazma osobników wielu gatunków może wytwarzać szkieleciki zewnętrzne, bądź wewnętrzne, ze
związków chemicznych pochodzenia organicznego i nieorganicznego.
Cytoplazma. Jest zróżnicowana na ogół na dwie warstwy: przejrzystą warstwę zewnętrzną — ektoplazmę i ziarnistą
warstwę wewnętrzną — endoplazmę, w której występuje jądro i większość organelli pierwotniaków. Zawiera ona białka,
tłuszcze, cukrowce (głównie glikogen), kwasy nukleinowe i inne związki tak organiczne, jak i nieorganiczne. Cytoplazma
pierwotniaków ma zdolności zmieniania swej struktury w zależności od środowiska, mianowicie może występować w
postaci płynnej (stan zol) lub w postaci prawie stałej (stan żel). Cytoplazma w postaci płynnej jest w ciągłym ruchu,
który zasadniczo przebiega zgodnie ze wskazówkami zegara.

Jądro. Pierwotniaki mają z reguły jedno jądro, jednak niektóre gatunki mogą być wielojądrowe w pewnych fazach swego
cyklu rozwojowego (np. zarodziec). Wyjątek stanowią orzęski, u których występują dwa jądra. Jądro bierze udział w
procesie rozmnażania, reguluje także procesy przemiany materii. U orzęsków funkcje te są rozdzielone. Obok jądra
generatywnego, które uczestniczy w procesach rozmnażania, występuje jądro wegetatywne, odpowiedzialne za
procesy

wzrostu i przemiany materii. Jądra te różnią się także rozmieszczeniem chromatyny, w jądrze generatywnym

występuje ona bowiem w skupieniach, natomiast w jądrze wegetatywnym w stanie rozproszenia.
Poruszanie. U pierwotniaków występują różne organella ruchu. Sarkodowe poruszają się za pomocą nibynóżek, czyli
nietrwałych wypustek cytoplazmatycznych, w kierunku których przelewają resztę cytoplazmy. Wiciowce mają długie
wici, umieszczone przeważnie w przedniej części ciała w liczbie 1-10 w zależności od gatunku; u niektórych gatunków
występuje dodatkowe organellum w postaci błony falującej. Orzęski na całej lub części powierzchni ciała pokryte są
rzęskami. Wici i rzęski zbudowane są na tej samej zasadzie. Okrywa je błona komórkowa, a wewnątrz znajduje się
charakterystyczny zespół kurczliwych włókien. Wyróżnia się włókna osiowe i włókna obwodowe. W ektoplazmie u
podstawy każdej wici lub rzęski znajduje się ciałko podstawowe zwane kinetosomem.
Odżywianie. Pierwotniaki zbliżone do organizmów roślinnych odżywiają się samożywnie (autotroficznie), natomiast
typowo zwierzęce — cudzożywnie (hetero-troficznie). Osobniki zdolne do odżywiania się to trofozoity. Osobniki
gatunków wolno żyjących odżywiają się bakteriami, drobniejszymi organizmami zwierzęcymi i glonami, pobierając je na
zasadzie fagocytozy, lub związkami wielkocząsteczkowymi, które pobierają na zasadzie pinocytozy. Osobniki gatunków
pasożytniczych z reguły wchłaniają roztwory substancji drobnocząsteczkowych całą powierzchnią ciała.
Fagocytoza polega na wciąganiu pokarmu wraz z wodą do cytoplazmy w dowolnym miejscu komórki (np. u
pełzaka) lub przez specjalnie wykształcony komórkowy otwór gębowy, czyli cytostom (np. u pantofelka). W miejscu
zetknięcia się z pokarmem (np. bakteriami) błona komórkowa zagłębia się, stopniowo otacza go wraz z pewną ilością wody
i wreszcie oddziela się od błony komórkowej jako błona wodniczki (rys. 1). Tak powstaje wodniczka pokarmowa, czyli
odżywcza, która wraz z cytoplazmą krąży w komórce. W tym czasie do wodniczki przedostają się z cytoplazmy enzymy
trawienne, powodując stopniowo rozłożenie pokarmu, który wchłania cytoplazmą. Z chwilą gdy cytoplazmą wchłonie cały
rozłożony pokarm, wodniczki zawierające nie strawione resztki zbliżają się do powierzchni komórki w dowolnym miejscu

(np. u pełzaka) lub w okolicę specjalnego komórkowego otworu odbytowego zwanego cytopyge (np. u pantofelka).
Błona wodniczki łączy się ponownie z błoną komórkową, a nie strawiony pokarm wypychany jest na zewnątrz; w ten
sposób wodniczki kończą swoją czynność, a więc są one tworami okresowymi i występują z reguły u pierwotniaków
wolno żyjących. Pinocytoza przebiega podobnie, ale tworzą się mniejsze wodniczki zwane pinocytalnymi, a po ich
zaniku cała treść wodniczki przechodzi do cytoplazmy. Trofozoity pobierające związki drobnocząsteczkowe nie tworzą
wodniczek.
Substancje pokarmowe wykorzystują pierwotniaki bezpośrednio w procesach przemiany materii lub gromadzą je w
cytoplazmie w postaci związków zapasowych (np. glikogenu).

rys. 1. Odżywianie się pierwotniaków. A — fagocytoza, B —
pinocytoza, C — wchłanianie; — pokarm (okrzemka), 2 — błona
komórkowa, 3 — cytoplazma, 4 — lizosom, 5 — wodniczka
pokarmowa, 6 — nie strawione resztki pokarmu. (Z
Podbielkowskiego i in. 1975, zmień.)

Oddychanie. Pierwotniaki żyjące w środowisku
tlenowym pobierają tlen całą powierzchnią ciała,
natomiast przebywające w środowisku o małej
zawartości tlenu — dotyczy to szczególnie wielu
gatunków pasożytów — uzyskują energię z rozkładu
związków zapasowych, przede wszystkim glikogenu (np.
świdrowiec koński). Dwutlenek węgla (CO

2

) usuwają na

zewnątrz całą powierzchnią ciała.

Wydalanie. Nadmiar wody i niepotrzebne produkty powstające w wyniku różnych procesów życiowych wydalane są
bezpośrednio przez błonę komórkową tak wydalają głównie pasożyty) bądź gromadzą się one początkowo w wodniczkach
tętniących, zajmujących na ogół stałą pozycję w cytoplazmie. Zwykle występuje jedna wodniczka, ale niektóre gatunki
mają ich więcej (np. pantofelek ma dwie wodniczki). Wodniczki działają dzięki rytmicznemu pulsowaniu otaczającej je
cytoplazmy. Powoli wypełniają się wydalinami do określonej objętości, po czym

nagle wypychają je na zewnątrz

bezpośrednio przez błonę komórkową albo prze2 specjalny drożny kanalik uchodzący na jej powierzchni.
Odbieranie bodźców i system obronny. Pierwotniaki są wrażliwe na bodźce ze środowiska zewnętrznego. Sarkodowe
odbierają je całą powierzchnią ciała, natomiast wiciowce, a przede wszystkim orzęski, przejmują je zakończeniami
organelli ruchu (rys. 18), a następnie przekazują do ciałek podstawowych. Ciałka podstawowe orzęsków połączone są
między sobą włókienkami, dzięki czemu bodziec przenoszony jest również do innych ciałek. Pierwotniaki reagują na
bodźce przeważnie ruchem całego ciała lub jego częścią. Orzęski i niektóre wiciowce mają swoisty system obronny,
uruchamiany w czasie działania określonych bodźców, np. u orzęsków występują trichocysty, wyrzucane na zewnątrz
pellikuli przy podrażnieniu, które w zetknięciu z wodą pęcznieją, przypominając śluzowate pałeczki.
Rozmnażanie. Pierwotniaki rozmnażają się zwykle bezpłciowo, jednak w związku z koniecznością wymiany materiału
genetycznego występuje u nich również rozmnażanie płciowe. Rozmnażanie bezpłciowe polega na podziale osobnika
macierzystego na dwa lub kilka osobników potomnych, przy czym rozpoczyna się ono mitotycznym (kariokinetycznym)
podziałem jądra. Podział osobnika może przebiegać bezkierunkowo (np. u sarkodowych), podłużnie (np. u wiciowców)
lub poprzecznie (np. u orzęsków (rys. 2)). Niektóre gatunki pierwotniaków rozmnażają

Rys. 2. Podział pierwotniaków. A — bezkierunkowy

korzenionóżki (ameba), B — podłużny

wiciowca (świdrowiec), C — poprzeczny orzęska

(pantofelek); 1 — jądro, 2 — mikronukleus,

3 — makronukleus, 4 — wodniczka tętniąca. (Oryg. l.

