Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
1
Problemy makroekonomii i wielkości makroekonomiczne
Wstęp
1. Rola państwa we współczesnej ekonomii
2. Wzrost gospodarczy–stagnacja–wahania koniunktury
3. Inflacja–bezrobocie–krzywa Philipsa w krótkim i w długim okresie
4. Podstawowe kategorie produktu i produktu narodowego
5. Metody uwzględniania zmian ceny
6. Ruch okrężny produktu i dochodu w gospodarce
7. Globalny popyt i globalna podaż
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
2
Wstęp
Wiesz już, czym zajmuje się mikroekonomia. Teraz nadszedł czas na poznanie
makroekonomii. Z tego modułu dowiesz się, czym są podstawowe rodzaje wahań
gospodarczych, nauczysz się je charakteryzować. Będziesz potrafił wyjaśnić związek
zachodzący między poszczególnymi fazami cyklu koniunkturalnego, mierzyć stopę inflacji
i stopę bezrobocia. Bez trudności zanalizujesz zależności zachodzące między inflacją
i bezrobociem w krótkim i długim horyzoncie czasowym.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
3
1. Rola państwa we współczesnej ekonomii
Określenie roli państwa w kreowaniu procesów gospodarczych jest istotnym zagadnieniem
makroekonomii, ale ocena jego znaczenia w kształtowaniu polityki gospodarczej jest bardzo
zróżnicowana. Teoria neoklasyczna, stworzona w drugiej połowie XVIII w. głosiła, że
gospodarka wolnokonkurencyjna samoczynnie, bez ingerencji zewnętrznej zmierza do
równowagi gospodarczej i społecznej. Powstała w tym okresie koncepcja leseferyzmu
(laissez-faire) zakładała niewielki zakres uczestnictwa państwa w gospodarce, sprowadzając
je do roli „stróża nocnego”, czyli wykorzystania swoistej przemocy, którą dysponuje państwo,
w celu zapewnienia przestrzegania zasad wolnej konkurencji przez wszystkich uczestników
życia gospodarczego. A zatem rząd nie powinien ingerować w procesy gospodarcze,
ponieważ istnieje „niewidzialna ręka rynku”, która uruchamia samoregulujące mechanizmy
zapewniające sprawne funkcjonowanie gospodarki, jej ustawiczne dążenie do równowagi.
Zupełnie inny pogląd na rolę państwa w kształtowaniu procesów gospodarczych miał wybitny
angielski ekonomista lord John Maynard Keynes, który wyszedł z założenia, że gospodarka
pozostawiona wyłącznie endogenicznym (wewnętrznym) siłom musi odczuwać chroniczny
brak popytu. Potrzebny jest więc czynnik egzogeniczny (zewnętrzny), który mógłby
przeciwdziałać ekonomicznemu brakowi popytu powodującego przewagę oszczędności nad
inwestycjami. Takim stymulatorem powinna być, zdaniem Keynesa, polityka państwa,
polegająca na wykorzystaniu takich instrumentów, jak obniżenie stopy procentowej,
zwiększenie opodatkowania wysokich dochodów przy równoczesnym zwiększeniu
świadczeń społecznych na rzecz grup najuboższych, inwestycje finansowane z długu
publicznego itp. W ujęciu teorii keynesistowskiej państwo jest zobligowane do prowadzenia
odpowiedniej polityki fiskalnej i monetarnej, pobudzającej globalny popyt. W sytuacji, gdyby
polityka fiskalna i pieniężna (monetarna) okazała się mało skuteczna, państwo powinno
zareagować poprzez finansowanie robót publicznych (np. budowa mostów, dróg itp.), co
z kolei wiąże się z koniecznością uruchomienia budżetu państwa jako źródła finansowania
tych inwestycji. Jeśli doprowadziłoby to do deficytu budżetowego, wówczas keynesiści
proponują jego pokrycie poprzez zaciąganie długu publicznego, który polega na tym, że
skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je na wolnym rynku różnym podmiotom
gospodarczym. Natomiast polityka pieniężna polega na zwiększeniu pieniądza w obiegu,
w wyniku pobudzania na niego popytu u tych podmiotów gospodarczych, które posiadają
odpowiednie preferencje płynności. W tym celu państwo prowadzi odpowiednią politykę stóp
procentowych i dyskontowych. Jednakże najważniejszym zadaniem państwa w teorii
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
4
keynesistowskiej jest przeciwdziałanie bezrobociu. Temu właśnie celowi podporządkowana
jest polityka gospodarcza państwa, jej celem jest pobudzenie globalnego popytu, który
z kolei pobudza globalną podaż.
Keynesistowska koncepcja roli państwa w gospodarce była praktycznie niepodważalna do
końca lat sześćdziesiątych. Jednakże w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych, na skutek
tzw. szoku naftowego, który doprowadził do stagflacji nawet w krajach wysoko
uprzemysłowionych, przedstawiciele innych kierunków współczesnej myśli
makroekonomicznej przypuścili atak na podstawowe tezy keynesizmu. Niektórzy krytycy
posunęli się nawet do stwierdzenia, że państwo jest nie tylko niezdolne do łagodzenia
żywiołowości zjawisk gospodarczych, ale może również przyczynić się do zwiększenia
niestabilności, ponieważ działanie systemu ekonomicznego ulega zakłóceniom w wyniku
zewnętrznego czynnika, jakim jest czynnik administracyjny w gospodarce. Należy jednak
zaznaczyć, że recesja pierwszej połowy lat siedemdziesiątych, mająca charakter światowy,
wykazała nieskuteczność tradycyjnych środków polityki antyrecesyjnej, przede wszystkim
fiskalnej. Próby zwiększenia globalnego popytu za pomocą deficytu budżetowego nie
zmniejszyły bezrobocia, natomiast spowodowały wzrost cen. Z tego też względu do
przekonania ekonomistów trafiły argumenty monetarystów, twierdzących, że dalszy wzrost
podaży pieniądza przyczyni się wyłącznie do rozprzężenia systemu ekonomicznego, którego
kluczowym elementem jest właśnie pieniądz. Dlatego też zdaniem monetarystów należy
przede wszystkim zająć się umacnianiem funkcji pieniądza, nie zaś kreowaniem globalnego
popytu. Monetaryści postulowali ograniczoną potrzebę ingerencji państwa w gospodarkę. Ich
zdaniem gospodarka jest wewnętrznie stabilna i zawsze powraca do równowagi w długim
okresie. Towarzyszy temu przeświadczenie o egzogenicznym (a nie endogenicznym — jak
w teorii keynesistowskiej) charakterze pieniądza w gospodarce i jego neutralności wobec
procesów zachodzących na rynku dóbr i rynku pracy oraz braku wymienności między inflacją
i bezrobociem w długich okresach. A zatem priorytetem polityki gospodarczej państwa jest
walka z inflacją i stabilizacja cen, co jest równoznaczne z priorytetem polityki pieniężnej.
