M1.indd

1. Kluczowe zagadnienia

makroekonomii

Makroekonomia jest działem ekonomii, który zajmuje się badaniem gospodarki
narodowej jako całości. Ogólnie można powiedzieć, że makroekonomia zajmuje
się badaniem agregatowych zmiennych ekonomicznych (wielkości agregatowe ro-
zumiane są jako wielkości zbiorcze — np. produkcja jako suma różnych rodza-
jów produkcji rolnej, przemysłowej, rzemieślniczej), dotyczących całej gospodarki,
a w szczególności: produkcji, zatrudnienia, popytu, inwestycji, ogólnego poziomu
cen itd. Próbuje także zidentyﬁkować siły i czynniki, określające kształtowanie się
poziomów i zmian tych agregatów.

Makroekonomia  bada  również  przewidywane  skutki  wynikające  z danej  sytuacji
gospodarczej, mierzy ogólne efekty gospodarcze, wyjaśniając i analizując ich przy-
czyny oraz skutki, a także bada i przeprowadza analizy dotyczące polityki państwa
—  zarówno  w sferze  gospodarczej,  jak  i w dziedzinach  czysto  politycznych,
z uwzględnieniem polityki zagranicznej, obronnej oraz polityki wewnętrznej kraju.

Różnica między mikroekonomią a makroekonomią leży w odmiennym celu analiz
obu działów ekonomii. Mikroekonomia bada przede wszystkim konkretne rynki,
natomiast makroekonomia zajmuje się głównie powiązaniami między różnymi czę-
ściami gospodarki.

W makroekonomii przy budowie różnych modeli stosuje się więc uproszczone ele-
menty konstrukcyjne, aby móc wyjaśnić, jak pasują one do siebie i w jaki sposób
wzajemnie na siebie wpływają, a zatem konstruuje się szerokie agregaty (tj. zagre-
gowana podaż, zagregowany popyt, popyt na pieniądz, dochód narodowy, kon-
sumpcja, inwestycje, oszczędności, zasób kapitału, budżet państwa itp.).

Makroekonomia ma do spełnienia dwie podstawowe funkcje:
—

poznawczą

— próbującą określić, wyjaśnić i przewidzieć występowanie oraz

przebieg zjawisk i procesów gospodarczych. Studiowanie makroekonomii po-
zwala zatem zdobyć wiedzę i zrozumieć zachodzące procesy gospodarcze, po-
znać ich przyczyny i konsekwencje;

—

aplikacyjną

— usiłującą określić skuteczne sposoby oddziaływania rządu na prze-

bieg procesów gospodarczych (Makroekonomia, 1992: 6).

Makroekonomia stara się odpowiedzieć na wiele kluczowych pytań, m.in.:
1. Jakie czynniki określają dochód narodowy i poziom produkcji?
2. Co określa ogólny poziom cen i jaki jest wskaźnik inﬂacji?
3. Jakie determinanty określają zatrudnienie w gospodarce i poziom bezrobocia

w danym kraju?

4. Jakie decyzje powinien podjąć rząd, aby przeciwdziałać inﬂacji, bezrobociu i re-

cesji?

5. Jak polityka monetarna i ﬁskalna państwa wpływa na ogólny poziom cen, do-

chodu, produkcji, zatrudnienia i bezrobocia?

A zatem, jak wynika z powyższych pytań, podstawowymi zagadnieniami pozosta-
jącymi w sferze zainteresowania makroekonomii są: wzrost gospodarczy, inﬂacja,
bezrobocie oraz wahania koniunktury.

Przyjrzyjmy się teraz pokrótce tym podstawowym zagadnieniom makroekono-
micznym.

Wzrost gospodarczy

Teoria wzrostu gospodarczego stara się uchwycić czynniki, które decydują o zmia-
nach podstawowych makrowielkości gospodarczych, tj. produkcji, inwestycji, kon-
sumpcji czy zatrudnienia.

Termin wzrost gospodarczy jest jednym z kluczowych pojęć makroekonomii i rozu-
miany jest jako stale zwiększająca się zdolność danego kraju do wytwarzania i cią-
głego ulepszania dóbr i usług służących do zaspokojenia określonych potrzeb ludz-
kich — jako zdolność mająca swój wyraz we wzroście PKB. Wymaga to jednak cią-
głej akumulacji kapitału (dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom), cią-
głego doskonalenia ludzkich umiejętności, a także wprowadzania postępu technicz-
nego. Wzrost gospodarczy mierzy się przeważnie rocznym przyrostem PKB

per capita

(PKB na 1 mieszkańca) lub stopą wzrostu wyrażającą stosunek przyrostu dochodu
narodowego brutto do jego poziomu z roku poprzedniego.

W przypadku gdy sytuacja gospodarcza charakteryzuje się niskim lub zerowym
wzrostem gospodarczym, mamy do czynienia ze

stagnacją

, której towarzyszy bar-

dzo często wysokie bezrobocie, niska skłonność do inwestowania i nikłe perspek-
tywy osiągania zysków.

Koniunktura gospodarcza

Procesy gospodarcze nie przebiegają łagodnie i spokojnie, co wyraźnie ilustrują
materiały statystyczne. Wszelkie zmiany aktywności gospodarczej przejawiające
się w zmianach podstawowych wskaźników ekonomicznych (tj. produkcji, zatrud-
nienia, inwestycji, konsumpcji, dochodu narodowego) określających kondycję go-
spodarki, nazywamy

koniunkturą gospodarczą

. Odzwierciedla ona cykliczny prze-

bieg procesu gospodarowania, odnosząc się zarówno do stanu, jak też i do dynami-
ki zjawisk i procesów gospodarczych.

Wśród wahań gospodarczych można wyróżnić:
1)

trend (tendencja rozwojowa)

— reprezentuje on w sposób systematyczny i regular-

ny długookresowe zmiany występujące w poziomie danego zjawiska, powodowane
np. zmianami podaży czynnika pracy, kapitału, wprowadzeniem postępu technicz-
nego i naukowego. Można również powiedzieć, że trend jest przejawem długookre-
sowej zmiany, w górę lub w dół, jakiejś zmiennej ekonomicznej — np. produktu na-
rodowego brutto (PNB) (Kamerschen, McKenzie, Nardinelli, 1992: 152);

wahania koniunkturalne (cykliczne)

— powtarzające się w określonym rytmie,

mniej lub bardziej regularne zmiany wielkości makroekonomicznych, tj. pro-
duktu krajowego brutto (PKB), bezrobocia, inﬂacji, podaży pieniądza itp.;

wahania przypadkowe (nieregularne, niecykliczne)

— wahania spowodowane zmia-

nami w polityce gospodarczej państwa lub czynnikami losowymi, których
wcześniej nie można przewidzieć (np. strajkami, klęskami żywiołowymi, woj-
ną itp.);

wahania sezonowe

— wahania związane są z porami roku (np. wzrost popytu na

narty w okresie zimowym, spadek popytu na kozaki w okresie letnim), a także
mające swoje źródła w czynnikach instytucjonalnych (np. wzrost popytu na pa-
pier w okresie wyborów parlamentarnych).

Periodyczne wahania wielkości agregatowych (tj. produkcji, zatrudnienia, inwesty-
cji, dochodu narodowego) wokół trendu ekonomiści nazywają

cyklem koniunktural-

nym

. Rytmiczność jest zatem najistotniejszą cechą cyklu, ponieważ decyduje o pra-

widłowości jego rozwoju. Pionierem hipotezy o periodyczności cyklu był francuski
ekonomista Joseph Clement Juglar, uznawany powszechnie za ojca teorii wahań
koniunkturalnych.

Klasyczny cykl koniunkturalny (zwany również cyklem Juglara) składa się z czte-
rech podstawowych faz: recesji (kryzysu), depresji (dna koniunkturalnego), oży-
wienia i rozkwitu (boomu, szczytu koniunkturalnego).

Uwaga! W literaturze ekonomicznej można spotkać się z wieloma koncepcjami ozna-
czania faz cyklu koniunkturalnego. Wśród zwolenników koncepcji cyklu o czte-
rech fazach, choć czasami różnie nazywanych i ustawionych w innej kolejności, są:
J. A. Schumpeter (rozkwit, recesja, depresja, poprawa), A. F. Burns i W. C. Mit-
chell (ożywienie, ekspansja, recesja, kontrakcja) oraz L. Mendelson (kryzys, depre-
sja, ożywienie, rozkwit). Podział faz cyklu koniunkturalnego Mendelsona zyskał
wśród ekonomistów największą popularność.

Między poszczególnymi fazami cyklu zachodzi zwią-
zek przyczynowo-skutkowy, który wskazuje, że me-
chanizmy i procesy, jakie zachodzą w jednej fazie cy-
klu, warunkują mechanizmy i procesy w fazie na-
stępnej.

Kryzys (recesja)

jest pierwszą fazą cyklu gospodarcze-

go i trwa kilka miesięcy. Charakteryzuje się nadpro-
dukcją, czyli zwyżką podaży nad popytem. W wyni-
ku nadprodukcji następuje zaostrzenie konkurencji
między producentami, spadek cen, odczuwalny brak
środków pieniężnych, krachy giełdowe, spadek pro-
dukcji, który powoduje obniżenie się PKB, a także
przyczynia się do wzrostu bezrobocia i spadku płac.

Depresja

zwana jest często dnem kryzysu. Trwa ona

od 6 miesięcy do 5 lat i charakteryzuje się stabilizacją ogólnej działalności gospo-
darczej na bardzo niskim poziomie. W fazie tej następuje zahamowanie spadku pro-
dukcji i tym samym spadku PKB, a także stabilizacja zatrudnienia, cen, zysku i sto-
py zysku. Gospodarka osiąga wówczas równowagę, lecz na bardzo niskim pozio-
mie, dlatego faza ta nazywana jest bardzo często także dnem koniunkturalnym.

Ożywienie

jest trzecią fazą cyklu gospodarczego, trwa od kilku miesięcy do 2–3 lat

i charakteryzuje się ruchem ogólnego poziomu aktywności gospodarczej, czyli
wzrostem inwestycji w gospodarce (co w efekcie prowadzi do zwiększenia produk-
cji i tym samym PKB), spadkiem bezrobocia i wzrostem płac. Faza ta może trwać
aż do momentu, gdy gospodarka zbliży się do poziomu pełnego zatrudnienia lub
też może ona zostać bardzo szybko zahamowana przez kolejną recesję.

Rozkwit (boom)

jest ostatnią fazą cyklu gospodarczego i trwa od kilku miesięcy do

2 lat. Faza ta zaczyna się wówczas, gdy ogólny poziom aktywności gospodarczej,
czyli PKB, zatrudnienie i płace przestają wzrastać.

Obecnie w teorii ekonomii coraz częściej mówi się tylko o dwóch fazach cyklu go-
spodarczego:

fazie spadkowej

, która łączy fazę recesji i depresji i

fazie wznoszącej

(ekspansji)

, która łączy fazę ożywienia i rozkwitu.

Inﬂacja

Proces wzrostu ogólnego poziomu cen i kosztów w gospodarce określamy mianem

inﬂacji

. Z inﬂacją mamy do czynienia wówczas, gdy rosną np. ceny: masła, pieczy-

wa, paliw, telewizorów, usług fryzjerskich, turystycznych, a także wtedy, gdy rosną
płace, ceny gruntów oraz czynsze za wynajem dóbr kapitałowych (np. mieszkania,
lokalu przeznaczonego na działalność gospodarczą). Należy jednak pamiętać, że
w okresach inﬂacji ceny i koszty nie rosną w tym samym tempie (np. cena chleba
może rosnąć znacznie szybciej niż cena rowerów).

Rysunek 1

Cykl koniunkturalny

Z deﬁnicji inﬂacji wynika, że nie każdy wzrost cen jest inﬂacją. Należy tu zazna-
czyć, że zmiany ceny na pojedynczym rynku, spowodowane zmianami warun-
ków funkcjonowania tego rynku, nie są inﬂacją. Inﬂacja pojawia się dopiero wów-
czas, gdy większość cen w całej gospodarce rośnie jednocześnie, powodując ogólny
wzrost poziomu cen. Podstawowym miernikiem inﬂacji jest

stopa inﬂacji

Stopa inﬂacji mierzy stopę zmiany przeciętnego poziomu cen i zwykle podawana
jest w procentach na rok, nawet gdy obliczana jest częściej — w każdym kwartale
czy dla każdego miesiąca. Stopę inﬂacji oblicza się zgodnie ze wzorem:

W przypadku gdy w gospodarce mamy do czynienia z utrzymującym się spadkiem
poziomu cen (czyli sytuacją odwrotną do inﬂacji), wtedy sytuację taką określamy
mianem

deﬂacji

. Występuje ona najczęściej w okresach pogarszania się koniunktu-

ry w gospodarce i nie jest wcale zjawiskiem pożądanym.

Powrócimy jednak do inﬂacji. Powiedzieliśmy, że inﬂację oblicza się przeważnie
w okresie roku. W przypadku gdy jest ona bardzo wysoka, wówczas oblicza się ją
dla okresów miesięcznych. Stosunkowo wysoki wzrost poziomu cen odnotowano
w Europie Środkowej na początku 1920 r., w Ameryce Łacińskiej w 1980 r., w Pol-
sce i byłym ZSRR w okresie zmierzchu systemu komunistycznego. Tabela 1 przed-
stawia kilka przykładów takich zdarzeń.

Inﬂacja (w % miesięcznie)

Austria

Niemcy

Węgry

Polska

Boliwia

Argentyna

styczeń 1921 –
– styczeń 1924

styczeń 1922 –
– styczeń 1924

lipiec 1921 –

– styczeń 1924

styczeń 1921 –
– styczeń 1924

1982–1985

1986–1990

16,3

174,0

19,1

21,0

26,3

21,7

Największy w skali światowej oraz w historii inﬂacji wzrost poziomu cen zanoto-
wano w Niemczech w latach 1922–1923, kiedy to inﬂacja osiągnęła poziom jede-
nastocyfrowy (wskaźnik cen wzrósł od 1 do 10 miliardów).

Mimo że ekonomiści traktują inﬂację jako poważny problem gospodarczy, to nie
ma wśród nich zgodności co do przyczyn jej powstawania. Najogólniej mówiąc,
jedni upatrują źródeł inﬂacji w tzw. popytowej stronie rynku, inni zaś w sferze pro-
dukcji i sposobie, w jaki zorganizowane są współczesne społeczeństwa.

Mówiąc o inﬂacji, należy pamiętać, że można wyodrębnić wiele jej typów, w zależ-
ności od przyjętego kryterium. I tak, ze względu na:
— kryterium czasu — wyróżnić można

inﬂację sekularną (chroniczną, trwałą lub per-

manentną)

, która polega na nieustannym występowaniu zjawisk inﬂacyjnych

oraz

inﬂację okresową (przejściową)

, polegającą na tym, że po wystąpieniu fali in-

ﬂacji następuje stabilizacja ogólnego poziomu cen w gospodarce;

— miejsce pojawiania się — mamy do czynienia z

inﬂacją wewnętrzną

, która two-

rzona jest przez stosunki produkcji charakterystyczne dla danej gospodarki,
a także z

inﬂacją importową

, która przenoszona jest do kraju z zagranicy, najczę-

ściej za pośrednictwem wymiany handlowej;

— oddziaływanie na przebieg procesów inﬂacyjnych — wyróżniamy

inﬂację kontro-

lowaną

, która poddaje się kontroli ze strony państwa oraz

inﬂację żywiołową

, wy-

mykającą się spod kontroli państwa;

Tabela 1

Przykłady stóp inﬂacji

(przeciętne dla okresu)

Źródło: Burda, Wyplosz, 1995: 24.