Kuc)

się bezpłciowo w inny sposób (np. przez pączkowanie — u pierwotniaków osiadłych). W rozmnażaniu płciowym biorą
udział gamety (komórki płciowe), które powstają przez podział odpowiednio przekształconych trofozoitów (np. u
toczka) bądź przez specjalizację osobników w określonych stadiach rozwojowych (np. u zarodźca). Gamety zewnętrznie
jednakowe, a różne tylko fizjologicznie zwą się izogametami, natomiast gamety różne morfologicznie i fizjologicznie —
anizogametami. U niektórych gatunków gameta żeńska jest większa i mniej ruchliwa niż gameta męska, co jest
powszechne u tkankowców. Proces tworzenia gamet poprzedzają przeważnie 2 podziały, z których jeden jest podziałem
mejotycznym — redukcyjnym. Gamety zawierają w jądrze pojedynczą liczbę chromosomów w stosunku do osobnika
macierzystego, są więc komórkami haploidalnymi. Gamety te łącząc się tworzą diploidalną zygotę (zapłodniona
komórka żeńska), a więc osobnik powstający z niej jest także diploidalny. U wielu gatunków pierwotniaków zygota
stopniowo dojrzewa i dopiero po pewnym czasie zaczyna się dzielić mitotycznie (np. u zarodźca). Mejoza może
zachodzić także w zygocie i w tym przypadku osobnik, z którego powstają gamety, jest haploidalny.
Orzęski charakteryzuje szczególny rodzaj procesu płciowego, zwany koniugacją.
Pierwotniaki dzieli się obecnie przeważnie na 7 typów (na podstawie Grabdy, 1984), z których omówimy pięć.

TYP: WICIOWCE — MASTIGOPHORA

Typ wiciowce obejmuje gatunki, których narządem ruchu są wici występujące przez całe życie bądź tylko w pewnych jego
okresach. Ciało wiciowców ma przeważnie kształt stały i otoczone jest pellikulą. Do wiciowców zalicza się gatunki
odżywiające się samożywnie i cudzożywnie. W związku z tym niektóre gatunki (np. toczek) omawia się zarówno w
podręcznikach botanicznych, jak i zoologicznych.

GROMADA: WICIOWCE ROŚLINNE — PHYTOMASTIGOPHORA

Są to wolno żyjące wiciowce, o dużej rozpiętości w rozmiarach ciała, żyjące pojedynczo lub w koloniach. Większość
odżywia się samożywnie dzięki plastydom zawierającym barwniki, które umożliwiają proces fotosyntezy.

Rząd: Euglenida

U Euglenida przedni biegun ciała jest zagłębiony w postaci banieczki. Z dna tego zagłębienia wyrastają przeważnie 2
wici nierównej długości.

Rodzaj: klejnotka — Euglena. Klejnotki żyją w stojących i wolnopłynących wodach słodkich, głównie takich, które
zawierają dużo związków organicznych (np. ścieki).
Wrzecionowate ciało w tylnej części jest zaostrzone, w przedniej lekko zaokrąglone (rys. 3). Długość ciała może
dochodzić do 200 |jm. Protoplazma jest słabo zróżnicowana na ekto- i endoplazmę. W zagłębieniu osadzone są 2 wici na
ciałkach podstawowych. Tylko jedna z nich jest długa, wystaje na zewnątrz i pełni funkcję lokomotoryczną; poruszanie się
polega na tym, że wić wykonuje ruchy wirowe, przez co jak gdyby „wkręca" się w wodę i ciągnie za sobą ciało klejnotki.
W protoplazmie występują duże chloroplasty zawierające chlorofil, dzięki któremu przy dostępie światła klejnotka odżywia
się samożywnie. Związki zapasowe gromadzą się w protoplazmie w postaci drobnych, bezbarwnych ziarenek paramylonu

(wielocukier). Bez dostępu światła klejnotka pobiera np. bakterie, glony przez cytostom, znajdujący się w przedniej części
ciała (odżywianie cudożywne). Tam też położona jest duża wodniczka tętniąca, otoczona małymi wodniczkami
doprowadzającymi. Obok niej występuje czerwona plamka pigmentowa — stigma

— reagująca na bodźce świetlne. Jądro znajduje się w tylnej części ciała.
Rozmnażanie przebiega bezpłciowo przez podłużny podział komórki, zapoczątkowany
podziałem jądra i ciałek podstawowych wici.

Klejnotka zielona. 1 — wić długa, 2 — pel-

likula, 3 — stigma, 4 — zbiornik wodniczki tętniącej,
5 — wodniczki doprowadzające, 6 — chloroplasty,

7 — jądro z jąderkiem. (Z Raabego 1964).

Rząd: Volvocida

Wiciowce z tego rzędu mają przeważnie dwie wolne wici. Pellikulę usztywnia dodatkowo pektyna.

Rodzaj: toczek — Volvox. Wiciowce należące do tego rodzaju tworzą duże, kuliste kolonie. W Polsce w wodach
stojących i wolnopłynących występuje V. globator (kolonie osiągają średnicę ok. l mm).
Kolonie toczka zbudowane są z kilku tysięcy osobników. Każdy osobnik ma dwie wici i otoczony jest galaretowatą
otoczką. Poszczególne otoczki ściśle do siebie przylegają, osobniki zaś połączone są wypustkami cytoplazmatycznymi
zwanymi plasmodesmami (rys. 4). Zapewnia to równomierne rozprowadzenie pokarmu do wszystkich osobników i

koordynuje ruchy ich wici. W kolonii istnieje już pewien podział funkcji. Osobniki
rozmieszczone na powierzchni pełnią funkcje

Rys. 4. Schemat budowy toczka. 1 — osobniki somatyczne, 2 — kolonie potomne, 3 — tworzenie
się mikrogamet, 4 — makrogameta. (Wg różnych autorów, z Grabdy 1984, zmień.)

wegetatywne, określa się je więc jako somatyczne, natomiast znajdujące się we
wnętrzu kolonii pełnią funkcje rozrodcze — są to osobniki generatywne. Późną
wiosną i latem osobniki generatywne rozmnażają się bezpłciowo przez wielokrotny
podział, w wyniku którego powstają kolonie potomne wydostające się na zewnątrz

po rozerwaniu kolonii macierzystej. W jesieni przez specjalizację tych osobników powstają makro- i mikrogamety. Po
kopulacji zygota otorbia się, zimuje na dnie zbiornika, a wiosną daje początek nowej kolonii.

GROMADA: WICIOWCE ZWIERZĘCE — ZOOMASTIGOPHORA

W tej gromadzie przeważają pierwotniaki o niewielkich rozmiarach ciała. Większość gatunków prowadzi
pasożytniczy tryb życia.

Rząd: Kinetoplastida

Kinetoplastida mają jedną lub dwie wici. U wielu z nich wici towarzyszy błona falująca. Charakterystyczną cechą jest
obecność organellum zwanego kinetoplastem, które jest odpowiednio zmodyfikowaną częścią mitochondrium i zawiera
DNA. Jego znaczenie nie jest dostatecznie wyjaśnione.
Swidrowiec koński — Trypanosoma eąuiperdum. Pasożytuje w osoczu krwi koni, osłów i mułów. Trofozoity występują
w płynie mózgowo-rdzeniowym, śledzionie, węzłach chłonnych, wątrobie oraz innych narządach swych żywicieli
żywicielem nazywa się organizm, którego kosztem pasożyt żyje). Częściej jest spotykany w klimacie równikowym i
podzwrotnikowym niż umiarkowanym, w Europie obecnie rzadki. Wywołuje schorzenie zwane zarazą stadniczą, które
objawia się różnymi zmianami patologicznymi i kończy się przeważnie zejściem śmiertelnym. Inwazja następuje w czasie
aktu kopulacji. Zapobieganie polega na stosowaniu sztucznego zapłodnienia — inseminacji.
Swidrowiec koński ma ciało wydłużone o wymiarach około kilkunastu (im (rys. 5). Aparat ruchu składa się z błony falującej
i długiej wici. W przodzie ciała wić jest wolna, natomiast wzdłuż ciała biegnie na krawędzi błony. Ciałko podstawowe wici
znajduje się w tyle ciała, a obok niego występuje kinetoplast.