Warunkiem niezbędnej płynności gospodarki jest utrzymanie stałego tempa wzrostu
określonego agregatu pieniężnego, zapowiedzianego wcześniej przez rząd, a także polityka
kursowa oparta na płynnych kursach walutowych.
Nowa ekonomia klasyczna głosi, że polityka stabilizacyjna państwa jest nieskuteczna,
ponieważ nie ma ono możliwości trwałego oddziaływania na produkcję i zatrudnienie.
Jedynie zmiany losowe mogą wywołać zmiany w wielkościach realnych (produkcji
i zatrudnieniu). Faktyczny poziom produkcji oscyluje wokół pewnego stałego poziomu, co jest
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
5
efektem losowych zmian podaży pieniądza. Również rozwiązania przyjęte w zakresie kursu
walutowego nie mają znaczenia dla polityki gospodarczej, ponieważ nie wywiera on wpływu
na wielkości realne.
Według nowych klasyków rola państwa w gospodarce praktycznie sprowadza się do dbałości
o stabilność cen i zapobiegania inflacji, a także pobudzania podaży, ze względu na to, że
krótkookresowa krzywa globalnej podaży jest pionowa (równoległa do osi rzędnych)
i wyłącznie wzrost podaży może spowodować pozytywne skutki w zakresie poziomu
równowagi rynkowej. Efektywność polityki państwa jest również ograniczona wskutek
opóźnień czasowych, pojawiających się pomiędzy czasem podjęcia określonej decyzji
gospodarczej a jej skutkiem. Najważniejszym twierdzeniem nowych klasyków jest hipoteza
racjonalnych oczekiwań, która zakłada, że ludzie rozumieją, jak funkcjonuje gospodarka
i poszukują informacji na temat skutków polityki fiskalnej i pieniężnej (monetarnej) i że
działają zgodnie z tą informacją. Uzyskana informacja zmieni oczekiwania ludzi co do
przyszłości, zmieniając efektywność polityki rządu. Ludzie, formułując oczekiwania co do
przyszłości gospodarczej, uwzględniają wszelką dostępną informację, łącznie
z przewidywanym skutkiem polityki bieżącej i przyszłej. W ten sposób systematyczne (a nie
przypadkowe) błędy będą eliminowane. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż teoretycy
kierunku racjonalnych oczekiwań uważają, że przewidywania keynesistów w przeszłości były
nieprawidłowe, ponieważ nie uwzględniały one faktu, że polityka państwa może zmienić
oczekiwania i postępowanie ludzi. Twierdzą ponadto, że rynki produktów finalnych i rynki
czynników wytwórczych są doskonale konkurencyjne i natychmiast asymilują informacje.
Zwolennicy ekonomii podaży głoszą, że zachwianie równowagi gospodarczej jest skutkiem
wpływu determinant zewnętrznych, wśród których najbardziej szkodliwy jest interwencjonizm
państwowy. Twierdzą oni, że państwowa ingerencja wywiera ujemny wpływ na motywacje
ludzi do pracy, oddziałując tym samym negatywnie na podaż. Warunkiem rozwoju
gospodarczego jest ograniczenie podatków i wydatków publicznych. W przypadku, gdy rząd
pobiera zbyt wysokie podatki od dochodów, pojawiają się antybodźce do pracy,
oszczędzania i inwestowania. Ekonomia podaży zwraca uwagę na ekonomiczne znaczenie
indywidualnej przedsiębiorczości, która decyduje o dynamice gospodarki. Dlatego też
zdaniem twórców ekonomii podażowej rynek kierowany jest „agresywną ręką
przedsiębiorców”, a nie „niewidzialną ręką” (co sugerują zwolennicy ekonomii klasycznej).
Uważają także, że inflacja jest w dużej mierze problemem podaży, ponieważ wzrost cen
może być łagodzony wzrostem podaży. Jej pobudzenie jest jednocześnie środkiem
przyczyniającym się do ograniczenia bezrobocia.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
6
Nowa szkoła austriacka wywodząca się z austriackiej szkoły psychologicznej i liberalizmu
ekonomicznego Friedricha von Hayeka głosi, że rynek jest najlepszym mechanizmem
koordynującym procesy gospodarcze, dlatego też jest jedynym wiarygodnym nośnikiem
informacji, przekazywanych i odbieranych głównie za pośrednictwem cen. Rozwój
gospodarczy jest procesem spontanicznym i nie może być ograniczany przez państwo,
którego rola powinna ograniczać się do tworzenia porządku prawnego, gwarantującego
wolność ekonomiczną oraz umożliwiającego realizację kluczowych celów polityki
gospodarczej państwa.
Neoinstytucjonalizm, kojarzący się głównie z osobami Johna Kennetha Galbraitha i Gunnara
Myrdala głosi pogląd, że o rozwoju ekonomicznym decyduje głównie nauka i technologia,
zaś państwo powinno przede wszystkim spełniać funkcje planistyczne i interwencyjne.