— ruch cen — rozróżniamy

inﬂację otwartą (cenową)

, charakteryzującą się swo-

bodnym (nieskrępowanym żadnymi ograniczeniami) wzrostem cen do poziomu
równoważącego strumień popytu i podaży oraz

inﬂację tłumioną (zasobową, odło-

żoną)

, w której administracyjna kontrola cen uniemożliwia swobodne regulowa-

nie procesów rynkowych przez mechanizm cenowy, w wyniku czego odgórnie
hamowany wzrost cen powoduje występowanie nadwyżkowego strumienia po-
pytu, który nie może zostać zrealizowany przy danym poziomie cen, co w efek-
cie prowadzi do odkładania się niezrealizowanych zasobów pieniężnych (tzw.
przymusowych oszczędności) uczestników rynku;

— przyczyny wewnętrzne — wyróżnić można

inﬂację ciągniętą przez popyt (inﬂację

nabywców)

, polegającą na szybszym wzroście całkowitych planowanych wydat-

ków w stosunku do całkowitej wielkości produkcji,

inﬂację pchaną przez koszty

(inﬂację dostawców)

, występującą w przypadku wzrostu ceny jednego lub kilku

zasobów (np. ropy naftowej, ziemi itd.), bądź w przypadku nałożonych ogra-
niczeń na podaż jednego lub kilku zasobów, a także

inﬂację strukturalną

, któ-

ra występuje w sytuacji gdy producenci mają problemy z dostosowaniem się do
zmian, jakie zachodzą w gospodarce;

— wysokość stopy inﬂacji — wyróżnia się

inﬂację pełzającą (powolną, łagodną, przy-

tłumioną lub jednocyfrową)

, mającą miejsce wtedy, gdy tempo wzrostu cen nie

przekracza 4–5% rocznie;

inﬂację kroczącą (kłusującą, biegnącą lub stąpającą)

charakteryzującą się niskim tempem wzrostu cen, mieszczącym się w granicach
od 4–5% do 9% rocznie;

inﬂację galopującą

, która występuje, gdy ceny rosną

w tempie do 15% miesięcznie;

megainﬂację

, zaczynającą się wtedy, gdy ceny ro-

sną powyżej 15%, ale mniej niż 50% w skali miesięcznej oraz

hiperinﬂację (inﬂa-

cję histeryczną, szalejącą)

, występującej wówczas, gdy ceny rosną powyżej 50%

miesięcznie i nie można ustalić jej górnej granicy oraz charakteryzującej się na-
głym, wręcz panicznym przyspieszeniem wzrostu ogólnego poziomu cen;

— towarzyszącą inﬂacji określoną tendencję reprodukcji dochodu narodowego —

mamy do czynienia ze

stagﬂacją

, która występuje w przypadku równoczesnego

występowania stagnacji gospodarczej i wysokiej stopy inﬂacji oraz

slumpﬂacją (re-

ﬂacją)

, występującą przy spadku produkcji i popytu. Innymi słowy — slumpﬂacja

oznacza łączne występowanie dwóch procesów, a mianowicie inﬂacji oraz rece-
sji, oznaczającej głęboki spadek produkcji i zatrudnienia (Kołodko, 1987: 144).

Skutki wzrostu ogólnego poziomu cen w gospodarce odczuwane są zarówno
przez producentów, jak i przez konsumentów. Producenci odczuwają inﬂację przez
wzrost kosztów produkcji, utrudnienie prowadzenia rachunku ekonomicznego
oraz zmniejszenie popytu nabywców, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia
ilości wytwarzanych dóbr lub usług, zaś wśród konsumentów zaobserwować moż-
na spadek zaufania do pieniądza (ludzie starają się jak najszybciej zamienić posia-
dane pieniądze na konkretne towary, ponieważ siła nabywcza pieniądza w okresie
inﬂacji najczęściej spada).

Szkody wywołane inﬂacją zależą generalnie od wysokości stopy inﬂacji oraz od tego,
czy jest ona przewidywana, czy też nieprzewidywana. Na nieprzewidywanej inﬂacji
zyskują dłużnicy oraz rząd, zaś tracą posiadacze depozytów na rachunkach oszczęd-
nościowych płatnych na żądanie, wierzyciele, nabywcy obligacji oraz podatnicy.

Bezrobocie

Kolejnym istotnym zagadnieniem makroekonomii jest

bezrobocie

, tzn. sytuacja, gdy

ludzie szukający pracy nie mogą jej otrzymać (tab. 2). Bezrobocie może występo-
wać nawet wówczas, gdy gospodarka rozwĳa się prężnie.

Wyszczególnienie

Lata

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

w tysiącach

Ogółem

1126,1

2155,6

2509,3

2889,6

2838,0

2628,8

2359,5

1826,4

1831,3

Kobiety

573,7

1134,1

1338,8

1507,3

1495,0

1448,6

1375,6

1102,2

1071,3

Mężczyźni

552,4

1021,4

1170,5

1382,3

1343,0

1180,2

983,9

723,2

760,0

Pojęcie bezrobocia jest ściśle związane z pojęciem zasobu pracy lub zasobu siły ro-
boczej (Zalega, 1995: 63). Zasób siły roboczej obejmuje wszystkich ludzi, którzy
pracują oraz wszystkich bezrobotnych, którzy — posiadając możliwość oraz chęć
do pracy — nie mogą znaleźć zatrudnienia i są zarejestrowani w urzędach pracy.
Inaczej mówiąc:

Zasoby siły roboczej = liczba osób zatrudnionych + liczba osób bezrobotnych.

Bezrobocie nie jest zjawiskiem o charakterze statycznym, lecz podlega ciągłym wa-
haniom, wynikającym z wahań dochodu i produkcji w gospodarce oraz z innych
przyczyn. Codziennie pewna liczba pracowników traci pracę lub z niej rezygnuje,
równocześnie pewna liczba pracowników, którzy pracy nie mieli, znajduje zatrud-
nienie i rozpoczyna pracę, opuszczając dzięki temu szeregi bezrobotnych. Tworzy
to ciągły ruch polegający na przepływie zatrudnionych do sfery bezrobocia oraz
bezrobotnych do sfery zatrudnienia.

Główną przyczyną wzrostu lub spadku bezrobocia są wahania koniunkturalne
w gospodarce, w wyniku których następuje spadek lub wzrost poziomu produk-
cji i dochodu. Każdemu spadkowi dochodu towarzyszy przeważnie odpowiednie
zwiększenie bezrobocia, natomiast w okresie ożywienia i rozkwitu, kiedy następu-
je wzrost zatrudnienia, bezrobocie zmniejsza się.

Bezrobocie wywoływane jest działaniem różnych czynników, z których każdy wy-
maga zastosowania odmiennych rozwiązań. Bezrobocie może mieć charakter przej-
ściowy (frykcyjny) (U

), strukturalny (U

) i cykliczny (U

). Można zatem zapisać:

U = U

+ U

Bezrobocie przejściowe (frykcyjne)

występuje wówczas, gdy ludzie zmieniają miejsce

zamieszkania, są w trakcie zmiany zawodu lub zmiany miejsca pracy, a także, gdy
ze względów zdrowotnych nie mogą znaleźć odpowiedniego miejsca pracy. Bezro-
bocie frykcyjne spowodowane jest wahaniami podaży i popytu na dobra i usługi.
Przeważnie ma ono charakter czasowy i trwa od kilku dni do kilkunastu tygodni.

Bezrobocie strukturalne

wiąże się z niedostosowaniem podaży do popytu na siłę ro-

boczą w wyniku zmieniającej się struktury gospodarki. Może być ono spowodo-
wane brakiem kapitału, złymi proporcjami w rozmieszczeniu zasobów produkcyj-
nych gospodarki lub ogólnym niedorozwojem gospodarki. Bezrobocie struktural-
ne może trwać nawet kilka lub kilkadziesiąt lat — aż do momentu, gdy robotnicy
uzyskają nowe kwaliﬁkacje, odpowiednie do nowych miejsc pracy.

Bezrobocie cykliczne

wywołane jest przez okresowe spadki koniunktury gospodar-

czej, tzn. przez szeroko zakrojoną obniżkę ogólnego poziomu wydatków w gospo-

Tabela 2

Rozmiary bezrobocia w Polsce

w latach 1990–1998

Źródło: Informacje i opracowania

statystyczne, 1998: 14.

darce. Bezrobocie to trwa od kilku tygodni lub miesięcy aż do chwili, gdy wzrost
poziomu działalności gospodarczej doprowadzi do wzrostu produkcji i popytu na
siłę roboczą.

Jak już wcześniej powiedzieliśmy, różne rodzaje bezrobocia wymagają zastosowa-
nia różnych „lekarstw”. Bezrobocie frykcyjne można ograniczyć przez rozwój sie-
ci urzędów zatrudnienia i podnoszenie jakości systemu informacji o wolnych miej-
scach pracy. Bezrobocie cykliczne można ograniczyć, manipulując wysokością po-
datków i wydatków państwowych. Bezrobocie strukturalne można zmniejszyć
przez podnoszenie jakości systemu informacji o wolnych miejscach pracy i zachę-
canie poszukujących pracy do korzystania z niego, przez zwiększenie możliwości
przekwaliﬁkowania się, a także przez zachęcanie ﬁrm do wchodzenia na tereny,
gdzie upadają inne gałęzie przemysłu oraz przez stosowanie preferencyjnych kre-
dytów czy ulg podatkowych.

Należy jednak zdać sobie sprawę z faktu, że bezrobocie nigdy nie może zostać cał-
kowicie wyeliminowane. Niezależnie od stanu danej gospodarki zawsze występuje
w niej pewna wielkość bezrobocia wynikająca z tego, że nie wszyscy spośród po-
tencjalnych pracowników są skłonni zaakceptować warunki płacowe występujące
na rynku pracy. Tego rodzaju bezrobocie ma charakter dobrowolny, ponieważ do-
tyczy osób, które gotowe są przyjąć warunki płacy na poziomie wyższym od ofe-
rowanego.

Tak więc, przy stanie równowagi między popytem na pracę a wielkością zatrudnie-
nia akceptującego oferowane warunki pracy i płacy może wystąpić pewien poziom
bezrobocia, wynikający z braku akceptacji tych warunków przez określoną liczbę
osób gotowych podjąć pracę za płacę wyższą od tej, która determinuje stan równo-
wagi na rynku pracy. Ten poziom bezrobocia, który stanowi nadwyżkę osób zdol-
nych do pracy i gotowych podjąć pracę za płacę realną wyższą od tej, która ukształ-
towała się w warunkach równowagi nazywamy

naturalną stopą bezrobocia

Główną, wynikającą z bezrobocia stratą dla społeczeństwa jest strata PNB, którą
mierzy się za pomocą

luki PNB

. Jest ona procentowym odchyleniem rzeczywistego

PNB (tzn. faktycznie osiągniętą wielkością PNB w danym okresie) od potencjalne-
go PNB (tzn. występującego w sytuacji pełnego zatrudnienia).

W celu wyznaczenia luki PNB wykorzystuje się prawo Okuna, mówiące, że luka PNB
powiększa się o 2,5% dla każdego 1% wzrostu rzeczywistej stopy bezrobocia powy-
żej naturalnej stopy bezrobocia. Innymi słowy, dla każdego punktu procentowego,
o jaki stopa bezrobocia przekracza naturalną stopę bezrobocia, rzeczywisty PNB jest
o 2,5% niższy od potencjalnego PNB. Prawo Okuna jest określone formułą:

gdzie:
Y — realny PNB,
Y

— potencjalny PNB,

b — stopa bezrobocia,
b

— naturalna stopa bezrobocia.

Wyjaśnĳmy prawo Okuna na prostych przykładach.

Przykład 1

Załóżmy, że naturalna stopa bezrobocia w pewnej gospodarce w 2000 roku była
równa 6%, stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 8%, zaś realny PNB wy-

niósł 600 mld jednostek pieniężnych. A zatem, zgodnie z powyższym wzorem, luka
PNB wyniosła:

Luka PNB = –2,5(b – b

)= –2,5(0,08 – 0,06) = –0,05,

natomiast potencjalny PNB:

Przykład 2

Przyjmując, że w pewnej gospodarce w 2001 roku realny PNB wyniósł 800 mld
jednostek pieniężnych, natomiast luka PNB wyniosła –6%, wówczas potencjalny
PNB wyniósł:

Chcąc oszacować rozmiary bezrobocia, w praktyce wyróżnić można wiele miar,
jednak każda z nich niesie możliwość wystąpienia zniekształceń oraz błędów, co
wynika głównie z tego, że niektóre czynniki wpływające na bezrobocie trudno jest
przewidzieć, a tym bardziej policzyć.

Przykładem może być tzw. szara sfera, czyli ludzie faktycznie pracujący, ale zare-
jestrowani jako bezrobotni. Zniekształca ona liczbę bezrobotnych i stopę bezrobo-
cia. Należy również pamiętać o tym, że bezrobocie jest zjawiskiem wielomierzal-
nym, a każda z miar ilustruje tylko pewną cechę. Dlatego też, aby uzyskać w miarę
pełny i wiarygodny obraz sytuacji bezrobocia, należy stosować kilka miar jedno-
cześnie. Do miar tych zaliczamy:
—

Liczbę bezrobotnych

(np. liczbę osób poszukujących pracy na podstawie zareje-

strowania w powiatowym urzędzie pracy), która jest najpopularniejszą miarą
obrazującą wielkość populacji bezrobotnych, jednak nie informuje o tym, czy
np. 1000 osób bezrobotnych to dużo, czy mało dla danego obszaru.

—

Stopę bezrobocia

, która wyraża procentowy udział bezrobocia w ogólnych zaso-

bach siły roboczej oraz ukazuje, jaką część zasobów siły roboczej stanowią bez-
robotni:

—

Stopę bezrobocia rejestrowanego

, którą oblicza się jako stosunek liczby bezrobot-

nych zarejestrowanych do cywilnych zasobów siły roboczej (czyli bez osób od-
bywających czynną służbę wojskową, pracowników resortów: obrony narodo-
wej, spraw wewnętrznych):

—

Czas wyczekiwania na pracę

, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych do od-

pływu do pracy, podawanego w dniach. Miara ta informuje o tym, jak długo

trzeba czekać, aby przy danym odpływie z bezrobocia i liczbie bezrobotnych zli-
kwidować bezrobocie do zera:

—

Liczba bezrobotnych przypadających na jedno miejsce pracy

, którą zapisujemy na-

stępująco:

—

Metodę czasu indywidualnego

, która informuje, jaki procent bezrobotnych ocze-

kuje na pracę powyżej danego okresu. Jeżeli czas pozostawania bez pracy wyno-
si 12 miesięcy (takie kryterium bezrobocia długoterminowego przyjmuje więk-
szość krajów europejskich, choć niektóre z nich, jak: Austria, Malta czy Wiel-
ka Brytania skracają go do 6 miesięcy) i więcej, to bezrobotnego kwaliﬁkuje
się do grupy bezrobotnych długoterminowych. Jeżeli czas ten wynosi mniej niż
12 miesięcy, jest to bezrobocie krótkookresowe.