Rys. 5. Swidrowiec koński. A — rozmaz krwi

konia z pasożytami, B — schemat budowy

świdrowca; 1 — czerwone ciałko krwi, 2 —

osocze, 3 — Swidrowiec, 4 — wić, 5 — błona

falująca, 6 — ciałko podstawowe, 7 — jądro z

jąderkami. (Wg Stefańskiego 1968, zmień.)

pobiera pokarm całą powierzchnią ciała.
Wodniczka tętniąca położona jest w tylnej,
natomiast owalne jądro w środkowej części
ciała. Rozmnaża się bezpłciowo przez

podłużny podział komórki.

Rząd: Diplomonadina

Wiciowce z tego rzędu mają cztery wici; u wielu gatunków następuje podwojenie aparatu ruchu i jądra.

Rodzaj: lamblia — Giardia (Lamblia). Pasożyt przewodu pokarmowego człowieka, głównie dwunastnicy i dalszych odcinków
jelita cienkiego, a także wątroby, przewodów żółciowych i nawet trzustki. Występuje w postaci trofozoitów i cyst zawierających
formy inwazyjne. Notowany w różnych rejonach świata, częściej u dzieci niż u dorosłych. W Polsce należy do pasożytów dość
pospolitych. Lamblioza (giardioza) wywołuje biegunki, nudności, wymioty i wiele zmian patologicznych w przewodzie
pokarmowym, które wycieńczają organizm żywiciela, ale rzadko powodują śmierć. Inwazja następuje drogą doustną przez
zjedzenie cyst z pokarmem lub wodą. Produkty żywnościowe ulegają zanieczyszczeniu cystami przez owady (np. muchy),

które przenoszą je mechanicznie na swoim ciele. W dwunastnicy pod wpływem enzymów trawiennych cysta pęka, a
uwolnione formy inwazyjne (ekscystacja) przyczepiają się do błony śluzowej jelita i rozpoczynają bytowanie kosztem komórek
żywiciela (mogą pobierać pokarm również z treści przewodu pokarmowego).

Rys. 6. Lamblia jelitowa. A — trofozoit od strony brzusznej, B — trofozoit z
boku, C — pasożyty

przytwierdzone do komórek błony śluzowej jelita; 1 — ciałko

podstawowe wici, 2 — jądro,

3 — wić boczna, 4 — wić grzbietowa, 5 — wić tylna, 6 —

krążek czepny, 7 — trofozoit,

8 — komórka nabłonka jelita. (Z Rajskiego 1984 i Erdmanna

1975, zmień.)

Trofozoity 9-21 urn długości są zaokrąglone w przodzie i
zaostrzone w tyle ciała (rys. 6). Strona ciała, do której
zbliżone są jądra — umownie zwana stroną brzuszną — jest

spłaszczona, przeciwległa zaś strona grzbietowa jest wypukła. Wzdłuż ciała biegną dwie sztywne pałeczki (aksonemy).
Dwa owalne jądra położone są w przodzie ciała. Przed jądrami znajdują się kinetosomy czterech par wici. W przedniej połowie
ciała, po stronie brzusznej występuje krążek czepny, służący do przytwierdzania się do ściany przewodu pokarmowego.

Co pewien okres trofozoity dzielą się podłużnie na dwa osobniki. Pojedyncze jofozoity, jak i osobniki podczas podziału, mogą
wytwarzać otoczki ochronne : tak powstają cysty (encystacja). Cysty owalne 8-16 x 7-10 \im wydostają się z kałem.
Zarażony człowiek może wydalać na dobę od kilku do 20 milionów cyst w l g kału.

Rząd: Trichomonadida

Wiciowce zaopatrzone są najczęściej w 4-6 wici, z których tylko jedna skierowana jest do tyłu ciała.
Rzęsistek bydlęcy — Trichomonasfoetus. Trofozoity tego pasożyta występują w układzie wydalniczym i rozrodczym bydła.
Wywołuje chorobę zwaną zarazą rzęsistkową bydła, stwierdzoną prawie na wszystkich kontynentach, która jest niebezpieczna
głównie dla krów. Objawia się ona m.in. poronieniem płodu między 6 a 12 tygodniem ciąży oraz trudnościami w zapłodnieniu.
Trofozoity przenoszą się w czasie aktu kopulacji. Opanowanie tej choroby przez służby weterynaryjne jest możliwe od czasu
wprowadzenia sztucznej inseminacji. W Polsce stosuje się ten zabieg powszechnie, w związku z czym szkodliwość jej
wyraźnie zmalała.
Trofozoity są małe i nie przekraczają 20 urn. Mają 3 krótkie wici skierowane do przodu i l długą skierowaną do tyłu; wić długa
połączona jest z błoną falującą.
Rzęsistek pochwowy — Trichomonas vaginalis. Pasożytuje w układzie wydalniczym i rozrodczym człowieka w postaci
trofozoitów. Znany jest prawie we wszystkich rejonach świata, przy czym częściej notowany bywa u kobiet niż u
mężczyzn, u których może występować także bezobjawowo. W Polsce jest dość pospolity. Rzęsistkowica przy licznej inwazji
wywołuje stany zapalne narządów rodnych, objawiające się u kobiet np. pieczeniem w pochwie, upławami (cuchnąca, śluzowata
wydzielina), a u mężczyzn np. zapaleniem napletka oraz żołędzi. Inwazja następuje przeważnie w czasie stosunku płciowego.
Trofozoity mogą się przenosić także przez niehigieniczne urządzenia sanitarne. Podejrzewa się również, iż zarażenie może nastąpić
w basenach z podgrzewaną wodą, trofozoity bowiem mogą okresowo żyć w ciepłej wodzie.
Trofozoity rzęsistka pochwowego są mniej więcej dwukrotnie większe niż trofozoity rzęsistka bydlęcego. Mają 4 wici
skierowane do przodu i l do tyłu, połączoną z błoną falującą.

TYP: SARKODOWE — SARCODINA

Sarkodowe poruszają się za pomocą nibynóżek. Ciało ich otacza plazmolema bądź bardzo cienka pellikula; u niektórych
gatunków ciało chroni skorupka. Do tego typu należą pierwotniaki wolno żyjące, pasożytnicze i symbiotyczne.

PODTYP: KORZENIONÓŻKI — RHIZOPODA

Nibynóżki korzenionóżek są tworami okresowymi i mogą być płatowate, palczaste lub nitkowate połączone ze sobą w
postaci siateczki.

GROMADA: PEŁZAKOWCE — AMOEBOZOA

Zalicza się tu pierwotniaki o stosunkowo dużych wymiarach ciała. Gatunki wolno żyjące występują w wodach słonych,
słodkich i w środowisku wilgotnym, dużo gatunków żyje także w glebie; niektóre z nich prowadzą pasożytniczy tryb życia.

Rząd: ameby nagie — Amoebida

Błona komórkowa tych ameb jest elastyczna, dzięki czemu łatwo wysuwają one nibynóżki i zmieniają kształt ciała.
Pełzak — Amoeba proteus. Żyje w stojących zbiornikach słodkowodnych (kałużach, stawach, rowach).
Ciało nieregularne, może osiągać 600 ^im (rys. 7). Cytoplazma zróżnicowana jest na jednolitą jaśniejszą zewnętrzną —
ektoplazmę i ciemniejszą ziarnistą wewnętrzną — endoplazmę. Nibynóżki służą również do chwytania pokarmu. Pełzaki
odżywiają się na zasadzie fagocytozy. Nie strawione części pokarmu wyrzucają na zewnątrz w dowolnym miejscu ciała, ale
zawsze przeciwległym do kierunku ruchu. Mają jedną wodniczkę tętniącą i jedno jądro. Rozmnażanie następuje przez
bezkierunkowy podział komórki. W okresach niekorzystnych pełzaki otaczają się grubą błoną i tworzą cysty.
Pełzak czerwonki — Entamoeba histolytica. Pasożytuje najczęściej w jelicie

grubym człowieka, ponadto może atakować różne narządy żywiciela. W jelicie bytuje w postaci trofozoitów i cyst. Występuje
w różnych rejonach świata, ale głównie w strefie klimatu równikowego i podzwrotnikowego. W Polsce zarażenie tym pasożytem
w ostatnich latach występuje częściej. Powoduje on różne objawy patologiczne, m.in. krwawą biegunkę, będącą wynikiem
niszczenia komórek ściany jelita i dlatego choroba ta zwie się czerwonką pełzakową. Przypadki nie

Rys. 7. Pełzak. 1 — nibynóżka, 2 — ektoplazma, 3 — endoplazma, 4 — wodniczki pokarmowe, 5 —

jądro, 6 — wodniczka tętniąca. (Z Moraczewskiego i in. 1974)

leczone mogą doprowadzić do śmierci. W krajach o klimacie umiarkowanym jego
obecność nie wywołuje na ogół groźniejszych objawów patologicznych. Zarażenie
następuje przez zjedzenie cysty. W jelicie cienkim z cysty uwalnia się postać inwazyjna i
szybko dzieli się na 8 osobników potomnych, które przemieszczają się do jelita grubego i
rozpoczynają pasożytniczy tryb życia.