System gospodarczy jest częścią procesu społecznego, co z kolei określa rolę państwa
w tym systemie. Ze względu na to, że mechanizm funkcjonowania współczesnego
kapitalizmu blokuje kształtowanie się stosunków społecznych i kumuluje konflikty wewnątrz
społeczeństwa zakłócające funkcjonowanie gospodarki, rolą państwa jest przywracanie
zachwianej równowagi ekonomicznej, poprzez zabezpieczenia możliwości kolektywnego
współdziałania wielu ekonomicznych grup interesu.
Z przeprowadzonego w sposób pobieżny przeglądu współczesnych teorii ekonomicznych
wynika, że nie wykluczają się one zupełnie, a raczej się uzupełniają. Tak rozumiana ich
komplementarność wynika przede wszystkim z tego, że zajmują się różnymi zagadnieniami,
zaś różnice wynikają głównie stąd, że poszczególne szkoły przykładają bardzo często
znaczenie do rozmaitych elementów systemu gospodarczego i zależności występujących
między nimi.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
7
2. Wzrost gospodarczy–stagnacja–wahania koniunktury
Teoria wzrostu gospodarczego stara się uchwycić czynniki, które decydują o zmianach
podstawowych makrowielkości gospodarczych, tj. produkcji, inwestycji, konsumpcji,
inwestycji czy zatrudnienia. Termin wzrost gospodarczy, jedno z kluczowych pojęć
makroekonomii, rozumiany jest jako stale zwiększająca się zdolność danego kraju do
wytwarzania i ciągłego ulepszania dóbr i usług służących do zaspokojenia określonych
potrzeb ludzkich — zdolność ta znajduje swój wyraz we wzroście PKB. Wymaga to jednak
ciągłej akumulacji kapitału, dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom, ciągłego
doskonalenia ludzkich umiejętności, a także wprowadzania postępu technicznego. Wzrost
gospodarczy mierzy się przeważnie rocznym przyrostem
capita
per
PKB
(PKB na 1 mieszkańca)
lub stopą wzrostu wyrażającą stosunek przyrostu dochodu narodowego brutto do jego
poziomu z roku poprzedniego.
W przypadku gdy sytuacja gospodarcza charakteryzuje się niskim lub zerowym wzrostem
gospodarczym, mamy wówczas do czynienia ze stagnacją, której towarzyszy bardzo często
wysokie bezrobocie, niska skłonność do inwestowania i nikłe perspektywy osiągania zysków.
Procesy gospodarcze nie przebiegają łagodnie i spokojnie, co wyraźnie ilustrują materiały
statystyczne. Wszelkie zmiany aktywności gospodarczej przejawiające się w zmianach
podstawowych wskaźników ekonomicznych (tj. produkcji, zatrudnieniu, inwestycjach,
konsumpcji, dochodzie narodowym) określających kondycję gospodarki, nazywamy
koniunkturą gospodarczą. Odzwierciedla ona cykliczny przebieg procesu gospodarowania,
odnosząc się zarówno do stanu, jak i dynamiki zjawisk i procesów gospodarczych.
Wśród wahań gospodarczych można wyróżnić:
⎯ trend (tendencja rozwojowa) — reprezentuje on w sposób systematyczny i regularny
długookresowe zmiany występujące w poziomie danego zjawiska, powodowane np.
zmianami podaży czynnika pracy, kapitału, wprowadzeniem postępu technicznego
i naukowego. Można również powiedzieć, że trend jest przejawem długookresowej
zmiany, w górę lub w dół, jakiejś zmiennej ekonomicznej — np. PNB (Kamerschen D. R.,
1991: 152);
⎯ wahania koniunkturalne (cykliczne) — powtarzające się w określonym rytmie, mniej lub
bardziej regularne zmiany wielkości makroekonomicznych, tj. PKB, bezrobocia, inflacji,
podaży pieniądza itp.;
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
8
⎯ wahania przypadkowe (nieregularne, niecykliczne) — spowodowane są zmianami
w polityce gospodarczej państwa lub czynnikami losowymi, których wcześniej nie można
przewidzieć np. strajki, klęski żywiołowe, wojny itp.;
⎯ wahania sezonowe, które związane są ze zmianami pór roku (np. zmiana wielkości
produkcji roślinnej lub zwierzęcej, wzrost popytu na narty w okresie zimy, spadek popytu
na kozaki w okresie lata), a także mają swoje źródła w czynnikach instytucjonalnych (np.
wzrost popytu na papier w okresie wyborów parlamentarnych).
Natomiast periodyczne wahania wielkości agregatowych (tj. produkcji, zatrudnienia,
inwestycji, dochodu narodowego) wokół trendu ekonomiści nazywają cyklem
koniunkturalnym. Rytmiczność jest zatem najistotniejszą cechą cyklu, ponieważ decyduje
o prawidłowości jego rozwoju. Pionierem hipotezy o periodyczności cyklu był francuski
ekonomista Joseph Clement Juglar, uznawany powszechnie za ojca teorii wahań
koniunkturalnych. Klasyczny cykl koniunkturalny (zwany również cyklem Juglara) składa się
z czterech podstawowych faz: recesji (kryzysu), depresji (dna koniunkturalnego), ożywienia
i rozkwitu (boomu, szczytu koniunkturalnego).
Uwaga! W literaturze ekonomicznej można spotkać się z wieloma koncepcjami oznaczania
faz cyklu koniunkturalnego. Wśród zwolenników koncepcji cyklu o czterech fazach, choć
czasami różnie nazywanych i w zmienionej kolejności, są: J. A. Schumpeter (rozkwit,
recesja, depresja, poprawa), A. F. Burns i W. C. Mitchell (ożywienie, ekspansja, recesja,
kontrakcja) oraz L. Mendelson (kryzys, depresja, ożywienie, rozkwit), którego podział faz
cyklu koniunkturalnego zyskał wśród ekonomistów największą popularność.
czas
PNB
depresja
rozkwit
jeden cykl
0
Rysunek 1. Cykl koniunkturalny
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
9
Między poszczególnymi fazami cyklu zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, który
wskazuje, że mechanizmy i procesy, jakie zachodzą w jednej fazie cyklu, warunkują
mechanizmy i procesy w następnej fazie.