O ile poprzednie miary postrzegały bezrobocie w ujęciu statycznym, to trzy kolej-
ne miary oddają jego dynamikę. Zaliczamy do nich:
—

Stopę napływu do bezrobocia

, która informuje, jaki procent bezrobotnych napły-

wa do zasobu bezrobocia:

—

Stopę odpływu z bezrobocia

, informującą, jaki procent bezrobotnych odpływa

z zasobu bezrobocia:

—

Wskaźnik płynności rynku pracy

, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych, któ-

rzy podjęli pracę do liczby osób, które zostały zarejestrowane jako bezrobotne:

Jeżeli wartość wskaźnika płynności jest większa od 1, sugeruje to poprawę na
rynku pracy, ponieważ więcej osób otrzymuje pracę niż zostaje zwolnionych.

Inﬂacja i bezrobocie należą do kluczowych problemów makroekonomicznych
w każdej gospodarce rynkowej. Są interpretowane jako „złe duchy” makroekono-
mii, niosące ze sobą znacznie więcej strat niż korzyści.

Zastanówmy się teraz nad wzajemnymi związkami między bezrobociem a inﬂa-
cją. Związki te zostały zidentyﬁkowane po raz pierwszy w 1958 roku przez nowo-
zelandzkiego ekonomistę Albana Williama Housego Phillipsa, profesora London
School of Economics, który na krzywej, zwanej krzywą Phillipsa (rys. 2), przedsta-
wił związki między stopą inﬂacji a stopą bezrobocia.

Kształt krzywej Phillipsa sugeruje, że w polityce
makroekonomicznej można wybierać między wyż-
szą stopą inﬂacji a niższą stopą bezrobocia lub od-
wrotnie. Jest to wybór typu „coś za coś”.

Jeżeli państwo pragnie zmniejszyć bezrobocie, musi
zwiększyć wydatki, złagodzić restrykcje ﬁnansowe,
aby  w ten  sposób  ułatwić  podmiotom  gospodar-
czym  (np.  ﬁrmom) dostęp do „taniego pieniądza”
i zwiększyć skłonność do inwestowania. Powoduje
to co prawda ograniczenie bezrobocia, lecz jedno-
cześnie przyczynia się do wzrostu inﬂacji (punkt A).
W przypadku  gdy  państwo  pragnie  zmniejszyć  in-
ﬂację (punkt B), musi zwiększyć dyscyplinę wydat-
ków budżetowych, zaś banki muszą prowadzić re-
strykcyjną politykę pieniężną. Powoduje to jednak
recesję gospodarczą i wzrost bezrobocia (typu cyklicznego).

Opisana przez Phillipsa substytucyjność inﬂacji i bezrobocia praktycznie przestała
występować na początku lat siedemdziesiątych XX wieku, kiedy gospodarki wie-
lu krajów zaczęły wchodzić w fazę stagﬂacyjnego rozwoju. Zaczęły wówczas poja-
wiać się wątpliwości dotyczące stabilności krzywej Phillipsa. W krytyce zwracano
uwagę na badania empiryczne podważające hipotezę permanentnej substytucyjno-
ści inﬂacji i bezrobocia. Zaczęto poszukiwać właściwego czynnika, który, uzupeł-
niając pierwotną postać krzywej Phillipsa, jest odpowiedzialny za zanik tej sub-
stytucyjności. Milton Friedman i Edmund Phelps, niezależnie od siebie, doszli do
wniosku, że czynnikiem tym są oczekiwania inﬂacyjne.

Nową krzywą Phillipsa, według modelu Friedmana-Phelpsa, przedstawia rysunek 3.

Długookresową krzywą Phillipsa obrazuje linia cią-
gła,  równoległa  do  osi  rzędnych,  zaczynająca  się
w punkcie odpowiadającym naturalnej stopie bezro-
bocia (NRU — ang. Natural Rate of Unemployment).
Odcinek  AB  oraz  CD  wyznaczają  krótkookresowe
krzywe, będące efektem prowadzonej polityki inter-
wencyjnej rządu, obejmującej coraz silniejsze kroki
stymulacyjne. Natomiast odcinki BC i DE oznaczają
powrót bezrobocia do poziomu stopy naturalnej, po
uwzględnieniu  przez  uczestników  rynku  bieżących
informacji o rzeczywistej stopie inﬂacji.

W punkcie A bezrobocie jest równe naturalnej jego
stopie U i zostało uznane z różnych względów za
zbyt wysokie. Najprostszym sposobem jego ograni-
czenia jest ekspansywna polityka pieniężna, która
charakteryzuje się niską stopą procentową, rozluźnieniem kontroli podaży pienią-
dza i tym samym wysoką podażą pieniądza.

Pojawienie się dodatkowego pieniądza w obiegu powoduje wzrost popytu i prowa-
dzi do wzrostu produkcji, a po pewnym czasie do wzrostu płac i cen. Rośnie rów-
nież zatrudnienie do poziomu U’ (punkt B). Jednak przejście do punktu B jest zja-
wiskiem chwilowym, ponieważ wzrost zatrudnienia z U do U’ był możliwy tylko
na skutek iluzji pieniężnej, której ulegli pracownicy, myśląc, że w punkcie B ceny są
nadal stabilne, a ich wynagrodzenie realne wzrasta. Nie jest tak jednak, gdyż ceny,
wskutek ekspansywnej polityki pieniężnej, zaczęły rosnąć w tempie π

. Zniechęce-

ni pracownicy domagają się wzrostu płac, na co nie chcą zgodzić się pracodawcy.

Rysunek 2

Krzywa Philipsa

Rysunek 3

Długookresowa krzywa Phillipsa

— model Friedmana-Phelpsa

2. Zasoby i strumienie

w gospodarce narodowej

Wśród wielu zmiennych, stanowiących przedmiot studiów nad gospodarką, wystę-
pują zmienne ilościowe, które można podzielić na dwie grupy: zmienne w postaci

zasobów

i w postaci

strumieni

Zasoby

charakteryzują się tym, że przedstawiają war-

tości pewnych wielkości ekonomicznych (np. daną ilość pieniądza lub dobra) w da-
nym momencie, podczas gdy

strumień

wyraża wartość pewnych wielkości ekono-

micznych w jakimś okresie. A zatem możemy powiedzieć, że strumienie w przeci-
wieństwie do zasobów posiadają określony wymiar czasowy.

Strumienie mierzone są w jednostkach pieniężnych lub naturalnych w danym okre-
sie (np. w złotówkach w ciągu roku), podczas gdy zasoby mierzy się w jednostkach
pieniężnych lub naturalnych na określony dzień. Można wymienić wiele przykła-
dów wyjaśniających podstawowe różnice między zasobem a strumieniem:
— zapasy surowców i materiałów oraz zapasy wyrobów gotowych w przedsiębior-

stwie są zasobami, zaś produkcja i sprzedaż są strumieniami,

— bogactwo konsumenta stanowi zasób, zaś jego dochody i wydatki są strumie-

niami,

— pieniądz jest zasobem, zaś wydatki są strumieniem,
— kapitał zaangażowany w gospodarce jest zasobem, a nakłady inwestycyjne prze-

znaczone na zwiększenie zasobu są strumieniem,

— oszczędności są zasobem, ale oszczędzanie jest strumieniem,
— dług publiczny danego kraju jest zasobem, natomiast deﬁcyt budżetowy stru-

mieniem,

— liczba bezrobotnych stanowi zasób, zaś liczba osób tracących pracę w pewnym

czasie (np. w ciągu miesiąca, kwartału) jest strumieniem dopływającym do za-
sobu bezrobocia.

Doskonały przykład obrazujący różnicę między zasobem a strumieniem przytacza
N. G. Mankiw (1998), który pisze, że zasobem jest dana ilość wody w wannie,
mierzona w danym momencie, strumieniem natomiast jest ilość wody wpływająca
z kranu do wanny w danym okresie (w danej jednostce czasu) — np. liczba litrów
wody dopływająca do wanny w ciągu 10 minut, albo — w wymiarze ekonomicz-
nym — wielkość nakładów inwestycyjnych, wydatkowanych w przemyśle w ciągu
roku, czy też liczba pracowników tracących pracę w ciągu miesiąca.

Wszystkie dotychczas zaprezentowane przykłady wydają się oczywiste, ale należy
zaznaczyć, że mało który problem wywołuje tak wiele nieporozumień w rozróżnia-
niu zasobów i strumieni co cena. Pojawia się kluczowe pytanie, czy cena jest zaso-
bem, czy też strumieniem? Otóż odpowiedź na to pytanie nie jest tak oczywista,
ponieważ z jednej strony cena nie wymaga określenia wymiaru czasowego (czyli
nie jest strumieniem), lecz z drugiej nie jest zasobem. W rezultacie cena traktowana
jest jako stosunek między dwoma strumieniami, tzn. strumieniem wydatków i stru-
mieniem towarów na rynku.

Wiele istotnych problemów wynika z zależności zachodzących między zasobami
i strumieniami. Z jednej strony zasoby zmieniają się przez strumienie, z drugiej zaś
rozmiary strumieni uzależnione są w dużej mierze od wielkości zasobów. I tak ma-
jątek konsumenta ulega zmianom dzięki oszczędzaniu, ale strumień oszczędzania

3. Podstawowe kategorie produktu

i dochodu narodowego

W ekonomii istnieje wiele sposobów mierzenia ogólnego poziomu aktywności go-
spodarczej. Miernikami najczęściej stosowanymi w polityce gospodarczej jest pro-
dukt krajowy brutto (PKB) i produkt narodowy brutto (PNB).

Produkt krajowy brutto

(ang. Gross Domestic Product — GDP) stanowi miarę pro-

dukcji wytworzonej w ciągu roku przez czynniki wytwórcze znajdujące się na tere-
nie danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

Produkt krajowy brutto można obliczyć trzema sposobami:
— przez sumowanie produktów,
— przez sumowanie dochodów,
— przez sumowanie wydatków.

Metoda sumowania produktów

polega na sumowaniu wartości produkcji dóbr i usług

w różnych gałęziach gospodarki (np. w przemyśle, budownictwie, rolnictwie, le-
śnictwie) w ciągu roku.

Przedsiębiorstwa, w celu wytwarzania dóbr lub świadczenia usług, nabywają usługi
świadczone przez gospodarstwa domowe, ale jednocześnie kupują środki i przed-
mioty pracy od innych przedsiębiorstw. Jeżeli do PKB włączymy wartość wypro-
dukowanych butów, to nie trzeba już do niego włączać wartości młodych byczków
sprzedanych do rzeźni, wartości surowej skóry sprzedanej garbarzowi, ani warto-
ści wyprawionych skór sprzedanych szewcowi, ponieważ są one już częścią warto-
ści butów (tab. 3). Aby więc uniknąć podwójnego liczenia, każde przedsiębiorstwo
nalicza tylko

wartość dodaną

Dobro

Sprzedawca

Nabywca

Wartość

transakcji

(w j.p.)

Wartość

dodana

(w j.p.)

Wydatki na

dobra ﬁnalne

(w j.p.)

Dochody czynni-

ków wytwórczych

(w j.p.)

Młode byczki

Rolnik

Rzeźnia

100

—

100

Surowe skóry

Rzeźnia

Garbarz

200

100

—

100

Wyprawione skóry

Garbarz

Szewc

500

300

—

300

Buty

Szewc

Konsument

1000

500

1000

500

Całkowita aktywność gospodarcza

1800

PKB

1000

Wartość dodana to przyrost wartości dóbr będący efektem danego procesu pro-
dukcji. Oblicza się ją przez odjęcie sumy kosztów rzeczowych czynników produkcji
zużytych przy wytwarzaniu tych dóbr od wartości dóbr wyprodukowanych w da-
nym przedsiębiorstwie.

Z pojęciem wartości dodanej ściśle związane jest rozróżnienie między dobrami ﬁ-
nalnymi i pośrednimi.

Dobra ﬁnalne

to te dobra i usługi, które nabywane są przez

ostatecznych użytkowników, czyli nie są przeznaczone do dalszej obróbki czy od-

Tabela 3

Sposób obliczania PKB

za pomocą wartości dodanej

sprzedaży. Natomiast dobra lub usługi, które są w całości zużywane przez przed-
siębiorstwa przy wytwarzaniu innych dóbr lub usług, noszą nazwę

dóbr pośrednich

W omawianym wcześniej przykładzie młode byczki, surowa skóra i wyprawiona
skóra są dobrami pośrednimi, a buty są dobrem ﬁnalnym.

A zatem, jak wynika z naszego przykładu, jeżeli dodamy do siebie ceny sprzeda-
ży ze wszystkich czterech transakcji, to miara całkowitej aktywności gospodarczej
wyniesie 1800 jednostek pieniężnych. Taka procedura sprawia, że skóra pochodzą-
ca z hodowli zwierząt liczona jest czterokrotnie: raz u rzeźnika, drugi raz u garba-
rza, trzeci raz u szewca, czwarty zaś raz jako składnik butów.

Nasuwa się wniosek, że całkowita produkcja może być mierzona jedynie za pomo-
cą wartości rynkowej produktu ﬁnalnego, czyli butów, które zostały zrobione ze
skóry. Tak więc cena produktu ﬁnalnego jest równa całkowitej wartości dodanej na
wszystkich etapach produkcji — 1000 jednostek pieniężnych.

Można więc zauważyć, że gdyby cztery przedsiębiorstwa wymienione w naszym
przykładzie zostały połączone w jedno, ich rzeczywista działalność gospodar-
cza nie zmieniłaby się wcale, jedynie miara całkowitej działalności gospodarczej
zmniejszyłaby się z 1800 do 1000 jednostek pieniężnych. Rolnik, rzeźnik, garbarz
w dalszym ciągu wytwarzaliby swoje produkty, lecz żadna wartość rynkowa nie
zostałaby przypisana do ich działań, ponieważ stanowiliby teraz część jednego
przedsiębiorstwa.

Metoda sumowania dochodów

polega na sumowaniu płac i zysków, jakie uzyskiwane

są przez różne podmioty gospodarcze wytwarzające PKB. Metodę tę można wyja-
śnić na przykładzie sprzedawcy mebli.

Dochodem dla sprzedawcy mebli jest różnica między przychodem ze sprzedaży me-
bli a ceną hurtową. Część tego dochodu zawarta jest w:
— wynagrodzeniach, jakie sprzedawca mebli płaci swoim pracownikom,
— czynszach, jakie musi płacić za wynajem lokalu,
— odsetkach, jakie musi spłacić w przypadku zaciągnięcia kredytu bankowego.