Trofozoity są bardzo ruchliwe i stale zmieniają kształt. W wyraźnie zróżnicowanej cytoplazmie widoczne są liczne wodniczki
pokarmowe. Mają jedno jądro. Trofozoity znane są w dwóch postaciach: postaci dużej (forma magna) o wielkości 20-60 ^m i małej

(forma minuta) 10-20 (im (rys. 8). Postać duża, zwana
tkankową, pasożytuje w przestrzeniach
międzykomórkowych jelita i w innych narządach.
Wydziela ona enzymy proteolityczne i odżywia się
kosztem komórek, a często pochłania też krwinki
czerwone. Postać mała żyje w świetle jelita żywiąc się np.
bakteriami, grzybami, nie powodując objawów
chorobowych.
Po okresie czynnego życia trofozoity postaci małej
encystują się w świetle jelita. Cysty są okrągłe i mają
średnicę 10-20 (j.m. W cyście trofozoit zmienia

Rys. 8. Pełzak czerwonki. A — forma magna, B — cykl

rozwojowy; 1 — ektoplazma,

2 — endoplazma, 3 —jądro, 4 — pochłonięte erytrocyty, 5 —

postać inwazyjna, 6 — encystacja,

7, 8 — cysty, 9 — ekscystacja, 10 — metacysta, 11 —

osobniki potomne. (Wg Stempella,

z Erdmanna 1975, zmień, i wg Dobela, z Kadłubowskiego 1972,

zmień.)

strukturę (proces dojrzewania cysty), m.in. jądro jego
dzieli się przeważnie na 4 jądra potomne. Cysty w
różnym stadium rozwoju wydostają się z kałem.
Dość pospolity jest pełzak okrężnicy — Entamoeba coli,
bytujący w postaci trofozoitów i cyst w jelicie grubym
człowieka w klimacie równikowym, podzwrotnikowym i
umiarkowanym. Dotychczas nie stwierdzono jego

chorobotwórczości, jednak notowane zarażenie tym pełzakiem w Polsce, dochodzące do kilkunastu procent, świadczy o złym
stanie sanitarnym środowiska. Szczególnie niepokojące jest

zanieczyszczenie naszych wód tym pełzakiem.

Rząd: ameby oskorupione — Testacida

Ameby oskorupione budują duże skorupki z substancji organicznej podobnej do chityny, która u wielu gatunków może być
wzmocniona związkami pochodzenia nieorganicznego, np. krzemu. Skorupka ma jeden otwór, przez który pierwotniak wysuwa
nibynóżkę. Kształt skorupek, stały dla gatunku, jest ważną cechą systematyczną.
Ameby oskorupione żyją w wodach słodkich (np. w jeziorach i stawach gatunki z rodzajów Arcella i Difflugia), na bagnach,
torfowiskach, wśród mchów i w glebie. Poszczególne gatunki wymagają ściśle określonych warunków do życia; są więc
stenobiontami i dzięki temu mogą być dobrymi wskaźnikami procesów biologicznych, zachodzących w różnych środowiskach,
np. glebach. Są też charakterystycznym elementem fauny wód o silnym zakwaszeniu.

GROMADA: OTWORNICE — FORAMINIFERA

Otwornice, a raczej ich skorupki, mają stosunkowo duże wymiary. Są z reguły wolno żyjące i występują w morzach przy dnie lub
należą do planktonu. Unikają jednak mórz tropikalnych, ich skorupki bowiem nie są odporne na duże zasolenie. Niektóre gatunki
zamieszkują również śródlądowe wody słone.

W okresie wzrostu otwomice budują skorupki wapienne jedno- lub wielo-komorowe (rys. 9). Młode osobniki tworzą najpierw
komory zarodkowe, przy czym niektóre kończą na tym budowę skorupki (otwornice jednokomorowe), inne dobudowują do niej
następne komory (otwornice wielokomorowe). Każdy gatunek otwornic wielokomorowych ma sobie właściwy układ komór;
wyróżnia się układy: szeregowe, spiralne i inne. Jeżeli skorupka ma ściany grube i gładkie, nibynóżki otwornic wysuwają się przez
otwór w ostatniej komorze, natomiast jeśli skorupka jest stosunkowo cienka, wysuwają się one na zewnątrz przez liczne drobne
otworki rozmieszczone w ściance skorupki.
Masy skorupek osiadają na dnie morskim tworząc skały osadowe. Ponieważ w każdej epoce geologicznej występowały inne
gatunki otwornic, zalicza się je do skamielin przewodnich i wykorzystuje się przy określaniu wieku pokładu. Tak np. skały
osadowe karbońskie i permskie powstały głównie ze skorupek otwornic rodzaju Fusulina (wapienie fusulinowe), skały
trzeciorzędowe powstały ze skorupek otwornic rodzaju Nummulites (wapienie numulitowe). Poza tym otwornice wykazują
również dużą swoistość ekologiczną, dzięki czemu można określić, w jakim środowisku żyły. Określenie pochodzenia złoża
ma znaczenie w poszukiwaniu ropy naftowej, węgla i innych pokładów mineralnych.

Rys. 9. Skorupki otwornic. 1 — Ammodiscus incertus, 2 — Bolivina punctata, 3 — Peneroplis proteus, 4 — Textularia

gramen, 5 — Lagena striata, 6 —
Rotalia beccari, 7 — Camerina
budensis, 8 — Triloculina laevigata,
9 — Globigerina bulloides. (Wg
różnych autorów,

z

Raabego 1964, zmień.)

PODTYP: PROMIENIONÓŻKI — ACTINOPODA

Sarkodowe należące do tego podtypu mają stosunkowo stałe i cienkie nibynóżki, rozchodzące się promieniście od centralnej
części komórki na zewnątrz. U większości gatunków nibynóżki są osiowo usztywnione.

GROMADA: PROMIENICE — RADIOLARIA

Żyją wyłącznie w morzach, szczególnie licznie występują w morzach tropikalnych. Zasiedlają toń wodną, głównie w strefie głębinowej.
Tworzą przeważnie krzemionkowe szkieleciki. Mogą występować masowo, a ich szkieleciki tworzą na dnie morskim skały osadowe.
Na przykład wyspa Barbados na Morzu Karaibskim, przekraczająca 300 m wysokości, zawiera grube pokłady krzemionkowe,
utworzone przez promienice z dawnych epok geologicznych (głównie z eocenu).

GROMADA: SŁONECZNICE — HELIOZOA

Większość gatunków zasiedla wody słodkie i wchodzi w skład planktonu. Słonecznice z reguły nie tworzą szkielecików,
natomiast mogą występować u nich twory krzemionkowe w postaci np. igieł rozmieszczonych w części centralnej komórki.

TYP: APICOMPLEXA

Należą tu wyłącznie gatunki pasożytnicze przystosowane do życia wewnątrz komórek. Apicomplexa z reguły nie mają
wyodrębnionych organelli ruchu, a ciało ich otacza pellikula. Cechą charakterystyczną jest obecność tzw. kompleksu
apikalnego, znajdującego się w przedniej części komórki. Jego budowa jest bardzo złożona. Ustalono m.in., że organellum to ma
związek z wytwarzaniem enzymów ułatwiających pasożytom wnikanie do komórek.

GROMADA: SPOROWCE — SPOROZOA

Te pierwotniaki przechodzą złożony cykl rozwojowy polegający na przemiennym rozmnażaniu bezpłciowym i płciowym.
Może on przebiegać w jednym żywicielu lub w dwóch.

PODGROMADA: GREGARYNY — GREGARINOMORPHA

Gregaryny (zwane też hurmaczkami) mają duże wymiary ciała. Pasożytują przeważnie w przewodzie pokarmowym, głównie
u bezkręgowców. Cykl rozwojowy przechodzą w jednym żywicielu.