Kryzys (recesja) — jest pierwszą fazą cyklu gospodarczego i trwa kilka miesięcy.
Charakteryzuje się nadprodukcją, czyli rozpiętością między popytem i podażą. W wyniku
nadprodukcji następuje zaostrzenie konkurencji między producentami, spadek cen,
odczuwalny brak środków pieniężnych, krachy giełdowe, spadek produkcji, który powoduje
obniżenie się PKB, a także przyczynia się do wzrostu bezrobocia i spadku płac.
Depresja — zwana często dnem kryzysu, trwa od 6 miesięcy do 5 lat i charakteryzuje się
stabilizacją ogólnej działalności gospodarczej na bardzo niskim poziomie. W fazie tej
następuje zahamowanie spadku produkcji i tym samym spadku PKB, a także stabilizacja
zatrudnienia, cen, zysku i stopy zysku. Gospodarka osiąga wówczas równowagę, lecz na
bardzo niskim poziomie, dlatego nazywana jest bardzo często dnem koniunkturalnym.
Ożywienie — jest trzecią fazą cyklu gospodarczego, trwa od kilku miesięcy do 2–3 lat
i charakteryzuje się ruchem ogólnego poziomu aktywności gospodarczej, czyli wzrostem
inwestycji w gospodarce, co w efekcie prowadzi do zwiększenia produkcji i tym samym PKB,
spadkiem bezrobocia i wzrostem płac. Faza ta może trwać aż do momentu, gdy gospodarka
zbliży się do poziomu pełnego zatrudnienia lub też może ona zostać bardzo szybko
zahamowana przez kolejną recesję.
Rozkwit (boom) — jest ostatnią fazą cyklu gospodarczego i trwa od kilku miesięcy do 2 lat.
Faza ta zaczyna się wówczas, gdy ogólny poziom aktywności gospodarczej, czyli PKB,
zatrudnienie, płace przestają wzrastać.
Obecnie w teorii ekonomii coraz częściej mówi się tylko o dwóch fazach cyklu
gospodarczego:
⎯ fazie spadkowej, która łączy fazę recesji i depresji,
⎯ fazie wznoszącej (ekspansji), która łączy fazy ożywienia i rozkwitu.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
10
3. Inflacja–bezrobocie–krzywa Philipsa w krótkim i w długim okresie
Proces wzrostu ogólnego poziomu cen i kosztów w gospodarce określamy mianem inflacji.
Z inflacją mamy do czynienia wówczas, gdy rosną ceny (np.: masła, pieczywa, paliw,
telewizorów, usług fryzjerskich, turystycznych), a także wtedy, gdy rosną płace, ceny gruntów
oraz czynsze za wynajem dóbr kapitałowych (np. mieszkania, lokalu przeznaczonego na
działalność gospodarczą). Należy jednak pamiętać, że w okresach inflacji ceny i koszty nie
rosną w tym samym tempie (np. cena chleba może rosnąć znacznie szybciej niż cena
rowerów). Z definicji wynika, że nie każdy wzrost cen jest inflacją. Należy tu zaznaczyć, że
zmiany ceny na pojedynczym rynku spowodowane zmianami warunków funkcjonowania tego
rynku nie są inflacją. Pojawia się ona dopiero wówczas, gdy bardzo wiele cen w całej
gospodarce rośnie jednocześnie, powodując wzrost poziomu cen.
Podstawowym miernikiem inflacji jest stopa inflacji. Stopa inflacji mierzy stopę zmiany
przeciętnego poziomu cen i zwykle podawana jest w procentach na rok, nawet gdy jest
obliczana częściej — w każdym kwartale czy dla każdego miesiąca. Stopę inflacji oblicza się
zgodnie z formułą:
stopa inflacji =
100
⋅
poprzednim
roku
w
cen
poziom
poprzednim
roku
w
cen
poziom
-
bieżącym
roku
w
cen
poziom
.
W przypadku, gdy w gospodarce mamy do czynienia z utrzymującym się spadkiem poziomu
cen (czyli sytuację odwrotną do inflacji), wtedy określamy ją mianem deflacji. Występuje ona
najczęściej w okresach pogarszania się koniunktury w gospodarce i nie jest wcale
zjawiskiem pożądanym. Powróćmy jednak do inflacji. Powiedzieliśmy, że oblicza się ją
przeważnie w okresie roku. W przypadku, gdy jest bardzo wysoka, oblicza się ją dla okresów
miesięcznych. Stosunkowo wysoki wzrost poziomu cen odnotowano w Europie Środkowej na
początku 1920 r., w Ameryce Łacińskiej w 1980 r., w Polsce i byłym ZSRR w okresie
zmierzchu systemu komunistycznego. Tabela 1. dostarcza kilku przykładów takich zdarzeń.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
11
Tabela 1. Przykłady stóp inflacji (przeciętne dla okresu)
Inflacja (w % miesięcznie)
Austria
styczeń 1921–
styczeń 1924
Niemcy
styczeń 1922–
styczeń 1924
Węgry
lipiec 1921–
styczeń 1924
Polska
styczeń 1921–
styczeń 1924
Boliwia
1982–1985
Argentyna
1986–1990
16,3 174,0 19,1 21,0 26,3 21,7
Źródło: Burda M., Wyplosz Ch., 1995: 24.
Jednakże największy w skali światowej oraz w historii inflacji wzrost poziomu cen
zanotowano w Niemczech w latach 1922–1923, kiedy to inflacja osiągnęła poziom
jedenastocyfrowy (wskaźnik cen wzrósł od 1 do 10000000000).