Pozostałą część dochodu stanowi zysk, który wliczany jest do dochodu właściciela
sprzedającego meble.

Metoda sumowania wydatków

polega na sumowaniu wartości pieniężnej wszystkich

produktów ﬁnalnych. Metoda ta sumuje wydatki na dobra i usługi różnych pod-
miotów gospodarczych, tj. gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa.
Stosując tę metodę pomiaru, PKB można zapisać za pomocą następującej tożsa-
mości:

PKB

= C + I + G + NX,

gdzie:
C — konsumpcja,
I — inwestycje,
G — zakupy rządowe,
NX — eksport netto.

Konsumpcja

— dobra konsumpcyjne trwałego użytku, tj. lodówki, odkurzacze, telewizory,
— dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku, tj. żywność, odzież i obuwie,
— usługi, tj. usługi krawieckie, transport publiczny, szeroko rozumiane szkolenia,

usługi medyczne.

Inwestycje

(I) pojmowane są jako suma wydatków przedsiębiorstw na zakup dóbr

kapitałowych, tj. fabryk, maszyn, samochodów ciężarowych oraz wydatków gospo-
darstw domowych związanych z budową domu lub kupnem nowego mieszkania.

Zakupy rządowe

(G) deﬁniowane są jako suma wszystkich wydatków władz central-

nych i lokalnych na dobra i usługi przeznaczone na cele publiczne (np. nabywanie
broni i sprzętu wojskowego, wyposażenia dla policji, budowę autostrad, obiektów
użyteczności publicznej).

Eksport netto

(NX) to wartość eksportu pomniejszona o import.

W większości krajów europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych, wydatki na
konsumpcję, a zwłaszcza wydatki przeznaczone na usługi, stanowią najważniejszą
część PKB. W niektórych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, Francja, Wielka
Brytania czy kraje Beneluksu wydatki te dochodzą nawet do 2/3 PKB.

W celu zapewnienia identyczności wyników naszego rachunku z rachunkiem PKB
dokonanym metodą sumowania produktów i dochodów, niezbędne jest dokonanie
pewnych korekt związanych z podatkami pośrednimi i subsydiami.

Podatki pośrednie płacone są w cenie nabywanych produktów (np. podatek od
wartości dodanej VAT, podatek akcyzowy). Uszczuplają one kwoty, jakie przedsię-
biorstwa mogą przeznaczyć na nabywanie czynników produkcji. Z tego też wzglę-
du musimy odjąć wielkość podatków pośrednich w rachunku PKB. Natomiast sub-
sydia otrzymywane przez przedsiębiorstwa z budżetu państwa powodują zwiększe-
nie przychodów przedsiębiorstw i w efekcie także wzrost wydatków na czynniki
produkcji. Dlatego subsydia muszą być włączone przy obliczaniu PKB.

W związku z uwzględnieniem podatków pośrednich i subsydiów wyróżniamy PKB
w cenach rynkowych i PKB w cenach czynników produkcji.

PKB w cenach ryn-

kowych

jest miarą produkcji krajowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra

i usług. Jeżeli konsumpcję (C), inwestycje (I), wydatki państwa (G) i eksport netto
(NX) wyrazimy w cenach rynkowych, łącznie z podatkami pośrednimi na dobra
i usługi, wartość dodaną (produkcję netto) wytworzoną w gospodarce można za-
pisać jako: C + I + G + NX. W rezultacie:

PKB w cenach rynkowych = C + I + G + NX.

Natomiast

PKB w cenach czynników produkcji

jest miarą produkcji krajowej z pomi-

nięciem podatków pośrednich (T

) i uwzględnieniem subsydiów (D):

PKB w cenach czynników produkcji = C + I + G + NX – T

+ D.

Ta właśnie kategoria PKB odpowiada obliczaniu PKB metodami sumowania pro-
duktów i sumowania dochodów.

Pojęciem szerszym od produktu krajowego brutto i bardziej zbliżonym do rzeczy-
wistych, agregatowych (globalnych) efektów wytwórczych w gospodarce jest

pro-

dukt narodowy brutto

(ang. Gross National Product — GNP).

Produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą całkowitych dochodów osiąganych
przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług, czynni-
ków produkcji, tzn. zarówno w kraju, jak i za granicą. Inaczej mówiąc, PNB to wy-
nik, który otrzymujemy, wyrażając w złotówkach całą różnorodność dóbr i usług:
dywanów, telewizorów, jabłek, komputerów, usług fryzjerskich, helikopterów, ja-
kie Polacy wytwarzają przy użyciu własnej siły roboczej, swoich gruntów i zasobów
kapitałowych w ciągu roku.

PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności lub pracy
za granicą (D

). Dochody netto należy rozumieć jako różnicę między dochodami

obywateli danego kraju uzyskanymi za granicą (D

) a odpływem dochodów z wła-

sności lub pracy należnych cudzoziemcom (D

). PNB można więc zapisać za pomo-

cą następującej tożsamości:

W przedstawionych dotychczas miarach makroekonomicznych, tj. PKB i PNB,
zakłada się, że zasoby wykorzystywane w procesach produkcji nie ulegają zuży-
ciu. W praktyce jednak stosowane do produkcji maszyny i urządzenia produkcyj-
ne podlegają ciągłemu procesowi zużycia ﬁzycznego. Choć proces zużywania jest
stopniowy i dość powolny, to jednak każdego roku pewna część zasobu kapitału
zużywa się.

Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się istniejącego zasobu ka-
pitału trwałego jest

amortyzacja

. Zużywanie się zasobu kapitału ﬁzycznego ozna-

cza, że część dóbr wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie
zużytego kapitału. Oznacza to, że część łącznych inwestycji— tzw.

inwestycji brutto

) — musi być przeznaczona na odtworzenie zużytego zasobu kapitału, zaś pozo-

stała część inwestycji — tzw.

inwestycje netto

) — może być wykorzystana na po-

większenie istniejącego zasobu kapitału. Zatem:

= I

– A,

gdzie: A — amortyzacja.

Pomniejszając PNB o wielkość amortyzacji środków trwałych, otrzymujemy

pro-

dukt narodowy netto

(PNN) w cenach rynkowych (ang. Net National Product —

NNP), co możemy zapisać:

PNN

= PNB – A.

A zatem możemy powiedzieć, że PNN jest miarą ilości pieniędzy, jaką dysponuje
gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu niezbędnej ilości pienię-
dzy wystarczającej do sﬁnansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu
kapitału na dotychczasowym poziomie. Produkt narodowy netto stanowi zwykle
89–92% produktu narodowego brutto.

Z kolei ogół dochodów wypłacanych za wykorzystanie czynników produkcji
w określonym czasie ich właścicielom wyraża

dochód narodowy

— DN (ang. Natio-

nal Income — NI). Należy zaznaczyć, że tymi czynnikami są: kapitał, ziemia, pra-
ca, zaś ich właściciele za korzystanie z tych czynników otrzymują odpowiednio:
procent, rentę i płacę. Z tego też względu mówimy, że dochód narodowy jest sumą
procentów, rent i płac. Dochód narodowy obliczamy, odejmując od produktu naro-
dowego netto w cenach rynkowych podatki pośrednie (T

). Zatem:

= PNN – T

Dochód narodowy nie informuje jednak o tym, ile pieniędzy zarabiają konsumen-
ci. Tę pozycję rachunku ogólnonarodowego stanowią dochody osobiste (DO).

Do-

chody osobiste

(ang. Personal Income — PI) oznaczają całkowity dochód uzyskiwa-

ny przez obywateli przed opłaceniem podatków.

Wielkość dochodów osobistych oblicza się, odejmując od dochodu narodowego
nierozdzielone zyski przedsiębiorstw (N

), podatki od dochodów przedsiębiorstw

), składki na ubezpieczenia społeczne (U

) oraz dodając odsetki od długów za-

ciągniętych przez podmioty niegospodarcze, tj. rząd, gminy (O

), płatności trans-

ferowe państwa, tj. renty, emerytury, zapomogi, dotacje, zasiłki (B

), a także płat-

ności transferowe przedsiębiorstw na rzecz osób prywatnych (B

Dochody osobiste można więc zapisać za pomocą następującej tożsamości:

= DN – NZ – T

– U

+ O

+ B

Dane o dochodach osobistych nie mówią nam jeszcze o tym, ile pieniędzy ma lud-
ność do wydania. Dochody ludności netto z powodu opodatkowania są zwykle
dużo niższe niż jej dochody całkowite. Dlatego też w systemie rachunkowości naro-
dowej operuje się często kategorią dyspozycyjnych dochodów osobistych (DDO).

Dyspozycyjne dochody osobiste

(ang. Disposable Personal Income — DPI) to docho-

dy osobiste po zapłaceniu podatków, które przeznaczone są na bieżącą konsumpcję
oraz na oszczędności. Wielkość dyspozycyjnych dochodów osobistych obliczamy,
odejmując od dochodu osobistego (DO) podatki bezpośrednie płacone przez lud-
ność od osiągniętych dochodów (T

) oraz różne zobowiązania ludności (tj. grzyw-

ny, kary pieniężne, opłaty skarbowe) wpłacane do budżetu (Z

DDO

= DO – T

– Z

Kategorie produktu i dochodu narodowego wskazują na wielkość produkcji wy-
tworzonej w gospodarce, lecz są mało przydatne do oceny poziomu rozwoju go-
spodarczego i stopnia dobrobytu ludności danego kraju. Do takich celów wykorzy-
stuje się PNB w przeliczeniu na jednego mieszkańca, czyli PNB

per capita

. Obliczamy

go, dzieląc PNB wytworzony w danym kraju przez liczbę mieszkańców tego kraju.
Możemy mówić o nominalnym i realnym PNB na jednego mieszkańca.

Przedstawione makroekonomiczne miary wielkości produktu i dochodu w gospo-
darce nie są jednak doskonałe, ponieważ nie uwzględniają całego obszaru aktyw-
ności ekonomicznej. Wynika to z trzech podstawowych przyczyn:
— PNB uwzględnia tylko te dobra i usługi ﬁnalne, które są kupowane i sprzedawa-

ne na rynku. Jednak nie wszystkie dobra i usługi wytwarzane w gospodarce są
przedmiotem obrotu rynkowego i dlatego nie jest możliwe określenie skali ich
występowania, np. przygotowywania posiłków, prasowania odzieży, zmywa-
nia naczyń, prac związanych z domowym majsterkowaniem, pomocy sąsiedz-
kiej itp.

Pojawia się zatem pytanie, dlaczego te nierynkowe rodzaje działalności nie są
wliczane do PNB. Otóż wynika to przede wszystkim z tego, że bardzo trudno
jest ustalić wartość usług, które ludzie świadczą sobie sami, ponieważ jakość tych
usług różni się znacznie dla poszczególnych osób. Ponadto ekonomiści stwierdzi-
li, że niezmiernie trudno określić, które nierynkowe rodzaje działalności powin-
ny być uwzględnione. Być może sprzątanie mieszkania, majsterkowanie i goto-
wanie obiadu powinno być uwzględnione, ale co powiedzieć o myciu włosów?
Jeśli ta usługa świadczona jest przez fryzjera, ma określoną wartość rynkową,
lecz mało kto z nas sądzi, że dodajemy coś do produkcji krajowej, gdy myjemy
włosy.
Istnieją specyﬁczne działania, które traktowane są jak dobra i usług — przemyt,
narkotyki, prostytucja, unikanie płacenia ceł, praca „na czarno”. Stanowią one
działalność przestępczą i nie są rejestrowane — w związku z tym nie są wliczane

w PNB. Ogół tych nieujawnionych — legalnych i nielegalnych — rodzajów dzia-
łalności wyłączonych z szacunków PNB, dokonywanych metodami tradycyjny-
mi tworzy tzw.

gospodarkę podziemną

(czarną, przestępczą). Jedynym sposobem

określenia skali wielkości efektu powstającego z tego typu aktywności gospo-
darczej jest metoda szacunkowa. Na przykład niektórzy ekonomiści szacują, że
wielkość PNB tworzona w ramach szarej strefy gospodarki sięga w niektórych
krajach 25% oﬁcjalnie obliczanego PNB.

— Ponadto PNB nie uwzględnia również zmian ilości czasu, który pracownicy spę-

dzają przy pracy. Również wartość wolnego czasu pracownika, który niewątpli-
wie przyczynia się do ogólnego dobrobytu, nie jest uwzględniana w PNB.

— Na skutek prowadzonej działalności gospodarczej, oprócz pożądanych dóbr

i usług, wytwarzane są również produkty niepożądane, zwane społecznymi kosz-
tami lub „antydobrami”. Produkty te negatywnie wpływają na jakość życia ludzi
— należą do nich np. śmieci, hałas, zanieczyszczenia środowiska naturalnego.

Z powyższych przyczyn PNB liczony w sposób tradycyjny nie jest uznawany za za-
dowalający miernik poziomu dobrobytu społecznego. W celu określenia dokład-
niejszej miary jakości życia ludzi, W. Nordhaus i J. Tobin w 1972 roku opraco-
wali koncepcję miernika, który nazwali

wskaźnikiem dobrobytu ekonomicznego netto

— DEN (ang. Net Economic Welfare — NEW).

Wskaźnik ten koryguje PNB przez:
— pomniejszenie o szacunkową wartość wytworzonych w gospodarce niepożąda-

nych produktów, zwanych społecznymi kosztami lub „antydobrami”,

— dodanie wartości dóbr i usług o charakterze nierynkowym,
— włączenie wartości czasu wolnego.

Dobrobyt ekonomiczny netto jest więc próbą oszacowania skali tych zjawisk i włą-
czenia ich do PNB tak, aby stał się on bardziej adekwatnym miernikiem poziomu
dobrobytu w danym kraju.

Wartość dobrobytu ekonomicznego netto jest większa od PNB, natomiast tempo
jego wzrostu jest niższe niż dynamika PNB.

4. Mierzenie wielkości produkcji

— ujęcie nominalne i realne

Ponieważ PNB obliczany jest w cenach bieżących, inﬂacja zniekształca wyniki po-
równań danych z różnych okresów. Jeżeli ceny wzrosną, wówczas PNB odzwier-
ciedli inﬂację, przedstawiając przejaskrawiony obraz wzrostu produkcji rzeczywi-
stych dóbr i usług. Dlatego też, jeśli PNB stanowić ma rzeczywistą miarę zmian
w rozmiarach produkcji, należy wyeliminować efekt, jaki przynosi zmiana cen.

Eliminacji takiej dokonuje się przez wybór roku bazowego, z którego ceny dóbr
i usług przyjmowane są jako stałe. Oznacza to na przykład, że jeśli za rok bazowy
przyjmiemy rok 1996 i jeśli 1 kg mąki kosztował w tym roku 1,30 zł, to również
w 1999 roku wartość wyprodukowanej przez młyny mąki liczona będzie w tej sa-
mej cenie, mimo że cena ta w 1999 roku była wyższa. Produkt narodowy brutto
liczony w cenach stałych przyjęto nazywać

realnym PNB

, zaś produkt narodowy

brutto obliczany bez przeliczania skutków zmian cen —

nominalnym PNB

lub PNB

w cenach bieżących. A zatem możemy napisać, że:

Eliminacji wpływu zmiany cen na poziomie PNB w skali całej gospodarki doko-
nuje się za pomocą tzw. przelicznika (deﬂatora) PNB.