Rząd: Eugregarinida

Gregaryny należące do tego rzędu pasożytują przeważnie u pierścienic i stawonogów. Inwazja następuje przez
zjedzenie cyst ze sporami.
Gregarina polymorpha. Żyje w przewodzie pokarmowym chrząszcza mącznika młynarka, pospolicie występuje u larw. Zarażenie
następuje przez zjedzenie cyst ze sporami przeważnie w czasie żerowania larw. Gatunek ten nie wywołuje u żywiciela
wyraźnych zmian patologicznych.
W przewodzie pokarmowym formy inwazyjne (sporozoity) opuszczają spory i wnikają do komórek nabłonka jelita, gdzie
odbywa się początkowy ich wzrost. Następnie przechodzą do światła jelita i osiągają wymiary dorosłych trofozoitów (rys. 10).
Trofozoit może osiągać długość nawet do kilkuset jam; otacza go gruba pellikula, a protoplazma zróżnicowana jest na
jaśniejszą ektoplazmę i ciemną
ziarnistą endoplazmę. Ektoplazma rozmieszczona jest wzdłuż pellikuli, ale poza tym tworzy również przegrodę w

endoplazmie, przez co u trofozoita można wyróżnić dwa odcinki: przedni krótszy, zwany
protomeritem i tylny dłuższy, zwany deutomeritem, w którym znajduje się jądro z jąderkiem. U
wielu gatunków gregaryn od protomeritu ku przodowi oddziela się jeszcze jeden odcinek, zwany
epimeritem; zaopatrzony on jest w haczyki tworzące narząd czepny.
•

Rys. 10. Gregaryna (złączone trofozoity). A — protomerit,

B — deutomerit; 1 — pellikula, 2 — ektoplazma, 3 — endo-

plazma, 4 — przegroda plazmatyczna, 5 — jądro. (Z Ab-

rikosowa i in. 1952, zmień.)

Trofozoity poruszają się wolno skręcając lub uginając ciało, mogą też ślizgać się po podłożu, co
ułatwia im wydzielany z cytoplazmy śluz, przedostający się na zewnątrz przez pory pellikuli. Odżywiają
się osmotycznie. Produkty przemiany materii wydalają bezpośrednio przez pellikulę. W okresie
przygotowania do rozrodu płciowego trofozoity łączą się parami szeregowo.

PODGROMADA: KOKCYDIA — COCCIDIOMORPHA

Kokcydia mają niewielkie wymiary ciała. Pasożytują w różnych tkankach swych żywicieli.

Rząd: Eucoccidiida

Do tego rzędu zalicza się pasożyty wewnątrzkomórkowe, głównie kręgowców. Pod względem morfologicznym poszczególne
gatunki stosunkowo mało różnią się między sobą. Inwazja następuje przez zjedzenie cyst ze sporami lub w inny sposób.

Podrząd: Eimeriina

Systematyka grupy opiera się na budowie oocyst i sporocyst (końcowe stadia złożonego cyklu rozwojowego). Cykl przebiega
przeważnie w jednym żywicielu. Eimeria tenella. Pasożyt jelita ślepego kury domowej. Powoduje kokcydiozę — biegunkę kur,
kończącą się przeważnie masowym zejściem śmiertelnym młodych ptaków, starsze zaś chorują długo i padają pojedynczo. Pasożyt
znany jest w tych rejonach, gdzie hoduje się kury. W Polsce dość pospolity. Inwazja następuje przez zjedzenie sporocyst z pokarmem
lub wodą.
Cykl rozwojowy. W przewodzie pokarmowym żywiciela otoczki sporocyst ulegają strawieniu, a formy inwazyjne sporozoity (rys. 11)
atakują komórki nabłonka jelita, gdzie przechodzą w stadium zwane schizontem. Po okresie

Rys. 11. Cykl rozwojowy Eimeria sp. A — schizogonia, B — gamogonia, C — sporogonia;
1 — sporozoit, 2 — schizont, 3 — merozoit, 4 — rozwój makrogamety, 5 — rozwój mikrogamety,
6 — kopulacja, 7 — sporogonia w oocyście, 8 — spory ze sporozoitami. (Wg Raabego 1964)

intensywnego odżywiania się i wzrostu schizont ulega podziałowi na merozoity,
które atakują następne komórki. Okres szybkiego rozmnażania bezpłciowego,
określanego schizogonią, trwa kilka dni (najczęściej występują trzy generacje
schizontów). Po pewnym czasie merozoity nie tworzą już schizontów, lecz
gametocyty — niedojrzałe komórki płciowe; okres ten nazywa się gamogonią.
Gametocyty żeńskie przekształcają się w makrogamety, a gametocyty męskie
dzielą się na liczne mikrogamety zaopatrzone w wici. Zapłodnienie makrogamet
odbywa się w komórkach nabłonka, po czym zygoty wypadają do światła jelita,
gdzie każda wytwarza masywną otoczkę i przekształca się w oocystę, która
zostaje usunięta z żywiciela wraz z kałem. Pierwsze oocysty o wymiarach średnio
22x19 |im pojawiają się w
kale po 7 dniach od zarażenia. W środowisku zewnętrznym w oocyście drogą
podziału powstają 4 spory, a w nich

sporozoity. Proces ten nazywa się sporogonią, a oocysta, w której zachodzą te zmiany, sporocystą. Sporogonią
trwa 1-2 dni, powstałe sporocysty są odporne na wiele czynników dzięki grubej otoczce i przez dłuższy okres
zachowują zdolność do inwazji.

Eimeria stiedae. Pasożytuje w przewodach żółciowych zającokształtnych, głównie królika. Zasięg geograficzny

pasożyta związany jest z żywicielem. W Polsce stosunkowo rzadki. Inwazja następuje po zjedzeniu sporocysty o

wymiarach średnio 37x21 ^m.
Cykl rozwojowy. Przebiega podobnie jak u E. tenella. Oocysta jest owalna, żółtopomarańczowa, a na jednym

biegunie ma otworek — mikropyle (rys. 12). Pierwsze oocysty pojawiają się w kale po 15 dniach od zarażenia.

Rys. 12. Cysty ziarniaków. A — Eimeria stiedae — cysta ze sporami, B —

Eimeria

tenella — cysta ze sporami. (Wg Stefań-

skiego 1968)

Toxoplasma gondii. Pasożyt wewnątrzkomórkowy tkanek u ludzi i różnych gatunków kręgowców (głównie ssaków, np.
drapieżnych, gryzoni, parzystokopyt-nych oraz ptaków, np. gołębi). Poza komórkami bytuje tylko po pęknięciu zniszczonych
komórek (rys. 13A) oraz w chwili wnikania pasożytów do nowych komórek. Pasożyt jest szeroko rozpowszechniony. W Polsce
występuje prawdopodobnie u około połowy populacji ludzi, jednak ujawnia się tylko w szczególnych przypadkach. Inwazja
następuje najczęściej drogą doustną przez zjedzenie

Rys. 13. Toxoplasma gondii. A — tkanka żywiciela z pasożytami, B — schemat budowy
Toxoplasma gondii; 1 — pasożyt, 2 — komórki tkanki żywiciela, 3 — jądro, 4 — przestrzeń

okołojądrowa. (Wg Kozara, ze Stefańskiego 1968, zmień.)

Rys. 14. Cykl rozwojowy i drogi transmisji Toxoplasma gondii. A — żywiciel,

w którym przebiega

rozwój płciowy (kołowate), B — żywiciele, w których przebiega
rozmnażanie bezpłciowe;1 — oocysta, 2 — sporocysta. (Z
Kadłubowskiego 1972 i Grabdy 1972, zmień.)

z pokarmem, pochodzenia zwierzęcego lub zanieczyszczonym odchodami
kota, forrm inwazyjnych zawartych w cystach. Źródłem zarażenia jest
również kontakt i krwią zwierząt zarażonych, trofozoity bowiem często
żyją w leukocytach. Podejrzewa się także możliwość zarażenia przez
naturalne wydaliny (mocz) wydzieliny (mleko, ślina). U ssaków
łożyskowych pasożyt może przedostać się i układu krwionośnego ciężarnej
samicy do układu krwionośnego płodu — taki – z jaj zarażenia nazywa się
zarażeniem śródmaciczmm.
Pasożyt wywołuje u ludzi toksoplazmozę nabytą i wrodzoną (zarażenie przez
łożysko). Toksoplazmoza nabyta jest groźną chorobą odzwierzęcą, czyli
zoonozą, rytego duży procent zarażenia pasożytem notuje się wśród
pracowników rzeźni. Dorośli przechodzą często toksoplazmozę bez
wyraźnych zmian patologicznych, jednak u ciężarnych kobiet może ona

powodować poronienia. Toksoplazmoza jest groźna dla płodu, pasożyty bowiem zakłócają prawidłowy rozwój «go różnych
narządów, szczególnie układu nerwowego (np. może wystąpić wodogłowie, upośledzenie wzroku).
Trofozoity mają kształt rogalików o wymiarach około 15x3 |nm (rys. 13B). Jeden biegun ciała jest zaokrąglony, a drugi ostry i w
tej części znajduje się tompleks apikalny. Owalne jądro jest położone w środku ciała.
Cykl rozwojowy. W ciele żywicieli trofozoity odżywiają się i rozmnażają Bezpłciowo w komórkach. Po zniszczeniu treści komórki
trofozoity mogą pozostać » jej wnętrzu, a błona komórkowa zniszczonej komórki pełni funkcję otoczki, czyli dawna komórka
żywiciela przekształca się w cystę zawierającą pasożyty. Takie cysty nazywa się pseudocystami. Pasożyt przechodzi też cykl
rozwojowy płciowy, dotychczas znany tylko u kota (rys. 14); poszczególne etapy tego cyklu przebiegają podobnie jak u
pierwotniaków z rodzaju Eimeria. W rezultacie powstaje sporocysta ze sporozoitami.