Mimo że ekonomiści traktują inflację jako poważny problem gospodarczy, to nie ma wśród
nich zgodności co do przyczyn jej powstawania. Najogólniej mówiąc, jedni upatrują źródeł
inflacji w tzw. popytowej stronie rynku, inni zaś — w sferze produkcji i sposobie, w jaki
zorganizowane są współczesne społeczeństwa. Mówiąc o inflacji, należy pamiętać, że
można wyodrębnić wiele jej typów, w zależności od przyjętego kryterium. Zatem, biorąc pod
uwagę:
1. Kryterium czasu — wyróżnić można inflację sekularną (chroniczną, trwałą lub
permanentną), która polega na nieustannym występowaniu zjawisk inflacyjnych oraz
inflację okresową (przejściową) polegającą na tym, że po wystąpieniu fali inflacji
następuje stabilizacja ogólnego poziomu cen w gospodarce.
2. Miejsce pojawiania się — mamy do czynienia z inflacją wewnętrzną, która tworzona jest
przez stosunki produkcji charakterystyczne dla danej gospodarki, a także z inflacją
importową, która przenoszona jest do kraju z zagranicy, najczęściej za pośrednictwem
wymiany handlowej.
3. Oddziaływanie na przebieg procesów inflacyjnych — wyróżniamy inflację kontrolowaną,
która poddaje się kontroli ze strony państwa oraz inflację żywiołową, wymykającą się spod
kontroli państwa.
4. Ruch cen — rozróżniamy inflację otwartą (cenową) charakteryzującą się swobodnym
(nieskrępowanym żadnymi ograniczeniami) wzrostem cen do poziomu równoważącego
strumień popytu i podaży oraz inflację tłumioną (zasobową, odłożoną), w której
administracyjna kontrola cen uniemożliwia swobodne regulowanie procesów rynkowych
przez mechanizm cenowy, w wyniku czego odgórnie hamowany wzrost cen powoduje
występowanie nadwyżkowego strumienia popytu, który nie może zostać zrealizowany
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
12
przy danym poziomie cen, co w efekcie prowadzi do odkładania się niezrealizowanych
zasobów pieniężnych (tzw. przymusowych oszczędności) uczestników rynku.
5. Przyczyny wewnętrzne — wyróżnić można inflację ciągnioną przez popyt (inflację
nabywców) polegającą na szybszym wzroście całkowitych planowanych wydatków
w stosunku do całkowitej wielkości produkcji, inflację pchaną przez koszty (inflację
dostawców), występującą w przypadku wzrostu ceny jednego lub kilku zasobów, np. ropy
naftowej, ziemi itd., bądź w przypadku ograniczeń nałożonych na podaż jednego lub kilku
zasobów, a także inflację strukturalną, która występuje w sytuacji, gdy producenci mają
problemy z dostosowaniem się do zmian, jakie zachodzą w gospodarce.
6. Wysokość stopy inflacji — dokonuje się rozróżnienia inflacji pełzającej (powolnej,
łagodnej, przytłumionej lub jednocyfrowej), mającej miejsce wtedy, gdy tempo wzrostu
cen nie przekracza 4–5% rocznie; inflacji kroczącej (kłusującej, biegnącej lub stąpającej),
charakteryzującej się niskim tempem wzrostu cen mieszczącym się w granicach od 4–5%
do 9% rocznie, inflacji galopującej, która występuje, gdy ceny rosną w tempie do 15%
miesięcznie megainflacji zaczynającej się wtedy, gdy ceny rosną powyżej 15%, ale mniej
niż 50% w skali miesięcznej oraz hiperinflacji (inflacji histerycznej, szalejącej)
występującej wówczas, gdy ceny rosną powyżej 50% miesięcznie i nie można ustalić jej
górnej granicy oraz charakteryzującej się nagłym przyspieszeniem wzrostu ogólnego
poziomu cen.
7. Towarzyszącą inflacji określoną tendencję reprodukcji dochodu narodowego — mamy do
czynienia ze stagflacją, która pojawia się w przypadku równoczesnego występowania
stagnacji gospodarczej i wysokiej stopy inflacji oraz slumpflacją (reflacją) występującą
przy spadku produkcji i popytu. Innymi słowy — slumpflacja oznacza łączne
występowanie dwóch procesów, a mianowicie inflacji oraz recesji, oznaczającej głęboki
spadek produkcji i zatrudnienia (Kołodko G., 1987: 144).
Skutki wzrostu ogólnego poziomu cen w gospodarce odczuwane są zarówno przez
producentów, jak i przez konsumentów. Producenci odczuwają inflację poprzez wzrost
kosztów produkcji, utrudnienie prowadzenia rachunku ekonomicznego oraz zmniejszenie
popytu nabywców, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia ilości wytwarzanych dóbr lub
usług, zaś wśród konsumentów zaobserwować można spadek zaufania do pieniądza (ludzie
starają się jak najszybciej zamienić posiadane pieniądze na konkretne towary, ponieważ siła
nabywcza pieniądza w okresie inflacji najczęściej spada). Szkody wywołane inflacją zależą
generalnie od wysokości stopy inflacji oraz od tego, czy jest ona przewidywana, czy też
nieprzewidywana. Na nieprzewidywanej inflacji niektórzy zyskują, zaś niektórzy tracą. Do
tych, którzy zyskują, zaliczamy dłużników oraz rząd, zaś do tych, którzy niewątpliwie na niej
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
13
tracą — posiadaczy depozytów na rachunkach oszczędnościowych płatnych na żądanie,
wierzycieli, nabywców obligacji oraz podatników.
Kolejnym istotnym zagadnieniem makroekonomii jest bezrobocie, tzn. sytuacja, gdy ludzie
szukający pracy nie mogą jej otrzymać (tabela 2). Bezrobocie może występować nawet
wówczas, gdy gospodarka prężnie się rozwija.
Tabela 2. Rozmiary bezrobocia w Polsce w latach 1990-1998
Wyszczególnienie
L a t a
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
w
tysiącach
Ogółem
1126,1 2155,6 2509,3 2889,6 2838,0 2628,8 2359,5 1826,4 1831,3
Kobiety
573,7 1134,1 1338,8 1507,3 1495,0 1448,6 1375,6 1102,2 1071,3
Mężczyźni
552,4 1021,4 1170,5 1382,3 1343,0 1180,2 983,9 723,2 760,0
Informacje i Opracowania Statystyczne, 1998: 14.