Deﬂator PNB

jest to stosunek

nominalnego PNB (w cenach bieżących) do realnego PNB (w cenach stałych), wy-
rażony w postaci wskaźnika:

Deﬂator PNB wyraża koszt nabycia dóbr i usług ﬁnalnych, uwzględnionych w PNB
w jakimś roku w stosunku do kosztu nabycia tych samych pozycji w roku bazo-
wym. A zatem deﬂator PNB jest miarą przeciętnego wzrostu lub spadku cen w kra-
ju na wszystkie dobra i usługi wchodzące w skład PNB. Należy również pamiętać,
że za pomocą deﬂatora PNB można przeliczyć nominalny PNB na realny PNB i od-
wrotnie.

Wyjaśnĳmy teraz istotę deﬂatora PNB na przykładzie zmiany cen, jaka miała miej-
sce w okresie wielkiego kryzysu (1929–1933) w Stanach Zjednoczonych (tab. 5).

Wyszczególnienie

1929

1933

PNB w cenach bieżących (w mld USD)

104

Deﬂator PNB (1929 = 100)

100

PNB w cenach stałych (w mld USD)

Tabela 5

Nominalny i realny produkt

narodowy brutto

w Stanach Zjednoczonych

w latach 1929–1933

Źródło: Samuelson, Nordhaus,

1989: 104.

Z powyższych danych wynika, że nominalny PNB zmniejszył się o 46% — z 104 mld
USD w 1929 r. do 56 mld USD w 1933 roku. Jednak bez znajomości danych ilustru-
jących zachowanie się ogólnego poziomu cen dóbr i usług niemożliwe jest wycią-
gnięcie jakichkolwiek wniosków na temat ﬁzycznych rozmiarów produkcji wytwo-
rzonej w gospodarce w tym okresie. W trzecim wierszu tabeli 5 znajduje się roz-
wiązanie tej kwestii. Przeciętnie w 1933 roku ceny w gospodarce były o około 23%
niższe niż w 1929 roku. W efekcie PNB w 1933 roku w ujęciu nominalnym (w ce-
nach bieżących), wynoszący 56 mld USD, stanowił w kategoriach realnych wartość
znacznie wyższą niż połowa 104 mld USD PNB z 1929 roku.

Natomiast w ujęciu realnym (w cenach stałych) PNB w 1933 roku spadł do 72,7 mld
USD, wskazując jednocześnie, że spadek realnego PNB był zdecydowanie niższy
niż wskazywałyby na to wielkości nominalne.

Analogiczne relacje uzyskujemy, przyjmując rok 1933 za rok bazowy (1933 = 100),
mimo że uzyskane wielkości zasadniczo różnią się (realny PNB z 1929 roku w ce-
nach z 1933 roku wyniósł 80 mld USD). Deﬂator PNB dla 1929 roku wynosi 130.
Na tym przykładzie widać wyraźnie, jak ważne jest rozróżnienie między nominal-
nym i realnym PNB.

Należy jednak pamiętać, że deﬂator PNB nie jest liczony bezpośrednio. Bezpośred-
nio obliczany jest nominalny i realny PNB — deﬂator PNB uzyskujemy zaś przez
podzielenie tych dwóch kategorii. Istnieją jednak inne wskaźniki (indeksy) ogólne-
go poziomu cen liczone w sposób bezpośredni. Dotyczy to

wskaźnika cen dóbr kon-

sumpcyjnych

(ang. Consumer Price Index — CPI), nazywanego także wskaźnikiem

cen detalicznych towarów i usług konsumpcyjnych oraz

wskaźnika cen produkcji

(ang.

Producer Price Index — PPI), nazywanego także wskaźnikiem cen hurtowych.

Do obliczania indeksu cen dóbr konsumpcyjnych w większości państw europej-
skich i w Stanach Zjednoczonych wykorzystywana jest formuła Laspeyresa, zaś do
obliczania deﬂatora PNB — formuła Paaschego.

Indeks Laspeyresa prezentuje zmiany wartości (cen) reprezentowanego koszyka
dóbr i usług, pochodzącego z roku podstawowego (t

Indeks Paaschego prezentuje zmiany wartości (cen) reprezentowanego koszyka
dóbr i usług, pochodzącego z roku objętego badaniem (t

gdzie:
q

— ilość produkcji w okresie podstawowym,

— ilość produkcji w okresie badanym,

— cena jednostkowa w okresie podstawowym,

— cena jednostkowa w okresie badanym.

W złożonym indeksie cen, w przypadku formuły Laspeyresa, wielkością rzeczywi-
stą jest Σq

, ponieważ określa wartość produkcji w okresie podstawowym, na-

tomiast Σq

jest wielkością umowną, określającą, jaka byłaby wartość produkcji

z okresu podstawowego przy jej wycenie według cen okresu badanego. W przy-
padku formuły Paaschego wielkością rzeczywistą jest Σq

, natomiast Σq

jest

wielkością umowną, określającą, jaka byłaby wartość produkcji z okresu badanego
przy jej wycenie według cen okresu podstawowego.

Jest oczywiste, że jeśli jakaś wielkość, na podstawie której obliczane są omawiane
indeksy złożone (ﬁzycznej wielkości produkcji oraz cen) jest wielkością umowną,
to również wielkość indeksu jest wielkością umowną. Tłumaczy to zarazem fakt,
że wielkości złożonego indeksu produkcji oraz cen są różne, w zależności od zasto-
sowanej formuły rachunku, tj. formuły Laspeyresa albo formuły Paaschego. Wybór
jednej z tych formuł zależy w każdym konkretnym przypadku przede wszystkim
od potrzeb analitycznych, którym ma odpowiadać obliczony indeks złożony.

Wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych jest najpowszechniejszym narzędziem pomia-
ru ogólnego poziomu cen i informuje o przeciętnych zmianach cen towarów i usług
(tj. żywności, odzieży, mieszkania, transportu, opieki lekarskiej), objętych obser-
wacją w badanym okresie w stosunku do cen z roku przyjętego za bazowy, przy
założeniu, że struktura wydatków ludności w okresie bazowym i badanym (obję-
tym obserwacją) jest identyczna. Wskaźnik ten określa koszt utrzymania typowej
miejskiej rodziny. Ze względu na to, że ceny niektórych dóbr (np. ceny żywności,
odzieży, prądu, gazu) są dla szerszego kręgu społeczeństwa ważniejsze od cen dóbr
luksusowych (np. biżuterii, futer, willi, drogich samochodów), każdy towar posia-
da swoją wagę, która odpowiada udziałowi danego dobra w całkowitych wydat-
kach konsumpcyjnych.

Natomiast wskaźnik cen produkcji jest wskaźnikiem cen hurtowych i wykorzy-
stywany jest do pomiaru cen w miejscu pierwszej sprzedaży dóbr. Wskaźnik ten
jest wykorzystywany ze względu na swoją szczegółowość, ponieważ obejmuje bar-
dzo dużą liczbę produktów (np. w Stanach Zjednoczonych PPI obejmuje ponad
3400 produktów).

Zdaniem wielu ekonomistów, wskaźnik cen produkcji uważany jest za jeden z pod-
stawowych wskaźników w gospodarce, ponieważ stanowi jeden z najczulszych
wczesnych sygnałów ostrzegających o nadchodzącej inﬂacji i dlatego może służyć
za skuteczne narzędzie do przewidywania koniunktury gospodarczej.

Zastanówmy się zatem, czym te wskaźniki różnią się między sobą? Otóż różnic
tych jest kilka:
— wskaźnik cen detalicznych i wskaźnik cen hurtowych mają znacznie węższy za-

kres niż deﬂator PNB i nie odzwierciedlają należycie ogólnego poziomu cen,

— deﬂator PNB opiera się na wagach wyrażających udział w rynkowych koszykach

dóbr bieżąco wytwarzanych, podczas gdy dwa pozostałe wskaźniki przyjmują
proporcje strukturalne z okresu bazowego, które z czasem ulegają dezaktuali-
zacji,

— deﬂator PNB wyraża jedynie ceny towarów krajowych, podczas gdy wskaźnik cen

detalicznych lub hurtowych uwzględnia również ceny towarów importowych.

5. Ruch okrężny produktu i dochodu

w gospodarce

Gospodarkę jako całość tworzą różne podmioty gospodarujące, tj. gospodarstwa
domowe, przedsiębiorstwa i państwo. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącz-
nie całkowity dochód, wydatki w gospodarce oraz ogólny poziom produkcji dóbr
i usług.

Przyjmując, że gospodarka ma charakter zamknięty (nie ma wymiany międzyna-
rodowej) i nie występuje w niej państwo, ogół dokonywanych w niej transakcji za-
chodzi między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Te dwa rodza-
je podmiotów gospodarujących spotykają się na dwóch rodzajach rynków: rynku
czynników wytwórczych i rynkach produktów.

Gospodarstwa domowe, dysponując czynnikami wytwórczymi (nakładami), do-
starczają je przedsiębiorstwom na rynkach czynników wytwórczych, otrzymując
od nich dochody z tytułu świadczonych usług (płace, zyski, czynsze dzierżawne).
Z kolei przedsiębiorstwa wykorzystują te czynniki do produkcji dóbr i usług, któ-
re następnie nabywają gospodarstwa domowe na rynkach produktów za wcześniej
otrzymane dochody. W ten sposób powstaje

ruch okrężny produktu i dochodu w go-

spodarce

, czyli przepływ strumieni czynników wytwórczych i produktów między

podmiotami gospodarującymi w zamian za dokonywane za nie płatności.

Ruch okrężny między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami przedsta-
wia rysunek 4.

Ruch wewnętrzny na rysunku 4 ilustruje przepływ zasobów rzeczowych między
gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, natomiast ruch zewnętrzny
ukazuje odpowiadający tym przepływom strumień płatności pieniężnych.

Z przedstawionego ruchu okrężnego między gospodarstwami domowymi i przed-
siębiorstwami wynika, że dochody gospodarstw domowych z dostarczonych czyn-
ników wytwórczych odpowiadają wydatkom na zakup produktów, a wartość wy-
tworzonych produktów odpowiada wydatkom gospodarstw domowych na ich za-
kup i tym samym jest równa uzyskanym dochodom z czynników wytwórczych.

Omawiany schemat ruchu okrężnego jest uproszczeniem rzeczywistości, ponieważ
nie uwzględnia wielu właściwości i zjawisk występujących w rzeczywistym świe-
cie, np. sytuacji gdy przedsiębiorstwa przeznaczają część otrzymanych czynników

Rysunek 4

Ruch okrężny produktu

i dochodu między

gospodarstwami domowymi

i przedsiębiorstwami

wytwórczych na inwestycje, bądź gdy gospodarstwa domowe nie wydają całych
swoich dochodów na zakup dóbr i usług, ponieważ część oszczędzają.

Gdy do omawianego poprzednio ruchu okrężnego (rys. 4) wprowadzimy dwa ro-
dzaje strumieni — inwestycje i oszczędności, wówczas przybliżymy się do rzeczy-
wistości gospodarczej (rys. 5). Zacznĳmy jednak od wyjaśnienia pojęcia inwestycji
i oszczędności. Otóż

inwestycje

są to zakupy nowych dóbr kapitałowych (np. ma-

szyn, urządzeń) przez przedsiębiorstwa, w celu prowadzenia i zwiększania produk-
cji, a także zapasy surowców, półfabrykatów oraz produktów końcowych wykorzy-
stywanych do produkcji.

Oszczędności

natomiast stanowią tę część dochodu gospo-

darstw domowych, która nie została przeznaczona na zakup dóbr i usług.

Ruch wewnętrzny w dalszym ciągu ilustruje przepływy zasobów rzeczowych mię-
dzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Z dostarczonych przez go-
spodarstwa domowe czynników wytwórczych przedsiębiorstwa wytwarzają pro-
dukty konsumpcyjne, których odbiorcami są gospodarstwa domowe oraz produk-
ty inwestycyjne dla innych przedsiębiorstw. Natomiast ruch zewnętrzny w dalszym
ciągu obejmuje odpowiadający przepływom zasobów rzeczowych strumień płat-
ności pieniężnych. Część dochodów czynników wytwórczych gospodarstw domo-
wych przeznaczona jest na zakup dóbr i usług konsumpcyjnych, a część odkładana
jest w postaci oszczędności na przyszłe zakupy.

Przedsiębiorstwa uzyskują dochody również dzięki wydatkom inwestycyjnym in-
nych przedsiębiorstw, przeznaczonym na produkty inwestycyjne. W rezultacie
oszczędności stanowią

odpływ

dochodów z ruchu okrężnego w gospodarce, nato-

miast wydatki na inwestycje są utożsamiane z

przypływem

dochodów.

Zależności z rysunku 5 można przedstawić w postaci równań. Jeżeli wartość PKB,
która jest równoznaczna z wartością dochodów gospodarstw domowych, oznaczy-
my symbolem Y, wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych — C, zaś oszczęd-
ności — S, wówczas otrzymamy:

S = Y – C lub Y = C + S.

Ponadto:

Y = C + I,

a zatem:

Y = C + S = C + I.

Rysunek 5

Ruch okrężny produktu

i dochodu między

gospodarstwami domowymi

i przedsiębiorstwami

z uwzględnieniem inwestycji

i oszczędności

W związku z tym wielkość odpływów (oszczędności) zrównuje się z wielkością
przypływów (inwestycji), czyli:

S = I.

Oznacza to, że w ruchu zewnętrznym wszystkie wydatki na konsumpcję, uwidocz-
nione w górnej części rysunku 5, traﬁają ponownie do gospodarstw domowych jako
dochody, co zostało przedstawione w dolnej części rysunku. A zatem każdy wyda-
tek inwestycyjny przedsiębiorstw znajduje swój odpowiednik w dopływie do gospo-
darstw domowych dochodów, będących nadwyżką ponad ich wydatki konsumpcyj-
ne. Ze względu na to, że oszczędności deﬁniowane są jako nadwyżka dochodów nad
konsumpcją, inwestycje i oszczędności muszą być zawsze sobie równe.

Mechanizm zmiany odpływu (czyli oszczędności gospodarstw domowych) w ich
przypływ (czyli wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw) związany jest z funkcjo-
nowaniem w gospodarce instytucji ﬁnansowych, np. banków, które zmieniają
oszczędności gospodarstw domowych (tzw. pieniądz pasywny) w pieniądz inwe-
stycyjny, traﬁający do przedsiębiorstw w postaci przypływu do ruchu okrężnego
dochodu w gospodarce.

Ostatnim etapem naszej analizy, jest włączenie państwa do ruchu okrężnego (rys. 6).