Podrząd: krwinkowce — Haemosporina

Krwinkowce pasożytują w komórkach miąższu wątroby, śledziony i węzłów chłonnych oraz w krwinkach czerwonych kręgowców
stałocieplnych. Cykl rozwojowy przechodzą w dwóch żywicielach.
U ludzi wywołują one chorobę zwaną malarią — zimnicą, która nie leczona kończy się śmiercią w wyniku rozpadu erytrocytów.
W klimacie równikowym i podzwrotnikowym choroba ta jest pospolita, w klimacie umiarkowanym występuje rzadziej, a w Polsce
sporadycznie. Obecnie, w związku z częstym przemieszczaniem się ludności, zaczyna stanowić problem dla służb medycznych.
Zarodziec ruchliwy — Plasmodium vivax. Pasożyt człowieka, w którym rozmnaża się tylko bezpłciowo, oraz komara, u
którego rozmnaża się płciowo i bezpłciowo. Przenoszenie pasożytów następuje w czasie pobierania krwi ludzkiej przez
zarażonego komara widliszka (stwierdzono, że dotyczy to tylko samic tego gatunku, samce nie pobierają krwi), który do ranki
wpuszcza ślinę ze sporozoitami.

Rys. 15. Cykl rozwojowy zarodźca zimnicy. A — schizogonia i początkowy okres gamogonii u człowieka, B — końcowy okres gamogonii i sporogonia u
komara; 1 — sporozoit, 2 — rozwój w komórkach miąższu wątroby, 3 — kryptozoity, 4 — pierścień, 5 — schizont w okresie merulacji, 6 — rozpad
krwinki, z której wydostają się merozoity, 7 — mikrogametocyt, 8 — makrogametocyt, 9 — mikrogameta, 10 — makrogameta, 11 — zygota
opatrzona wicią zwana ookinetą, 12 — ookineta przechodząca przez nabłonek jelita do jamy ciała, 13 — oocysta, 14 — sporocysta, 15 — sporozoity, 16 —
sporozoity w gruczołach ślinowych, 17 — skóra człowieka. (Wg Jiroveca, z Kadłubowskiego 1972)

Cykl rozwojowy. Wrzecionowate sporozoity (rys. 15) o wymiarach średnio 13x1 u,m, atakują początkowo komórki miąższu
wątroby, śledziony i węzłów chłonnych. W komórkach powstają schizonty osiągające 40-60 (im; te z kolei dzielą się na
kryptozoity atakujące następne komórki. Ten okres rozwoju nazywamy schizogonia pozakrwinkową (egzoerytrocytalną).

Kryptozoity dopiero po pewnym czasie (przeciętnie 11-14 dni, w niektórych

przypadkach kilka miesięcy) atakują krwinki czerwone — erytrocyty. W krwinkach r*orzą formy pierścieni i przekształcają się w schizonty
właściwe. Pobierają one rokarm z krwinek i gdy osiągną 9-10 urn, wypełniają prawie całą krwinkę, która ^aje się większa od krwinki nie
zarażonej (ok. 12 |^m). Następnie ulegają rodziałowi na merozoity: jest to schizogonia krwinkowa (endoerytrocytalna). W czasie
podziału schizontów krwinki pękają, a ponieważ ich rozpad zachodzi rnniej więcej jednocześnie, towarzyszą temu zazwyczaj objawy
chorobowe w postaci • zrostu temperatury ciała i dreszczy. Przy zarażeniu P. vivax ataki następują co -S godzin.
W okresie 3-5 dni od rozpoczęcia schizogonii krwinkowej pewne merozoity w nowych krwinkach tworzą makro- i mikrogametocyty
(gamogonia). Dalszy rozwój może przebiegać tylko u komara, który pobiera je wraz z krwinkami :złowieka chorego. W jelicie
komara każdy makrogametocyt przekształca się » jedną makrogametę, natomiast z każdego mikrogametocytu powstaje kilka
ziikrogamet. Po zapłodnieniu ruchliwa zygota, zwana ookinetą, przechodzi przez niańkę jelita i osadza się na niej od strony jamy ciała, a
następnie otacza się grubą ?łoną i przekształca w oocystę. Po okresie wzrostu oocysta staje się sporocystą, s jej wnętrzu bowiem, drogą
wielokrotnych podziałów, namnażają się sporozoity. Sporocystą po pewnym czasie pęka i sporozoity wędrują do gruczołów ślinowych, >kąd
znowu mogą trafić do krwi człowieka. Inne gatunki z rodzaju Plasmodium -£>: P. ovale — zarodziec owalny wywołujący malarię
trzeciaczkę, ale o nietypowym przebiegu, P. malariae — zarodziec pasmowy powodujący malarię czwartaczkę z dreszczami co 72
godziny oraz P. falciparum — zarodziec sierpowy powodujący malarię podzwrotnikową z dreszczami co 24-48 godzin lub też z
gorączką otrzymującą się stale, wskutek czego ta postać malarii jest najgroźniejsza.

PODGROMADA: PIROPLASMA

Sporowce te mają bardzo małe wymiary ciała. Pasożytują najczęściej w krwin-iach czerwonych kręgowców. Ważne dla służb
weterynaryjnych są pasożyty z kilku rodzajów.
Rodzaj: Babesia. Większość pasożytów należących do tego rodzaju atakuje erytrocyty ssaków, powodując groźne choroby u wielu
zwierząt domowych. Pasożyty przenoszone są przez różne gatunki kleszczy.
Jednym z najgroźniejszych jest B. bigemina, wywołująca u bydła i niektórych dzikich przeżuwaczy chorobę zwaną gorączką teksaską.
Choroba ta może dziesiątkować stada zwierząt w strefie klimatu równikowego i podzwrotnikowego. W Europie znany jest gatunek B.
divergens, powodujący u bydła chorobę o nazwie krwawy mocz. Sporowce przenoszone są przez liczne na tym kontynencie kleszcze
z rodzaju Ixodes.

TYP: MIKROSPORIDIA — MICROSPORIDIA

Ten typ obejmuje stosunkowo niewiele gatunków pierwotniaków, pasożytują-. cych wewnątrzkomórkowe u bezkręgowców i
kręgowców. Warto zaznaczyć, iżj mogą być także pasożytami innych gatunków pierwotniaków i w ogóle innych pasożytów, np.
znane są mikrosporidia pasożytujące w larwach przywr — takie zjawisko nazywa się hiperpasożytnictwem.
Występują w postaci małych spór; w sporze znajduje się pełzakowaty osobr zwany amebulą. Złożony cykl rozwojowy przechodzą w
l żywicielu.

GROMADA: MICROSPOREA

Do tej grupy systematycznej należy większość znanych gatunków mikro-sporidiów. Pasożytują one u skorupiakokształtnych, owadów,
ryb, płazów, gadów związanych ze środowiskiem wodnym oraz niektórych ssaków. Jednym z ważniejszych jest rodzaj Nosema z
gatunkami szczególnie ważnymi dla gospodarki człowieka.
Nosema apis. Pasożytuje w nabłonku jelita cienkiego i czasem również l w cewkach Malpighiego pszczół. Wywołuje
nosemozę pszczół, która zagraża głównie robotnicom i trutniom. Objawia się biegunką lub zaparciem oraz charakterystycznym wzdęciem
odwłoka, które początkowo utrudnia i wreszcie uniemożliwia lot, skutkiem czego pszczoły giną. Inwazja następuje przez zjedzenie spór.

Pasożyt występuje w zasięgu hodowli pszczół, w Polsce ostatnio rzadziej spotykany.