Pojęcie bezrobocia jest ściśle związane z pojęciem zasobu pracy lub zasobu siły roboczej
(Zalega T., 1995: 63). Zasób siły roboczej obejmuje wszystkich ludzi, którzy pracują oraz
wszystkich bezrobotnych, którzy — posiadając możliwość oraz chęć do pracy — nie mogą
znaleźć zatrudnienia i są zarejestrowani w urzędach pracy, inaczej mówiąc:
zasoby siły roboczej = liczba osób zatrudnionych + liczba osób bezrobotnych.
Bezrobocie nie jest zjawiskiem o charakterze statycznym, lecz podlega ciągłym wahaniom
wynikającym z wahań dochodu i produkcji w gospodarce oraz z innych przyczyn, często
o charakterze obiektywnym i subiektywnym. Codziennie pewna liczba pracowników traci
pracę lub z niej rezygnuje, równocześnie pewna liczba pracowników, którzy pracy nie mieli,
znajduje zatrudnienie i rozpoczyna pracę, opuszczając dzięki temu szeregi bezrobotnych.
Tworzy to ciągły ruch polegający na przepływie zatrudnionych do sfery bezrobocia oraz
bezrobotnych do sfery zatrudnienia.
Główną przyczyną wzrostu lub spadku bezrobocia są wahania koniunkturalne w gospodarce,
w wyniku których następuje spadek lub wzrost poziomu produkcji i dochodu. Każdemu
spadkowi dochodu towarzyszy przeważnie odpowiednie zwiększenie bezrobocia, natomiast
w okresie ożywienia i rozkwitu, kiedy następuje wzrost zatrudnienia, bezrobocie zmniejsza
się.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
14
Bezrobocie wywoływane jest działaniem różnych czynników, z których każda wymaga
zastosowania odmiennych rozwiązań. Może mieć charakter przejściowy (frykcyjny)
( )
F
U
,
strukturalny
( )
S
U
i cykliczny
( )
D
U
. Można zatem zapisać:
D
S
F
U
U
U
U
+
+
=
Bezrobocie przejściowe (frykcyjne) występuje wówczas, gdy ludzie zmieniają miejsce
zamieszkania, są w trakcie zmiany zawodu lub zmiany miejsca pracy, a także, gdy ze
względów zdrowotnych nie mogą znaleźć odpowiedniego miejsca pracy. Jest ono
spowodowane przez wahania podaży i popytu na dobra i usługi. Przeważnie ma ono
charakter czasowy i trwa od kilku dni do kilkunastu tygodni.
Bezrobocie strukturalne wiąże się z niedostosowaniem podaży do popytu na siłę roboczą
w wyniku zmieniającej się struktury gospodarki. Może ono być spowodowane brakiem
kapitału, złymi proporcjami w rozmieszczeniu zasobów produkcyjnych gospodarki lub
ogólnym niedorozwojem gospodarki. Bezrobocie strukturalne może trwać nawet kilka lub
kilkadziesiąt lat, aż do momentu, gdy robotnicy uzyskają nowe kwalifikacje odpowiednie do
nowych miejsc pracy.
Bezrobocie cykliczne wywołane jest przez okresowe spadki koniunktury gospodarczej, tzn.
przez szeroko zakrojoną obniżkę ogólnego poziomu wydatków w gospodarce. Bezrobocie to
trwa od kilku tygodni lub miesięcy aż do chwili, gdy wzrost poziomu działalności
gospodarczej doprowadzi do wzrostu produkcji i popytu na siłę roboczą.
Jak już wcześniej powiedzieliśmy, różne rodzaje bezrobocia wymagają zastosowania
osobnych lekarstw. Bezrobocie frykcyjne można ograniczyć poprzez rozwój sieci urzędów
zatrudnienia i poprawę informacji o wolnych miejscach pracy. Manipulując wysokością
podatków i wydatków państwowych, można ograniczyć bezrobocie cykliczne. Bezrobocie
strukturalne da się zmniejszyć poprzez podnoszenie jakości systemu informacji i zachęcanie
poszukujących pracy do korzystania z niego, przez zwiększenie możliwości
przekwalifikowania się, stosowanie preferencyjnych kredytów czy ulg podatkowych, a także
poprzez zachęcanie firm do wchodzenia na tereny, gdzie upadają inne gałęzie przemysłu.
Należy jednak zdać sobie sprawę z faktu, że bezrobocie nigdy nie może zostać całkowicie
wyeliminowane. Niezależnie od stanu danej gospodarki, zawsze występuje w niej pewna
wartość bezrobocia wynikająca z tego, że nie wszyscy spośród potencjalnych pracowników
są skłonni zaakceptować warunki płacowe występujące na rynku pracy. Tego rodzaju
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
15
bezrobocie ma charakter dobrowolny, ponieważ dotyczy osób, które gotowe są przyjąć
warunki płacy na poziomie wyższym od zaoferowanego. Tak więc, przy stanie równowagi
między popytem na pracę a wielkością zatrudnienia akceptującego oferowane warunki pracy
i płacy, może wystąpić pewien poziom bezrobocia wynikający z braku akceptacji tych
warunków przez określoną liczbę osób gotowych podjąć pracę za płacę wyższą od tej, która
determinuje stan równowagi na rynku pracy. Ten poziom bezrobocia, który stanowi
nadwyżkę osób zdolnych do pracy i gotowych podjąć pracę za płacę realną wyższą od tej,
która ukształtowała się w warunkach równowagi nazywamy naturalną stopą bezrobocia.
Główną stratą dla społeczeństwa wynikającą z bezrobocia jest strata PNB, którą mierzy się
za pomocą luki PNB. Jest ona procentowym odchyleniem rzeczywistego PNB (tzn.
faktycznie osiągniętą wielkością PNB w danym okresie) od potencjalnego PNB (tzn.
występującego w ramach pełnego zatrudnienia).