Dochody państwa pochodzą przede wszystkim z podatków od osiągniętych docho-
dów (podatki bezpośrednie — T

) oraz z podatków płaconych w cenie nabywanych

produktów (podatki pośrednie — T

), które płacą zarówno gospodarstwa domowe,

jak i przedsiębiorstwa.

Środki uzyskane dzięki podatkom przeznaczone są na ﬁnansowanie dwóch grup
wydatków państwa. Po pierwsze wydatki państwa na dobra i usługi (G) obejmują
zakupy produktów (dóbr i usług), wydatki na administrację publiczną (np. płace
pracowników administracji rządowej), bezpieczeństwo publiczne (zakup sprzętu
dla wojska i policji), ochronę środowiska, nakłady inwestycyjne na budowę dróg,
szpitali itp. Z drugiej jednak strony, państwo ponosi również wydatki związane
z ﬁnansowaniem płatności transferowych i zasiłków (B), do których zaliczamy np.
renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, różnego rodzaju subwencje dla przed-
siębiorstw prywatnych i państwowych. Należy jednak pamiętać, że płatności trans-
ferowe nie powiększają wartości żadnego rodzaju produktów, jedynie są redystry-
bucją już istniejących dochodów.

Niektóre spośród nowych strumieni, jakie powstały w wyniku wprowadzenia pań-
stwa do ruchu okrężnego (np. płatności transferowe i podatki bezpośrednie), nie

Rysunek 6

Ruch okrężny dochodu między

gospodarstwami domowymi,

przedsiębiorstwami i państwem

mają swojego odzwierciedlenia w wielkości tworzonego produktu, wpływają nato-
miast na przebieg strumienia pieniężnego w gospodarce.

Dochody gospodarstw domowych otrzymywane od przedsiębiorstw z tytułu do-
starczonych czynników wytwórczych zostają powiększone o wypłaty transferowe
pochodzące od państwa i pomniejszone o podatki bezpośrednie pobierane przez
państwo. W rezultacie gospodarstwa domowe dostają do dyspozycji tylko dochód,
który mogą przeznaczyć na konsumpcję i oszczędności. A zatem:

DDO

= C + S.

Dyspozycyjny dochód osobisty (DDO) można obliczyć w następujący sposób:

DDO

= Y + B – T

gdzie: Y — PKB w cenach czynników produkcji.

Uwzględniając teraz oszczędności (S), rozumiane jako wielkość dyspozycyjnych
dochodów osobistych, które nie zostały przeznaczone przez gospodarstwa domo-
we na konsumpcję, otrzymujemy:

S = (Y + B – T

) – C.

W rezultacie, w ruchu okrężnym całkowite odpływy mają postać:

S + T

+ T

zaś całkowite przypływy wynoszą:

I + G + B.

Ponieważ wyrażenia te są tożsame, możemy powiedzieć, że:

S + T

+ T

= I + G + B.

Należy pamiętać, że łączne odpływy (lewa strona równania) muszą być równe łącz-
nym przypływom (prawa strona równania) (por. Zalega, Krakowińska, Nowak,
Skrzypczak, 2002).

6. Globalny popyt i globalna podaż

Jak  wyjaśniliśmy  wcześniej,  makroekonomia  zajmuje  się  analizowaniem  danych
liczbowych  odnoszących  się  do  gospodarki  rozumianej  jako  całość.  Z tego  też
względu dane te są określane mianem danych zagregowanych (całościowych, glo-
balnych).  Wszystkie  nabywane  dobra  muszą  pochodzić  od  jakiegoś  sprzedawcy,
a to oznacza, że ogólny poziom wydatków lub popytu określa wielkość gospodarki.
Przyjrzyjmy się zatem gospodarce od jej strony popytowej.

Zagregowany popyt

(ang. Aggregate Demand — AD) jest to zależność między całko-

witą ilością dóbr i usług (czyli wielkością realnego PKB, jaką podmioty gospodar-
cze, tj. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd chcą nabyć w danym okre-
sie) a poziomem cen.

A zatem zagregowany popyt określa zapotrzebowanie zgłaszane przez wszystkie
podmioty rynkowe w danym okresie na całość dóbr i usług wytworzonych w go-
spodarce, przy ogólnym poziomie ich cen (zagregowanego popytu nie należy iden-
tyﬁkować z omawianym w mikroekonomii popytem rynkowym na dany produkt
lub usługę, ponieważ przedstawia on zapotrzebowanie wszystkich konsumentów
na określony produkt przy danej cenie i w danym okresie). W związku z tym za-
gregowany popyt oblicza się, dodając następujące składniki:

= C + I + G + NX,

gdzie:
C — wydatki konsumpcyjne,
I — wydatki inwestycyjne,
G — wydatki rządowe,
NX — eksport netto.

Najważniejszym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się zagregowanego po-
pytu są wydatki konsumpcyjne. Obejmują one wydatki na żywność, odzież i obu-
wie, utrzymanie i wyposażenie mieszkania, transport i łączność, kulturę, zdrowie,
wypoczynek itp.

Pojawia się zasadnicze pytanie: Jakie czynniki wyznaczają wielkość wydatków kon-
sumpcyjnych? Odpowiedź na nie jest dosyć skomplikowana, ponieważ wpływ na
to ma wiele czynników — np. styl życia, aktualny i przewidywany dochód, zamoż-
ność (zmagazynowany dochód), dostępność kredytów, podatki, stopy procentowe
i wydatki rządowe, a także polityka rządu i dostępność towarów. Jednakże najważ-
niejszym czynnikiem jest poziom dochodu narodowego — wydatki konsumpcyjne
rosną/maleją wraz ze wzrostem/spadkiem dochodu narodowego.

Kolejnym istotnym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się zagregowane-
go popytu są wydatki inwestycyjne podejmowane przez przedsiębiorstwa na pod-
stawie przewidywanych zysków, jakie mogą one przynieść. Inwestycje dokonywa-
ne przez przedsiębiorstwa przyczyniają się do zwiększenia mocy produkcyjnych
w przyszłości, co w efekcie ma wpływ na tempo wzrostu gospodarczego.

Na wielkość inwestycji realizowanych w gospodarce wpływa wiele różnych czynni-
ków. Do najważniejszych należą: postęp naukowo-techniczny, oczekiwana realna
stopa procentowa, oczekiwania dotyczące rentowności przyszłej produkcji, poziom
dochodu narodowego oraz polityka podatkowa rządu.

Wydatki rządowe obejmują nakłady na obronę narodową, oświatę, kulturę, służ-
bę zdrowia itp. i wywierają istotny wpływ na zagregowany popyt, zarówno bezpo-
średnio — przez zakupy dokonywane przez rząd, jak i pośrednio — przez opodat-
kowanie gospodarstw domowych i przedsiębiorstw.

Eksport netto jest również jedną z podstawowych części zagregowanego popytu.
Jeśli jest on ujemny, to przyczynia się do spadku wydatków ponoszonych w gospo-
darce, natomiast jeśli jest dodatni — zwiększa te wydatki.

W ujęciu graﬁcznym zagregowany popyt może być pokazany jako krzywa o nachy-
leniu ujemnym, która pokazuje odwrotną zależność między poziomem cen a real-
nym dochodem narodowym (liczonym w cenach stałych) w danym okresie (rys. 7).

Obniżenie poziomu cen z P

do P

powoduje wzrost

z Y

do Y

realnego dochodu narodowego, czyli cał-

kowitego zapotrzebowania na produkty zgłaszane
przez podmioty rynkowe, tj. gospodarstwa domo-
we, przedsiębiorstwa i państwo. Natomiast wzrost
poziomu cen z P

do P

przyczynia się do spadku

całkowitego popytu na dobra i usługi z Y

do Y

Negatywne (ujemne) nachylenie krzywej zagrego-
wanego popytu jest ściśle związane z oddziaływa-
niem zmiany cen na realną wartość majątku ludzi.
Spadek  poziomu  cen  w gospodarce  powoduje,  że
wzrasta realna zamożność ludzi, w wyniku czego
będą  oni  mogli  nabyć  więcej  dóbr  i usług.  Nato-
miast wzrost ogólnego poziomu cen prowadzi do
ograniczenia wielkości zapotrzebowania zgłaszanego w gospodarce. A zatem zmia-
ny  poziomu  cen  powodują

zmiany wielkości zagregowanego popytu

i prowadzą do

ruchu wzdłuż krzywej zagregowanego popytu (rys. 7). Natomiast czynniki wpły-
wające na wielkość wydatków ponoszonych przez
podmioty rynkowe determinują

zmiany zagrego-

wanego popytu

. Zaliczamy do nich zmiany realne-

go dochodu, oczekiwania dotyczące inﬂacji, real-
ne stopy procentowe oraz politykę ﬁskalną i mo-
netarną. Determinanty te nazywamy czynnikami
pozacenowymi, powodującymi przesunięcie całej
krzywej zagregowanego popytu (rys. 8).

Wzrost zagregowanego popytu oznacza przesunię-
cie krzywej zagregowanego popytu na prawo —
z AD

do AD

, w wyniku czego każdej cenie odpo-

wiadać będzie zwiększenie realnego dochodu na-
rodowego. Z kolei spadek zagregowanego popytu
powoduje przesunięcie całej krzywej zagregowa-
nego popytu w lewo — z AD

do AD

, co oznacza,

że każdej cenie odpowiadać będzie zmniejszenie
całkowitej wielkości produkcji.

Reasumując, ilość dóbr i usług, jaką podmioty rynkowe chcą nabyć, zależy od po-
ziomu cen i poziomu całkowitych wydatków w gospodarce. Zmiany poziomu cen
powodują ruch wzdłuż krzywej zagregowanego popytu, zaś zmiany całkowitych
wydatków — przesunięcie całej krzywej. Przyjrzyjmy się teraz podażowej stronie
gospodarki.

Zagregowana podaż

(ang. Aggregate Supply — AS) prezentuje zależność między ogól-

nym poziomem cen a całkowitą ilością dóbr i usług, jaka została wytworzona w go-
spodarce w danym okresie.

Rysunek 7

Krzywa zagregowanego popytu

Rysunek 8

Zmiana zagregowanego popytu

Wśród ekonomistów nie ma zgodności co do kształtu krzywej zagregowanej poda-
ży. Zwolennicy ekonomii klasycznej uważają, że krzywa zagregowanej podaży jest
pionowa (równoległa do osi rzędnych), zaś keynesiści wychodzą z założenia, że jest
ona pozioma (równoległa do osi odciętych).

Klasycy w swoich założeniach przyjmowali, że w krótkim okresie występuje pełne
wykorzystanie wszystkich czynników wytwórczych (a zatem zakładali pełne za-
trudnienie i brak przymusowego bezrobocia), co oznaczało osiąganie potencjalne-
go PKB.

W długim horyzoncie czasowym potencjalny PKB
(Y*)  mógł  wzrastać  na  skutek  postępu  technicz-
nego,  wzrostu  inwestycji,  odkryć  nowych  surow-
ców,  postępu  technicznego,  a także  wzrostu  licz-
by ludności. W krótkim czasie krzywa zagregowa-
nej  podaży  była  doskonale  sztywna  (nieelastycz-
na) i przyjmowała postać prostej pionowej (rys. 9).
Z tego też względu wzrost popytu musiał powodo-
wać tylko wzrost cen, bez jakiegokolwiek wzrostu
podaży,  ponieważ  w krótkim  okresie  taki  wzrost
podaży był po prostu niemożliwy.

Natomiast Keynes, na podstawie przeprowadzo-
nych przez siebie badań, wykazał, że pełne wyko-
rzystanie czynników wytwórczych jest nierealne,
ponieważ w gospodarce istnieje przymusowe bezrobocie oraz niepełne wykorzy-
stanie zdolności wytwórczych gospodarki, co powoduje, że osiągany PKB (Y) jest
mniejszy niż potencjalny PKB (Y*) i że istnieje możliwość jego zwiększenia w krót-
kim okresie.

Wykazał on, że krzywa zagregowanej podaży nie może przyjmować postaci prostej
pionowej. Oznacza to, że zwiększenie popytu spowoduje wzrost cen i zwiększenie
podaży. Nasuwa się tu jednak podstawowe pytanie: Który z tych efektów będzie
dominował — efekt wzrostu podaży czy też wzrostu cen? W przypadku dominacji
efektu zwiększenia podaży, krzywa zagregowanej podaży będzie wysoce elastyczna
i kształt krzywej będzie bardziej płaski.

Przy stosunkowo niskim poziomie PKB, bardziej
oddalonym od poziomu potencjalnego PKB, efekt
zwiększenia podaży będzie silniejszy. Natomiast
im bardziej PKB będzie zbliżał się do potencjalnego
PKB, tym bardziej będzie wzrastał efekt podniesie-
nia cen. W rezultacie krzywa zagregowanej podaży
będzie przybierała kształt bardziej strony, zaś ela-
styczność cenowa podaży będzie malała (rys. 10).

Współczesna teoria zagregowanej podaży zakłada, że
produkcja wzrośnie jedynie wtedy, gdy ludzie uznają
istnienie jakiegoś realnego lub wyobrażonego bodź-
ca (na przykład wzrostu cen), do rozszerzania pro-
dukcji (Kamerschen, McKenzie, Nardinelli, 1992:
349). Założenie takie przedstawia krótkookresowa
krzywa zagregowanej podaży (SAS) (rys. 11).

Krzywa ta ilustruje założoną dodatnią (pozytywną) zależność między poziomem
cen w gospodarce a całkowitą produkcją dóbr i usług w danym okresie. A zatem
wzrost poziomu cen z P

do P

powoduje wzrost realnego dochodu narodowego

z Y

do Y

. Natomiast spadek poziomu cen z P

do P

przyczynia się do spadku cał-

kowitej wielkości produkcji z Y

do Y

Rysunek 9

Krzywa zagregowanej podaży

według klasyków

Rysunek 10

Krzywa zagregowanej podaży

według Keynesa

Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży opie-
ra się na

iluzji pieniężnej

. Wzrost poziomu cen odbie-

rany jest mylnie — zarówno przez gospodarstwa do-
mowe, jak i przedsiębiorstwa — jako wzrost realny.
Przedsiębiorstwa, przekonane początkowo o realnym
wzroście osiąganych dochodów ze sprzedaży wytwo-
rzonych dóbr i usług, zwiększają produkcję. Jednak-
że po upływie pewnego czasu zauważają, że wzrosły
również ceny czynników wytwórczych wykorzysty-
wanych w procesie produkcji. A zatem orientują się,
że realnie nic nie zyskują, co w konsekwencji przyczy-
nia się do ograniczenia produkcji.

Podobnie zachowują się gospodarstwa domowe —
wzrost płac odczytują jako wzrost własnych docho-
dów, co skłania je do rezygnacji z czasu wolnego na rzecz czasu pracy (bardziej ce-
nią sobie czas pracy od czasu wolnego). Nie zauważają jednak, że wzrost ich płac
został skompensowany przez wzrost cen nabywanych przez nich dóbr i usług. Po
pewnym czasie, gdy stwierdzają, że realnie nic nie zyskują, ich motywacja do wy-
dłużania czasu pracy maleje.