Cykl rozwojowy. W świetle jelita kilkumikrometrowa amebulą opuszcza spore i atakuje komórki nabłonka (rys. 16). Po okresie
rozmnażania nowo powstałe spory trafiają do światła jelita i wydostają się z kałem na zewnątrz.
Nosema bomby cis. Pasożyt jelita jedwabnika morwowego. Powoduje chorobę znaną pod nazwą pebryna, która jest niebezpieczna
głównie dla gąsienic. Makroskopowo ujawnia się ona charakterystycznymi ciemnymi plamami na ciele, a ogólne wyniszczenie

organizmu często powoduje śmierć.
Występuje w zasięgu hodowli jedwabników. Inwazja
następuje najczęściej przez zjedzenie spór.
Cykl rozwojowy przebiega podobnie jak u poprzedniego
gatunku. Zarażają się tylko gąsienice mające aparat gębowy
gryzący (motyle mają aparat gębowy ssący).

B

—.s. 16. Nosema apis. A — dojrzała spora, B — porażone
komórki nabłonka jelita pszczoły; 1 — postać inwazyjna —
amebula. (Wg Kosteckiego, z Kaweckiego 1976, zmień.)

Gąsienice mogą być zarażone już od momentu wylęgu z jaj,
gdyż pasożyt nie ginie » okresie przeobrażenia i samice
jedwabników, które zaraziły się w okresie brwalnym,
składają jaja zakażone sporami. Taki sposób zarażenia
nazywa się transowaryjnym.
Inne gatunki z rodzaju Nosema pasożytują w jelicie

bielinka kapustnika, owocówki jabłkóweczki, stonki ziemniaczanej i innych szkodników roślin użytkowych. W związku z tym próbuje się
je wykorzystać w biologicznym zwalczaniu szkodników z gromady owadów.

TYP: ORZĘSKI — CILIATA

Narządem ruchu tych pierwotniaków są rzęski rozmieszczone na całej | powierzchni ciała lub tylko pewnej jego części. Ciało ma
przeważnie kształt stały i i otoczone jest pellikulą. Charakterystyczną cechą tej grupy jest obecność jądra gencratywnego
(mikronukleus) i jądra wegetatywnego (makronukleus).

GROMADA: KINETOFRAGMINOPHORA

Do tej gromady należą orzęski o stosunkowo słabo zróżnicowanym orzęsieniu.

Rząd: Trichostomatida

W przedżołądkach przeżuwaczy (głównie w żwaczu) bardzo licznie występują orzęski z rodzaju Isotricha. Są one jednymi z najbardziej
pospolitych komensali żyjących w przewodzie pokarmowym przeżuwaczy i pełnią podobną rolę jak orzęski z rzędu Entodiniomorpha
(omówione szczegółowo dalej).
Isotricha prostoma. Żyje w żwaczu głównie u bydła. Owalne trofozoity są stosunkowo duże i osiągają długość do 200 |am. Ciało pokrywa
pellikulą, na której widoczne są równomiernie rozmieszczone gęste, długie rzęski. Cytostom wraz z otaczającym go polem
okołogębowym — peristomem — położony jest na| przednim biegunie ciała. Jądro wegetatywne, duże i pałeczkowate, znajduje się
blisko peristomu; na preparatach trwałych barwi się bardzo intensywnie.

Rząd: Entodiniomorpha

T

e orzęski żyją przede wszystkim w tych częściach przewodu pokarmowego, ssaków, które zawierają stosunkowo niewielkie ilości

enzymów trawiennych. Bytują głównie w żwaczu i czepcu parzystokopytnych oraz w jelicie grubym nieparzystokopytnych. Znane są także
gatunki występujące u niektórych gryzoni, małp roślinożernych oraz innych ssaków wszystko- i trawożernych, np. świń, słoni. Występują

bardzo licznie, np. w l cm

3

treści żwacza owiec może być około | l miliona osobników, a u

krów do 2 milionów.
Entodiniomorpha są symbiontami. Po śmierci stanowią dla swych gospodarzy źródło białka
pochodzenia zwierzęcego. Orzęski odnoszą także korzyści z symbiozy, l ponieważ „pływają" w masie
pokarmowej łatwo dla nich dostępnej, a także mniejszym stopniu, niż zwierzęta wolno żyjące,
są narażone na ataki drapież-
Grupa jest silnie wyspecjalizowana i przystosowana do warunków środowiska. Hłią gruby pancerz
pellikularny. W ich endoplazmie występuje specjalny obszar jnany woreczkiem
endoplazmatycznym, w którym trawią pokarm.

Entodinium caudatum. Występuje w przedżolądkach bydła bardzo licznie rcspolicie.

Ciało o wymiarach 50-80 urn jest w zarysie owalne; otacza je pancerz aeiikularny. Orzęsienie
ciała jest silnie zredukowane i rozmieszczone w postaci w-jericów rzęsek tylko wokół peristomu,
znajdującego się w przodzie ciała. W tyle rata występuje długi wyrostek pellikularny.
Trawienie przebiega w dużym woreczku endoplazmatycznym, a resztki nie trawionego pokarmu
usuwane są przez cytopyge. Produkty przemiany materii w-.dala jedna wodniczka tętniąca, od
której do powierzchni pellikuli odchodzi ooalik wyprowadzający. Jądro generatywne jest kuliste,
wegetatywne zaś pałecz-łowate.

Innym, dość pospolitym gatunkiem z tej grupy pierwotniaków jest Epidinium

rys. 17. Epidinium ecaudatum. 1 — cytostom, l — woreczek endoplazmatyczny, 3 — jądro gene-
^:ywne, 4 — jądro wegetatywne, 5 — wodniczka •etniąca, 6 — pancerz pellikularny, 7 — fragment
yzbietowego wieńca rzęsek, 8 — cytopyge. (Wg Sharpa, z Raabego 1964)

-ecaudatum, zasiedlający żwacz bydła, owiec, kóz, reniferów i antylop. Osobniki tego gatunku (rys. 17) są prawie dwukrotnie większe niż
osobniki Entodinium caudatum, ale są do nich podobne.

GROMADA: OLIGOHYMENOPHORA

Należą tu pierwotniaki, których orzęsienie zróżnicowane jest na somatyczne i cytostomalne. Rzęski tworzące
orzęsienie somatyczne są na ogół gęste i pokrywają | równomiernie ciało.

Rząd: Hymenostomatida

Te pierwotniaki mają dość duże wymiary ciała. Gatunki wolno żyjące występują w wodach słodkich, słonych i wilgotnej glebie. Znane są też
gatunki pasożytnicze.
Pantofelek — Paramecium caudatum. Żyje w wodach słodkich, bogatych w gnijące szczątki roślin i odżywia się przeważnie
bakteriami.
Ciało o wymiarach 180-300 (im jest walcowate, z przodu zaokrąglone, z tyłu zaostrzone. Rzęski na tylnym biegunie ciała są nieco dłuższe
niż pozostałe. Duży. wklęsły peristom położony jest bocznie, a na jego dnie znajduje się cytostom. Pantofelek odżywia się na zasadzie
fagocytozy. Wodniczki pokarmowe mają początkowo odczyn obojętny. W miarę przenikania do nich enzymów trawiennych z cytoplazmy
odczyn ich ulega zakwaszeniu i jednocześnie z procesem trawienia zmienia się on na zasadowy. Można to stwierdzić wpuszczając do wody,
w której pływa pantofelek, kilka kropel barwnika czerwieni Kongo, reagującego na odczyn wodniczek. W środowisku kwaśnym
zachowuje on swoją barwę, natomiast w zasadowym zmienia się na niebieski. Resztki nie strawionego pokarmu usuwa pantofelek

przez cytopyge położone w okolicy tylnego końca ciała.

Rys. 18. Fragment pellikuli pantofelka. 1 — rzęski, 2 — ciałka podstawowe, 3 —
włókienka łączące ciałka podstawowe, 4 — trichocysty. (Z Kratocrwila 1973,
zmień.)

Na każdym biegunie występuje jedna wodniczka tętniąca, otoczona kanalikami
oprowadzającymi. Produkty przemiany materii z cytoplazmy przenikają do

kanalików, skąd przelewają się do wodniczek, które dzięki rytmicznemu pulsowaniu cytoplazmy wypychają je na zewnątrz przez drożne
kanaliki odprowadzające.
Pantofelek odbiera bodźce ze środowiska zewnętrznego dzięki rzęskom oraz eci włókienek subpellikularnych, łączących ciałka

podstawowe rzęsek (rys. 18). A~łókienka połączone są z ostrymi, wrzecionowatymi ciałkami obronnymi,
zwanymi trichocystami, ułożonymi pod pellikulą prostopadle do powierzchni ciała. Przy porażnieniu
bodźcem mechanicznym lub chemicznym pantofelek wyrzuca —chocysty umocowane na
włókienkach (rys. 19) raniąc i paraliżując ofiarę.