W celu wyznaczenia luki PNB wykorzystuje się prawo Okuna, mówiące, że luka PNB
powiększa się o 2,5% dla każdego 1% wzrostu rzeczywistej stopy bezrobocia powyżej
naturalnej stopy bezrobocia. Innymi słowy, dla każdego punktu procentowego, o jaki stopa
bezrobocia przekracza naturalną stopę bezrobocia, rzeczywisty PNB jest o 2,5% niższy od
potencjalnego PNB. Prawo Okuna jest określone formułą:
)
(
5
,
2
n
p
p
b
b
Y
Y
Y
−
−
=
−
,
gdzie:
Y — realny PNB,
p
Y
— potencjalny PNB,
b — stopa bezrobocia,
n
b
— naturalna stopa bezrobocia.
Wyjaśnijmy sobie prawo Okuna na prostych przykładach:
Przykład 1: Załóżmy, że naturalna stopa bezrobocia w pewnej gospodarce w 2000 roku była
równa 6%, stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 8%, zaś realny PNB wyniósł
600 mld jednostek pieniężnych. A zatem, zgodnie z powyższym wzorem, luka PNB wyniosła:
(
)
(
)
05
,
0
06
,
0
08
,
0
5
,
2
5
,
2
−
=
−
−
=
−
−
=
n
b
b
PNB
luka
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
16
natomiast potencjalny PNB:
.
.
58
,
631
05
,
0
.
.
600
p
j
mld
Y
Y
Y
p
j
mld
p
p
p
=
⇒
−
=
−
Przykład 2: Przyjmując, że w pewnej gospodarce w 2001 roku realny PNB wyniósł 800 mld
jednostek pieniężnych, natomiast luka PNB wyniosła –6%, wówczas potencjalny PNB
wyniósł:
.
.
06
,
851
)
06
,
0
(
1
.
.
800
1
1
)
(
5
,
2
p
j
mld
p
j
mld
Y
PNB
luka
Y
b
b
Y
Y
Y
p
p
n
p
=
−
+
=
+
=
⇒
−
−
=
−
Chcąc oszacować rozmiary bezrobocia, w praktyce wyróżnić można wiele miar, jednak
każda z nich niesie możliwość zniekształceń oraz błędów, co wynika głównie stąd, że
niektóre czynniki wpływające na bezrobocie trudno jest przewidzieć, a tym bardziej policzyć.
Przykładem może być szara sfera, czyli ludzie faktycznie pracujący, ale zarejestrowani jako
bezrobotni. Zniekształca to liczbę bezrobotnych i stopę bezrobocia. Należy również pamiętać
o tym, że bezrobocie jest zjawiskiem wielomierzalnym, a każda z miar ilustruje tylko pewną
cechę. Dlatego też, aby uzyskać w miarę pełny i wiarygodny obraz sytuacji bezrobocia,
należy stosować kilka miar jednocześnie. Zaliczamy do nich:
1. Liczbę bezrobotnych (np. liczba osób poszukujących pracy na podstawie zarejestrowania
w powiatowym urzędzie pracy), która jest najpopularniejszą miarą obrazującą wielkość
populacji bezrobotnych, jednak nie informuje o tym, czy np. 1000 osób bezrobotnych to
dużo czy mało dla danego obszaru.
2. Stopę bezrobocia, która wyraża procentowy udział bezrobocia w ogólnych zasobach siły
roboczej oraz ukazuje, jaką część zasobów siły roboczej stanowią bezrobotni
stopa bezrobocia =
%
100
⋅
roboczej
sily
zasoby
ch
bezrobotny
liczba
.
3. Stopę bezrobocia rejestrowanego, którą oblicza się jako stosunek liczby bezrobotnych
zarejestrowanych do cywilnych zasobów siły roboczej (czyli bez osób odbywających
czynną służbę wojskową, pracowników resortu: obrony narodowej, spraw wewnętrznych)
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
17
stopa bezrobocia rejestrowanego =
%
100
⋅
roboczej
sily
zasoby
cywilne
ch
bezrobotny
liczba
.
4. Czas wyczekiwania na pracę, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych do odpływu do
pracy podawanych w dniach. Miara ta informuje o tym, jak długo trzeba czekać, aby przy
danym odpływie z bezrobocia i liczbie bezrobotnych zlikwidować bezrobocie do zera
czas wyczekiwania na pracę =
pracy
do
odplyw
bezrobotni
.
5. Liczbę bezrobotnych przypadających na jedno miejsce pracy, którą zapisujemy
następująco:
pracy
miejsc
wolnych
liczba
ch
bezrobotny
liczba
pracy
miejsce
jedno
na
ch
bezrobotny
liczba
=
.
6. Metodę czasu indywidualnego, która informuje, jaki procent bezrobotnych oczekuje na
pracę powyżej danego okresu. Jeżeli czas pozostawania bez pracy wynosi 12 miesięcy
(takie kryterium bezrobocia długoterminowego przyjmuje większość krajów europejskich,
choć niektóre z nich, jak Austria, Malta czy Wielka Brytania, skracają go do 6 miesięcy)
i więcej, to kwalifikuje bezrobotnego do grupy bezrobotnych długoterminowych. Jeżeli
czas ten wynosi mniej niż 12 miesięcy, to bezrobocie jest krótkookresowe.
O ile poprzednie miary postrzegały bezrobocie w ujęciu statycznym, to trzy kolejne miary
oddają jego dynamikę. Zaliczamy do nich:
1. Stopę napływu do bezrobocia, która informuje, jaki procent bezrobotnych napływa do
zasobu bezrobocia:
stopa napływu do bezrobocia =
%
100
⋅
ogólem
bezrobotni
bezrobocia
zasobu
do
y
naplywajac
bezrobotni
.
2. Stopę odpływu z bezrobocia informującą, jaki procent bezrobotnych odpływa z zasobu
bezrobocia:
stopa odpływu z bezrobocia =
%
100
⋅
ogólem
bezrobotni
bezrobocia
zasobu
z
y
odplywajac
bezrobotni
.