Stopień zależności zmiany całkowitej wielkości pro-
dukcji od zmiany poziomu cen w gospodarce zależy
od wielu czynników, a mianowicie od:
— dostępności niewykorzystanych czynników wy-

twórczych,

— wielkości i skali iluzji pieniężnej,
— łatwości uruchomienia czynników wytwórczych

w sytuacji wzrostu cen,

— zakresu regulacji płac i cen w gospodarce.

Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży, od-
zwierciedlająca wszystkie te zmienne, może przyjmo-
wać różne kształty — w zależności od stanu gospo-
darki narodowej (rys. 12).

Podczas recesji czynniki wytwórcze (ludzie, urządzenia, maszyny, surowce) nie są
wykorzystywane, stosunkowo niewielki wzrost poziomu cen może więc spowo-
dować istotny wzrost produkcji krajowej. W efekcie zagregowana krzywa podaży
przyjmuje kształt prostej poziomej.

W okresie ożywienia, gdy gospodarka funkcjonuje przy prawie pełnym wykorzy-
staniu czynników wytwórczych, wielkość produkcji krajowej może być zwiększo-
na, ale wzrostowi produkcji towarzyszy również wzrost poziomu cen. Oznacza to,
że krzywa zagregowanej podaży w okresie ożywienia ma dodatnie (pozytywne)
nachylenie. W sytuacji gdy gospodarka osiągnie poziom pełnego wykorzystania
czynników wytwórczych, krzywa zagregowanej podaży przyjmuje kształt prostej
pionowej. W rezultacie wszystkie czynniki wytwórcze są wykorzystane, zaś każda
próba zwiększenia produkcji prowadzi jedynie do wzrostu poziomu cen.

W długim okresie wzrost poziomu cen nie wpływa na poziom całkowitej wielko-
ści produkcji. Z tego też względu wielu ekonomistów dowodzi, że długookresowa
krzywa zagregowanej podaży jest pionowa (rys. 13).

Długookresowa krzywa zagregowanej podaży

(LAS) jest zbiorem punktów obrazują-

cych założoną, stałą relację między poziomem cen a realnym dochodem narodo-
wym, utożsamianym z całkowitą produkcją dóbr i usług w dłuższym okresie.

Rysunek 11

Krótkookresowa krzywa

zagregowanej podaży

Rysunek 12

Krótkookresowa krzywa

zagregowanej podaży

w zależności od stanu
gospodarki narodowej

Wzrost poziomu cen z P

do P

może spowodować

w krótkim okresie zwiększenie całkowitej produkcji
dóbr i usług z Y

do Y

(efekt iluzji pieniężnej). Jed-

nakże w długim okresie, gdy gospodarstwa domowe
i przedsiębiorstwa zrozumieją, że realnie nic nie zy-
skały, podaż wielu czynników wytwórczych zmniej-
sza się, przesuwając krótkookresową krzywą zagrego-
wanej podaży w lewo — z SAS

do SAS

— w kierun-

ku wyjściowego poziomu realnej produkcji Y

. W re-

zultacie ceny mogą wzrosnąć do poziomu P

, nato-

miast produkcja krajowa, czyli realny dochód naro-
dowy, nie zmieni się (Y

), co jednoznacznie wskazuje

na to, że długookresowa krzywa zagregowanej poda-
ży (LAS) przyjmuje kształt prostej pionowej.

Wzajemne oddziaływanie zagregowanego popytu i zagregowanej podaży kreuje
procesy gospodarcze, których ostatecznym rezultatem jest krótko- i długookreso-
wa równowaga makroekonomiczna.

Równowaga makroekonomiczna w krótkim czasie
(rys. 14) występuje w punkcie przecięcia się krzywej
zagregowanego popytu (AD) z krótkookresową krzy-
wą zagregowanej podaży (SAS), przy poziomie cen P

i poziomie realnego dochodu narodowego Y

Przy poziomie cen wyższym od P

, zagregowana po-

daż przewyższa zagregowany popyt na dobra i usługi,
co w efekcie prowadzi do spadku cen w gospodarce.
Natomiast przy poziomie cen niższym niż P

(np. P

zagregowana podaż jest mniejsza niż zagregowany
popyt na dobra i usługi. W efekcie poziom cen pod-
niesie się do P

, zaś gospodarka uzyska równowagę

w punkcie E

W długim czasie (rys. 15), gdy rząd obniża podatki,
zwiększa wydatki lub zasób pieniądza (mówimy wówczas, że realizuje ekspansyw-
ną politykę ﬁskalną i monetarną), przyczynia się do wzrostu całkowitych planowa-
nych wydatków, czego rezultatem jest przesunięcie krzywej zagregowanego popytu
z AD

do AD

. W wyniku tego punkt równowagi makroekonomicznej przesunie się

z E

do E

, całkowita wielkość produkcji zwiększy się

z Y

do Y

, zaś poziom cen wzrośnie z P

do P

W długim  okresie  krzywa  zagregowanej  podaży  na
skutek  wygaśnięcia  iluzji  pieniężnej  przesunie  się
w lewo  —  z SAS

do SAS

. W wyniku tego punkt

równowagi makroekonomicznej przemieści się z E

do E

, czyli z powrotem do pierwotnego poziomu

równowagi realnego dochodu narodowego, utożsa-
mianego z całkowitą produkcją Y

, lecz przy jeszcze

wyższym poziomie cen, wynoszącym P

Rysunek 13

Długookresowa krzywa

zagregowanej podaży

Rysunek 14

Krótkookresowa równowaga

makroekonomiczna

Rysunek 15

Długookresowa równowaga

makroekonomiczna

Słownik

Amortyzacja

— roczny procentowy odpis od wartości pierwotnej nabywanego ka-

pitału rzeczowego (np. maszyny), który odpowiada założonemu rocznemu zużyciu
ﬁzycznemu; utrata wartości kapitału na skutek jego zużycia.

Bezrobocie

— liczba osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy i jednocześnie

niezatrudnione. Zgodnie z Ustawą z 6 grudnia 1996 r. o zmianie ustawy o zatrud-
nieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz o zmianie niektórych ustaw (DzU nr
147, poz. 687), bezrobocie określane jest jako zjawisko polegające na powstaniu
nadmiaru siły roboczej w stosunku do zgłoszonego przez gospodarkę zapotrzebo-
wania, w wyniku czego część osób w wieku produkcyjnym, zdolnych i skłonnych
do pracy nie może znaleźć zatrudnienia.

Bezrobotny

— osoba w wieku produkcyjnym, zdolna i gotowa do podjęcia pracy,

lecz pozostającą bez pracy mimo poszukiwania jej. Zgodnie z Ustawą z 6 grud-
nia 1996 r. o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz
o zmianie niektórych ustaw (DzU nr 147, poz. 687), za bezrobotną uznaje się oso-
bę niezatrudnioną (na podstawie stosunku pracy, stosunku służbowego lub umowy
o pracę nakładczą) i niewykonującą innej pracy zarobkowej (na podstawie umowy
agencyjnej, umowy-zlecenia, umowy o dzieło lub w okresie członkostwa w rolni-
czej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych), zdolną i gotową do
podjęcia pracy w pełnym wymiarze godzin obowiązującym w danym zawodzie lub
służbie, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania rejonowym urzę-
dzie pracy, jeżeli:
— ukończyła 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów),
— kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat,
— nie nabyła prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej,
— nie podjęła pozarolniczej działalności gospodarczej,
— nie uzyskuje miesięcznie dochodów podlegających opodatkowaniu podatkiem

dochodowym od osób ﬁzycznych (innych niż z pracy) w wysokości przekracza-
jącej połowę najniższego wynagrodzenia,

— nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wol-

ności.

Cykl koniunkturalny (gospodarczy)

— okresowe i w miarę regularne wahania pro-

dukcji i zatrudnienia czynników wytwórczych. Cykle uwidaczniają się w zmianach
występujących w PNB, bezrobociu, cenach i zyskach. Główną cechą cykli gospo-
darczych jest ich rytmiczność i to, że — mimo posiadania wielu cech wspólnych
— nigdy nie przebiegają dokładnie tak samo. Czas trwania cykli również jest zróż-
nicowany. Klasyczny cykl koniunkturalny składa się z czterech podstawowych faz:
recesji (kryzysu), depresji (dna koniunkturalnego), ożywienia i rozkwitu (boomu,
szczytu koniunkturalnego).

Deﬂacja

— ciągły spadek ogólnego poziomu cen. Deﬂacja powoduje zmniejszenie

ilości pieniędzy w obiegu, co prowadzi do powstania nadwyżki globalnej podaży
nad globalnym efektywnym popytem, tzw. luki deﬂacyjnej.

Deﬂator PNB

— miara przeciętnego wzrostu lub spadku cen w kraju na wszystkie

dobra i usługi wchodzące w skład produktu narodowego. Za pomocą deﬂatora
można przeliczyć nominalny produkt narodowy brutto (PNB) na realny produkt
narodowy brutto (rPNB).

Dobra ﬁnalne

— dobra, które nabywane są przez ostatecznych użytkowników i któ-

re nie są przeznaczone do dalszej obróbki (np. buty, telewizory, meble itp.).

Dobra pośrednie

— dobra nabywane w celu dalszej obróbki, do wytwarzania innych

dóbr i do dalszej sprzedaży. Przykładem takich dóbr może być mąka, z której wy-
pieka się chleb, skóry zwierzęce, z których wyrabia się buty, drewno, z którego wy-
twarza się meble itp.

Dobrobyt ekonomiczny netto

— miara jakości życia ludzi opracowana w 1972 roku

przez W. Nordhausa i J. Tobina. Wskaźnik ten koryguje PNB przez:
— pomniejszenie o szacunkową wartość wytworzonych w gospodarce niepożąda-

nych produktów, zwanych społecznymi kosztami lub antydobrami,

— dodanie wartości dóbr i usług o charakterze nierynkowym (np. zmywania na-

czyń, prac związanych z domowym majsterkowaniem, pomocy sąsiedzkiej
itp.),

— włączenie wartości czasu wolnego.

Dochód narodowy

— jeden ze sposobów mierzenia poziomu aktywności produkcyj-

nej w makroekonomii. Można zdeﬁniować go jako produkt narodowy netto po-
mniejszony o podatki pośrednie (takie jak cła, akcyzy, opłaty za dokumenty rządo-
we) płacone przez przedsiębiorstwa oraz inne płatności niepodatkowe.

Dochody netto z tytułu własności lub pracy za granicą

— różnica między dochodami

obywateli danego kraju uzyskanymi za granicą (D

) a odpływem dochodów z wła-

sności lub pracy należnych cudzoziemcom (D

> D

=> PNB > PKB

< D

=> PNB < PKB

= D

=> PNB = PKB

Globalna podaż (zagregowana podaż)

— łączna ilość towarów, jaką producenci decy-

dują się wytworzyć w danych warunkach i dostarczyć na rynek; założona dodatnia
zależność między ogólnym poziomem cen a globalną produkcją wytworzoną w da-
nym okresie. Na globalną podaż wpływa przede wszystkim cena, która powoduje
zmianę wielkości globalnej podaży oraz czynniki pozacenowe powodujące zmianę
globalnej podaży, do których zaliczamy: zasoby pracy ludzkiej, nagromadzony i za-
inwestowany kapitał, zasoby surowcowe, postęp techniczny, poziom technologicz-
ny, oczekiwania dotyczące przyszłej inﬂacji, czynniki instytucjonalne wpływające
na efektywność wykorzystania dostępnych czynników wytwórczych.

Globalny popyt (zagregowany popyt)

— zależność między całkowitą ilością dóbr

i usług, jaką gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd chcą nabyć, a pozio-
mem cen mierzonym deﬂatorem PNB w określonym czasie. Oznacza to, że global-
ny popyt mierzy łączne wydatki dokonywane przez różne podmioty gospodarcze,
np. na pralki kupowane przez konsumentów, maszyny nabywane przez przedsię-
biorstwa itp. Na globalny popyt wpływa przede wszystkim cena, która powoduje
zmianę jego wielkości oraz czynniki pozacenowe powodujące jego zmianę, do któ-
rych zaliczamy: zmiany realnego dochodu, oczekiwania dotyczące inﬂacji, realne
stopy procentowe, politykę monetarną i ﬁskalną.

Iluzja pieniężna

— proces polegający na tym, że wzrost poziomu cen odbierany jest

mylnie — zarówno przez gospodarstwa domowe, jak i przedsiębiorstwa — jako re-
alny wzrost.

Indeks Laspeyresa

— wzór prezentujący zmiany wartości (cen) reprezentowanego

koszyka dóbr i usług pochodzącego z roku podstawowego (t

gdzie q

— ilość produkcji w okresie podstawowym, q

— ilość produkcji w okresie

badanym, p

— cena jednostkowa w okresie podstawowym, p

— cena jednostko-

wa w okresie badanym.
Indeks Laspeyresa wykorzystywany jest w większości państw europejskich i w Sta-
nach Zjednoczonych do obliczania indeksu cen dóbr konsumpcyjnych.

Indeks Paaschego

— wzór prezentujący zmiany wartości (cen) reprezentowanego

koszyka dóbr i usług, pochodzącego z roku objętego badaniem (t

gdzie q

— ilość produkcji w okresie podstawowym, q

— ilość produkcji w okresie

badanym, p

— cena jednostkowa w okresie podstawowym, p

— cena jednostko-

wa w okresie badanym.
Indeks Paaschego wykorzystywany jest przede wszystkim od obliczania deﬂatora
PNB.

Indeksacja (korekta inﬂacyjna)

— system zawierania umów sprawiający, że płatności

dostosowywane są w górę lub w dół, w zależności od wzrostu lub spadku ogólnego
poziomu cen, tak aby ich realna wartość stała się niezależna od inﬂacji. Indeksa-
cja płac oznacza dostosowanie wynagrodzeń do wzrostu kosztów utrzymania, czy-
li polega na podnoszeniu płacy pracownika w powiązaniu ze zmiennymi czynnika
ekonomicznego, takimi jak wzrost kosztów utrzymania lub wzrost cen dóbr kon-
sumpcyjnych. Po raz pierwszy powiązanie wzrostu płac ze wskaźnikiem kosztów
utrzymania zastosowano w 1921 roku w Luksemburgu.

Inﬂacja

— proces wzrostu ogólnego poziomu cen i kosztów w gospodarce.

Koniunktura gospodarcza

— wszelkie zmiany aktywności gospodarczej przejawia-

jące się w zmianach podstawowych wskaźników ekonomicznych, takich jak PKB,
inwestycje, konsumpcja, wskaźniki bezrobocia i inﬂacji. Koniunktura gospodarcza
odzwierciedla cykliczny przebieg procesu gospodarowania i odnosi się zarówno do
stanu, jak i do dynamiki zjawisk i procesów gospodarczych.

Krzywa globalnej (zagregowanej) podaży

— krzywa pokazująca graﬁcznie zależność

między łączną ilością towarów, jaką producenci decydują się wytworzyć i dostarczyć
na rynek a różnym poziomem cen. Krzywa ta (określamy ją symbolem AS) ilustruje
rozmiary produkcji oferowanej przez wszystkie ﬁrmy przy każdym poziomie cen.