Rys. 19. Pantofelek z wyrzuconymi trichocystami. 1 — trichocysty, 2 — rzęski, 3 — wodni-
czki tętniące, 4 — jądro wegetatywne. (Z Ville-ego 1966)

W okolicy peristomu położone są jądra. Rozmnażanie przebiega bezpłciowo przez podział poprzeczny.
Ponadto u orzęsków zachodzi proces płciowy zwany koniugacją. W procesie koniugacji dwa osobniki
zbliżają się do siebie peristomami. W miejscu połączenia pellikulą zanika i powstaje pomost
cytoplazmatyczny. Jądra generatywne obu pantofelków przechodzą podziały i w rezultacie u każdego z
nich pozostają dwie części jądra. Następnie jedna z tych dwóch części wędruje do partnera (jądro
migracyjne traktowane jako element męski) i łączy się z częścią jądra, która pozostaje na miejscu
(jądro stacjonarne traktowane jako element żeński). W czasie podziału jądra generatywnego jądro

wegetatywne stopniowo zanika. Po koniugacji pantofelki rozdzielają się, po czym u każdego z nich jądro powstałe z elementu żeńskiego i
męskiego ulega kilkakrotnie podziałowi. W wyniku tych procesów powstaje ostateczne jądro generatywne i nowe jądro wegetatywne.
Koniugacja nie jest zatem prawdziwym procesem rozmnażania, ale polega tylko na wymianie materiału genetycznego.
Kulorzęsek — Ichthyophthirius multifiliis. Pasożytuje pod nabłonkiem skór) w warstwie łącznotkankowej u wielu gatunków ryb
słodkowodnych; atakuje głównie skrzela. Występuje w różnych szerokościach geograficznych, w Polsce pospolity. Powoduje wiele
zmian patologicznych zwanych ichtioftiriozą, np.l duszenie się wywołane niszczeniem skrzeli. Obecność pasożyta jest szczególnie
groźna dla narybku.
Trofozoity w zarysie prawie kuliste, w okresie pasożytowania mają wymiar) 50-1000 jam. Rzędy gęsto ułożonych rzęsek biegną
południkowe. Mały cytostom znajduje się na przednim biegunie ciała, peristom jest silnie zredukowany, a rzęski wokół cytostomu są znacznie
krótsze niż na pozostałej części ciała. Kulorzęski mają dużo | wodniczek tętniących i charakterystyczne jądro wegetatywne w kształcie
podkowy
Trofozoity, po osiągnięciu maksymalnego wzrostu ciała, wydostają się na zewnątrz i opadają na dno. Tu w wytworzonej
galaretowatej osłonce (cyście

Rys. 20. Cykl rozwojowy kulorzęska. 1,2 — dojrzały pasożyt po opuszczeniu ryby, 3
— cysta
wewnątrz liczne pasożyty powstałe w wyniku podziałów, 4 — pasożyty opuszczające
cystę
(Wg Szulmana i Szteina, z Prost 1980)

przechodzą liczne podziały. W rezultacie powstaje w niej wiele setek
nowych pasożytów, które po pęknięciu osłonki atakują ryby (rys. 20).

Rząd: Peritrichida

Do tego rzędu zalicza się przeważnie wolno żyjące gatunki, osiadłe
głównie * wodach słodkich. Niektóre tworzą kolonie lub zespoły. Znane są
także gatunki rasożytnicze. Ich ciało jest skąpo orzęsione.
Wirczyk — Yorticella sp. Gatunek osiadły, żyje w zespołach w wodach
iiodkich. Ma ciało kuliste w
kształcie kielicha

(rys. 21) o

wymiarach około 50

rys.21. Wirczyk. 1 — wieniec rzęsek wokół :«E--stomu, 2 — lejek peristomu, 3 — mikronukleus. 4 —
makronukleus, 5 — wodniczka pokarmowa, 6 — nóżka, 7 — włókienko kurczliwe. (Z
Moraczewskiego i in. 1974)

"

*" górnej części kielicha znajduje się peristom, otoczony spiralnie skręconym,

podwójnym rzędem rzęsek służących głównie do napędzania pokarmu. Do podłoża
przyczepia się za pomocą nóżki, która wykazuje zdolność silnego kurczenia się lub
wydłużania. W cytoplazmie krążą liczne wodniczki odżywcze. W pobliżu peristomu
znajduje się jedna wodniczka tętniąca. Jądro wegetatywne jest duże i ma kształt
zarodkowy.

GROMADA: POLYHYMENOPHORA

Te orzęski są bardzo rozmaicie urzęsione, od gęstego równomiernego orzęsienia, io silnie zredukowanego i przekształconego w szczecinki
— cirri, które powstają : kilku rzęsek otoczonych wspólną osłonką.

Rodzaj: małżynek — Stylonychia. Żyje w wodach słodkich i słonych. Ciało osiąga 100-300 nm. Jego bieguny są zaokrąglone
(rys. 22). Stroi grzbietowa jest wypukła, a brzuszna spłaszczona. Rzęski występują nieliczni

Rys. 22. Małżynek (strona brzuszna). 1 — rzęski, 2 — szczecinki, 3 — peristom, 4 — cyto-pyge, 5 —
wodniczki pokarmowe, 6 — wodnicz-ka tętniąca, 7 — jądro wegetatywne. (Z Raabego 1964)

szczególnie po stronie grzbietowej, natomiast po stronie brzusznej znajdują się szczecinki. Są one
rozmieszczone w kilku grupach i służą do pływania, wykonywania skoków, a także kroczenia po
twardym podłożu. Peristom położony jest l w przodzie ciała. U małżynka występuje jedna
wodniczka tętniąca. Jad wegetatywne jest pałeczko watę i znacznie rozszerzone na obu biegunach.

Znaczenie. Do pierwotniaków zalicza się obecnie co najmniej 30 000 gatunków, które wchodzą w skład
różnych biocenoz i odgrywają w przyrodzie ogromną rolę Prowadzą aktywne życie w środowiskach
wodnych (wody słodkie, słone, glebowe, l podziemne), płynach ustrojowych różnych układów oraz w
komórkach zwierząt i sporadycznie także roślin.
Wolno żyjące pierwotniaki wymagają na ogół ściśle określonych warunków do życia i dlatego są
dobrymi wskaźnikami różnych procesów biologicznych zachodzących w środowisku. Pozwalają
między innymi ocenić jakość wody (np. zanieczyszczenie) czy też gleby (np. zakwaszenie), ponieważ
stwierdzenie ich obecności lub nieobecności, bez stosowania specjalnych metod, jest samo w sobie

biologicznym wskaźnikiem. Odżywiają się przeważnie bakteriami, w związku z czym regulują ich ilość i uczestniczą w procesach
samooczyszczania wody oraz gleby. Stanowią również bardzo ważne ogniwo w krążeniu pierwiastków w przy rodzie. Pierwotniaki
żyjące w wodach glebowych w dużej mierze przyczyniają się do zwiększenia żyzności gleby, gdyż wytwarzane białko i inne związki
organiczne są cennym nawozem po ich śmierci.
Pierwotniaki występujące w wodach otwartych w wielu przypadkach są zasadniczym składnikiem planktonu. Mają duże znaczenie
w odżywianiu się zarówno zwierząt bezkręgowych, jak i kręgowych, zasoby zaś związków organicznych wytwarzane przez nie są często
nie mniej bogate niż związki produkowane przez glony. Niektóre pierwotniaki odgrywają rolę w tworzeniu pokładów •
apiennych. Takie pokłady można wykorzystywać do celów przemysłowych, ponadto są one ważnymi skamieniałościami
przewodnimi, informującymi o wieku : pochodzeniu złoża; ułatwia to np. poszukiwania ropy naftowej.
Znane są również pierwotniaki żyjące w symbiozie z innymi organizmami. Spotyka się je np. w przewodzie pokarmowym ssaków i
innych zwierząt, odżywiających się pokarmem roślinnym. Trawione przez swych żywicieli, dostarczają im m.in. ważnego pod
względem odżywczym białka zwierzęcego.
Wiele pierwotniaków jest groźnymi pasożytami chorobotwórczymi zwierząt : człowieka, pewne atakują także rośliny. Niektóre z nich
wykorzystuje się np. do zwalczania szkodliwych owadów powodujących choroby roślin, mają więc znaczenie w biologicznej walce z
nimi.
Należy także zaznaczyć, iż pierwotniaki wykazują bardzo dużą zdolność do syntetyzowania różnych związków organicznych, są tanie i
łatwe w hodowli, dzięki czemu w wielu laboratoriach służą do badań szeregu procesów biologicznych.