Krzywa globalnej podaży długookresowa

— zbiór punktów obrazujących założoną sta-

łą relację między poziomem cen a realnym dochodem narodowym, utożsamianym
z całkowitą produkcją dóbr i usług w dłuższym czasie.

Krzywa globalnej podaży krótkookresowa

— krzywa prezentująca założenie, według

którego produkcja wzrośnie jedynie wtedy, gdy ludzie uznają istnienie jakiegoś re-
alnego lub wyobrażonego bodźca (np. wzrost cen) do rozszerzenia produkcji.

Krzywa globalnego (zagregowanego) popytu

— krzywa posiadająca negatywne (ujem-

ne) nachylenie, ponieważ odzwierciedla odwrotną zależność między ogólnym
poziomem cen a globalnym popytem, czyli realnym dochodem narodowym. Jej
kształt jest rezultatem wpływów zmiany cen na stopy procentowe i na realną war-
tość bogactwa posiadanego przez ludzi.

Krzywa Phillipsa

— krzywa o nachyleniu negatywnym (ujemnym), przedstawiająca

zależności między stopą inﬂacji a stopą bezrobocia.

Luka PNB

— odchylenie rzeczywistego PNB (tzn. faktycznie osiągniętej wielkości

PNB w danym okresie) od potencjalnego PNB (tzn. występującego w warunkach
pełnego zatrudnienia) mierzonego w procentach.

Makroekonomia

— dział ekonomii zajmujący się badaniem gospodarki narodowej

jako całości.

Naturalna stopa bezrobocia

— stopa bezrobocia, przy której rynki pracy i rynki pro-

duktów znajdują się w równowadze — gdy siły mające wpływ na wzrost lub spadek
cen i płace równoważą się.

Prawo Okuna

— formuła użyta po raz pierwszy przez Arthura Okuna do opisu skut-

ków polityki makroekonomicznej, która w przybliżeniu oddaje stosunek między
stopą bezrobocia a realnym PNB. Prawo to mówi, że na każdy procent, o jaki stopa
bezrobocia jest większa od naturalnej stopy bezrobocia, realny PNB jest niższy od
potencjalnego PNB o 2,5%. Prawo Okuna jest określane wzorem:

gdzie Y — realny PNB, Y

— potencjalny PNB, b — stopa bezrobocia, b

— natu-

ralna stopa bezrobocia.

Produkt krajowy brutto (PKB)

— suma wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez

czynniki produkcji w danym kraju w ciągu roku i wyrażonych w bieżących cenach
rynkowych.

Produkt krajowy brutto nominalny

— PKB, który mierzy się w cenach bieżących, czy-

li takich, które istniały w okresie, gdy produkowano wchodzące w skład PKB do-
bra i usługi.

Produkt krajowy brutto potencjalny (zwany również potencjalną produkcją)

— wielkość

produkcji, która może zostać wytworzona przy użyciu istniejących zasobów kapita-
łu i siły roboczej. Potencjalny PKB oznacza wielkość produkcji wytworzonej w wa-
runkach, gdy na rynku pracy występuje pełne zatrudnienie.

Produkt krajowy brutto realny (zwany również realną produkcją)

— PKB, który mierzy

faktyczną produkcję np. pralek, telewizorów, samochodów osobowych i ciężaro-
wych, dywanów, opieki zdrowotnej oraz wszelkich innych dóbr i usług wytwarza-
nych przez obywateli danego kraju, w celu wymiany między sobą i z innymi kra-
jami. Realny PKB otrzymujemy, sumując wartość produkcji wyrażonej w jednost-
kach pieniężnych (np. w złotówkach), a następnie uwzględniając zmiany cen, jakie
wystąpiły między kolejnymi latami.

Produkt narodowy brutto (PNB)

— miara całkowitych dochodów osiąganych przez

obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług, czynników pro-
dukcji, tzn. zarówno w kraju, jak i za granicą. PNB to wynik, który otrzymuje-
my, wyrażając w złotówkach całą różnorodność dóbr i usług: dywanów, telewi-
zorów, jabłek, komputerów, usług fryzjerskich, helikopterów, jakie Polacy wytwa-
rzają przy użyciu własnej siły roboczej, swoich gruntów i zasobów kapitałowych
w ciągu roku.

Produkt narodowy brutto nominalny

per capita (PNB

per capita

)

— PNB w cenach bieżą-

cych, wytworzony w danym kraju w ciągu roku, podzielony przez liczbę mieszkań-
ców tego kraju.

Produkt narodowy brutto realny

per capita (rPNB

per capita

)

— realny PNB na jednego

mieszkańca. Obliczamy go, dzieląc realny PNB przez liczbę mieszkańców kraju.

Produkt narodowy netto (PNN)

— miara ilości pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka

na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu niezbędnej ilości pieniędzy wystarcza-
jącej do sﬁnansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na
dotychczasowym poziomie. PNN stanowi przeważnie 89–92% PNB. Oblicza się
go odejmując od PNB amortyzację, która przeznaczona jest na inwestycje odtwo-
rzeniowo-modernizacyjne.

Równowaga

— stan w gospodarce, w którym zmienne ekonomiczne nie ulegają

zmianie i nie działają siły powodujące zmianę tych zmiennych. Wyróżnia się:
— równowagę długookresową (pełną), która oznacza stan w gospodarce, w któ-

rym stabilne są wszystkie zasoby i strumienie,

— równowagę krótkookresową (przejściową), która oznacza stan w gospodarce,

w którym stabilne są wszystkie strumienie (ale nie zasoby) i nie działają siły pro-
wadzące do ich zmian.

Równowaga makroekonomiczna

— równowaga, która w krótkim okresie występuje

w punkcie przecięcia się krzywej globalnego popytu (AD) z krótkookresową krzywą
globalnej podaży (SAS), przy danym poziomie cen i poziomie produkcji krajowej.

Strumienie

— zmienne ilościowe wyrażające wartość pewnych wielkości ekono-

micznych w jakimś czasie, mierzone w jednostkach pieniężnych lub naturalnych.
Przykładem strumieni są: produkcja i sprzedaż, dochody i wydatki konsumenta,
nakłady inwestycyjne przeznaczone na zwiększenie zasobu, oszczędzanie, deﬁcyt
budżetowy danego kraju, liczba osób tracących pracę w pewnym czasie (np. w cią-
gu miesiąca, kwartału) itd.

Stopa inﬂacji

— procentowa zmiana ogólnego poziomu cen w kolejnych latach. Sto-

pa wzrostu (lub spadku) poziomu cen, mierzona jest najczęściej z jednego roku na
drugi. W praktyce stopa inﬂacji mierzona jest wskaźnikiem cen dóbr konsumpcyj-
nych według wzoru:

gdzie i

— stopa inﬂacji cen dóbr konsumpcyjnych w procentach, CPI

— tego-

roczny wskaźnik cen towarów konsumpcyjnych, CPI

— zeszłoroczny wskaźnik cen

towarów konsumpcyjnych.

System produkcji materialnej (

Material Product System — MPS)

— jeden z dwóch sys-

temów rachunków narodowych, który wykorzystywany jest przy obliczaniu do-
chodu narodowego w krajach o gospodarce centralnie planowanej. System MPS
oparty jest na klasyﬁkacji gospodarki narodowej, w której wyróżnia się dwie sfery:
produkcyjną i nieprodukcyjną.

Szok podażowy

— nagły spadek dostępności ważnego zasobu — np. ropy naftowej

— wynikający np. z ograniczenia wielkości wydobycia, który może przyczynić się
do wystąpienia niedoborów energii, a te z kolei mogą doprowadzić do poważnego
ograniczenia produkcji innych dóbr i usług.

System rachunków narodowych (

System of National Accounts — SNA)

— system wyko-

rzystywany przy obliczaniu dochodu narodowego we wszystkich krajach gospodar-
ki rynkowej. Polega on na traktowaniu obu sfer gospodarki — tj. materialnej i nie-
materialnej — jako tworzących dochód narodowy. Zgodnie z tym systemem każ-
da działalność gospodarcza przynosząca dochód uznawana jest za działalność go-
spodarczą tworzącą dochód narodowy. Według tego systemu na wartość dochodu
narodowego składa się nowo wytworzona wartość dóbr i usług materialnych oraz
świadczonych usług niematerialnych.

Trendy (tendencje rozwojowe)

— zwyżkowe, zniżkowe lub nieulegające zmianie ruchy

czynników osobowych i rzeczowych w jakiejś dziedzinie działalności gospodarczej.

Wahania cykliczne

— powtarzające się w określonym rytmie, mniej lub bardziej re-

gularne zmiany wielkości makroekonomicznych, takich jak PKB, bezrobocie, inﬂa-
cja, podaż pieniądza itd.

Wahania przypadkowe

— wahania gospodarki narodowej spowodowane zmianami

w polityce gospodarczej państwa lub czynnikami losowymi, których wcześniej nie
można przewidzieć (np. strajkami, klęskami żywiołowymi, wojnami itp.).

Wahania sezonowe

— wahania związane ze zmianami pór roku (np. zmiana wielko-

ści produkcji roślinnej lub zwierzęcej), wynikające z mody i zwyczajów (np. wzrost
popytu na narty w zimie, spadek popytu na kozaki latem), a także mające swoje
źródła w czynnikach instytucjonalnych (np. wzrost popytu na papier w okresie wy-
borów parlamentarnych).

Wartość dodana

— przyrost wartości dóbr w wyniku danego procesu produkcji.

Wartość dodaną oblicza się odejmując od wartości dóbr wyprodukowanych w da-
nym przedsiębiorstwie sumę kosztów rzeczowych nakładów czynników wytwór-
czych zużytych do produkcji tych dóbr.

Wielkości agregatowe

— wielkości zbiorcze, np. produkcja jako suma różnych rodza-

jów produkcji (rzemieślniczej, rolnej, przemysłowej).

Wielkość zasobów bezrobocia (∆

)

— wielkość określająca zmiany bezrobocia, przy

wzięciu pod uwagę relacji między strumieniami napływu (S

) i strumieniami od-

pływu (S

) z zasobu bezrobocia:

∆Z

= S

– S

> S

=> bezrobocie ↑

< S

=> bezrobocie ↓

Wskaźniki (indeksy) cen

— relacje cen koszyka dóbr i usług w różnych latach do ceny

tego koszyka w roku przyjętym za podstawę wyliczeń (tzw. roku bazowym). Infor-
mują one o średnich procentowych zmianach cen różnych dóbr i usług. W roku ba-
zowym wskaźnik cen jest równy 100 i jest on odpowiednio wyższy (niższy) w la-
tach następnych, jeżeli ceny dóbr i usług należących do koszyka również wzrosną
(zmniejszą się).

Wskaźnik cen dóbr i usług konsumpcyjnych (

Consumer Price Index — CPI)

— najpow-

szechniejsze narzędzie pomiaru ogólnego poziomu cen, informujące o przeciętnych
zmianach cen towarów i usług (takich jak żywność, odzież, mieszkania, transport,
opieka lekarska) objętych obserwacją w badanym okresie, w stosunku do cen z ro-
ku przyjętego za bazowy, przy założeniu, że struktura wydatków ludności w okre-
sie bazowym i badanym (objętym obserwacją) jest identyczna.

Wskaźnik cen producenta (

Producer Price Index — PPI)

— zwany również wskaźnikiem

cen zbytu; wskaźnik cen hurtowych, wykorzystywany do pomiaru cen w miejscu
pierwszej sprzedaży dóbr.

Współczynnik aktywności zawodowej

— proporcja między liczbą tych, którzy pracują

lub są bezrobotni (czyli zasobami siły roboczej) a populacją w wieku produkcyjnym.

Wzrost gospodarczy

— zwiększająca się zdolność danego kraju do wytwarzania i cią-

głego ulepszania dóbr i usług służących do zaspokojenia określonych potrzeb ludz-
kich, mająca swój wyraz we wzroście PKB. Wzrost gospodarczy mierzy się prze-
ważnie rocznym przyrostem PKB

per capita

Zasoby

— zmienne ilościowe przedstawiające wartość pewnych wielkości eko-

nomicznych (np. dana ilość pieniądza lub dobra) w danym momencie i mierzone
w jednostkach pieniężnych lub naturalnych na określony dzień. Przykładem zaso-
bów są: zapasy surowców i materiałów oraz zapasy wyrobów gotowych w przedsię-
biorstwie, bogactwo konsumenta, kapitał zaangażowany w gospodarce, oszczęd-
ności, dług publiczny danego kraju, liczba bezrobotnych itd.

Zasoby pracy

— wszystkie osoby zdolne do pracy, czyli ci wszyscy, którzy w danym

momencie pracują lub poszukują pracy, a także osoby, które nie pracują i nie są za-
liczane do bezrobotnych (np. renciści, uczniowie, studenci, kobiety na urlopach
wychowawczych itp.).

Bibliograﬁa

1. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1996: Ekonomia, PWE, Warszawa, t. 1 i 2.
2. Burda M., Wyplosz Ch., 1995: Makroekonomia, PWE Warszawa.
3. Czarny B., Rapacki R., 2002: Podstawy ekonomii, PWE, Warszawa.
4. Ekonomia, 1996: (red.) W. Caban, Wydawnictwo Absolwent, Łódź.
5. Informacje i opracowania statystyczne, 1998: GUS, Warszawa.
6. Kamerschen D. R., McKenzie R. B., Nardinelli C., 1992: Ekonomia, FG NSZZ

„Solidarność”, Gdańsk.

7. Kołodko G. W., 1987: Polska w świecie inﬂacji, KiW, Warszawa.
8. Makroekonomia, 1992: (red.) E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu

Łódzkiego, Łódź.

9. Mankiw N. G., 1998: Macroeconomics, Worth Publishers, New York.

10. Marciniak S., 2001: Elementy makro- i mikroekonomii dla inżynierów, PWN,

Warszawa.

11. McCandless G. T. Jr., 1998: Macroeconomics theory, Prentice-Hall Inc., New

York.

12. Nasiłowski M., 1998, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii,

Wydawnictwo Key Text, Warszawa.

13. Noga M., 1997: Makroekonomia, Wydawnictwo AE, Wrocław.
14. Podstawy ekonomii, 2002: (red.) R. Milewski, PWN, Warszawa.
15. Samuelson P. A., Nordhaus W. D., 1989:, Economics, New York.
16. Samuelson P. A., Nordhaus W. D., 1995: Ekonomia, PWN, Warszawa.
17. Schiller B. R., 1989, The Micro Economy Today, McGraw-Hill Publishing Com-

pany.

18. Zalega T., Krakowińska E., Nowak A. Z., Skrzypczak Z., 2002: Makroekono-

mia, WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa.

19. Zalega T., 1995: Rozmiary i struktura bezrobocia, [w:] Lokalna polityka rynku

pracy, (red.) S. Borkowska i P. Bohdziewicz, Wydawnictwo Naukowe IBIDEM,
Łódź.

Document Outline