3. Wskaźnik płynności rynku pracy, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych, którzy
podjęli pracę do liczby osób, które zostały zarejestrowane jako bezrobotne:
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
18
wskaźnik płynności rynku pracy =
%
100
⋅
bezrobocia
zasobu
do
naplyw
bezrobocia
zasobu
z
odplyw
.
Jeżeli stosunek ten jest większy od 1, to sugeruje poprawę na rynku pracy, ponieważ więcej
osób otrzymuje pracę, niż zostaje zwolnionych.
Inflacja i bezrobocie należą do kluczowych problemów makroekonomicznych w każdej
gospodarce rynkowej. Są uznawane za „złe duchy” makroekonomii, przynoszące znacznie
więcej strat niż korzyści.
Zastanówmy się teraz nad wzajemnymi związkami między bezrobociem a inflacją. Związki te
zostały zidentyfikowane po raz pierwszy w 1958 roku przez nowozelandzkiego ekonomistę
Albana Williama Housego Phillipsa, profesora London School of Economics, który na krzywej
zwanej krzywą Phillipsa (rysunek 2) przedstawił związki między stopą inflacji a stopą
bezrobocia.
stopa
inflacji
(%)
stopa bezrobocia (%)
A
B
U
2
π
1
π
2
0
U
1
Rysunek 2. Krzywa Phillipsa
Kształt krzywej Phillipsa sugeruje, że w polityce makroekonomicznej można wybierać między
wyższą stopą inflacji a niższą stopą bezrobocia lub odwrotnie. Jest to wybór typu „coś za
coś”.
Jeżeli państwo pragnie zmniejszyć bezrobocie, musi zwiększyć wydatki, złagodzić restrykcje
finansowe, aby w ten sposób ułatwić podmiotom gospodarczym, np. firmom, dostęp do
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
19
taniego pieniądza i zwiększyć skłonność do inwestowania. Powoduje to co prawda
ograniczenie bezrobocia, lecz jednocześnie przyczynia się do wzrostu inflacji (punkt A).
W przypadku, gdy państwo pragnie zmniejszyć inflację (punkt B), musi zwiększyć dyscyplinę
wydatków budżetowych, zaś banki muszą prowadzić restrykcyjną politykę pieniężną.
Prowadzi to jednak do recesji gospodarczej i wzrostu bezrobocia (typu cyklicznego). Opisana
przez Phillipsa substytucyjność inflacji i bezrobocia praktycznie przestała występować na
początku lat siedemdziesiątych XX wieku, kiedy to gospodarki wielu krajów zaczęły wchodzić
w fazę stagflacyjnego rozwoju. Zaczęły wówczas pojawiać się wątpliwości co do stabilności
krzywej Phillipsa. Głosy krytyczne zwracały uwagę na badania empiryczne podważające
hipotezę permanentnej substytucyjności inflacji i bezrobocia. Zaczęto poszukiwać
właściwego czynnika, który — uzupełniając pierwotną postać krzywej Phillipsa — jest
odpowiedzialny za zanik tej substytucyjności. Milton Friedman i Edmund Phelps niezależnie
od siebie doszli do wniosku, że czynnikiem tym są oczekiwania inflacyjne.
Nową krzywą Phillipsa według modelu Friedmana-Phelpsa przedstawia rysunek 3.
stopa
inflacji
(%)
stopa bezrobocia (%)
π
1
π
2
0
B
A
C
D
E
U'
U
NRU
Rysunek 3. Długookresowa krzywa Phillipsa. Model Friedmana-Phelpsa
Długookresową krzywą Phillipsa obrazuje linia ciągła, równoległa do osi rzędnych,
zaczynająca się w punkcie odpowiadającym naturalnej stopie bezrobocia (NRU — ang.
Natural Rate of Unemployment). Odcinek AB oraz CD wyznaczają krótkookresowe krzywe,
będące efektem prowadzonej polityki interwencyjnej rządu, obejmującej coraz silniejsze kroki
stymulacyjne. Natomiast odcinki BC i DE oznaczają powrót bezrobocia do poziomu stopy
naturalnej, po uwzględnieniu przez uczestników rynku w decyzjach bieżących informacji
o rzeczywistej stopie inflacji.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
20
W punkcie A bezrobocie jest równe jego naturalnej stopie U i zostało uznane z różnych
względów za zbyt wysokie. Najprostszym sposobem jego ograniczenia jest ekspansywna
polityka pieniężna, która charakteryzuje się niską stopą procentową, rozluźnieniem kontroli
podaży pieniądza i tym samym wysoką podażą pieniądza. Pojawienie się dodatkowego
pieniądza w obiegu powoduje wzrost popytu i prowadzi do wzrostu produkcji, a po pewnym
czasie do wzrostu płac i cen. Rośnie również zatrudnienie do poziomu U’(punkt B). Przejście
jednak do punktu B jest zjawiskiem chwilowym, ponieważ wzrost zatrudnienia z U do U’ był
możliwy tylko na skutek iluzji pieniężnej, której ulegli pracownicy, myśląc, że w punkcie B
ceny są nadal stabilne, a ich wynagrodzenie realne wzrasta. Ale tak nie jest, gdyż ceny
wskutek ekspansywnej polityki pieniężnej zaczęły rosnąć w tempie
1
π
. Zniechęceni
pracownicy domagają się wzrostu płac, na co nie chcą zgodzić się pracodawcy. Efektem
tego jest zmniejszenie zatrudnienia. Gospodarka wróci do naturalnego poziomu bezrobocia
(z punktu B do C), ale już przy stopie inflacji wynoszącej
1
π
sytuacja ta powtarza się.
Długookresowa krzywa Phillipsa pokazuje, że gospodarka powróci ostatecznie do naturalnej
stopy bezrobocia i to niezależnie od tempa inflacji. A zatem w długim okresie nie istnieje
wybór typu „coś za coś” pomiędzy inflacją a bezrobociem. Natomiast wysokość położenia
krótkookresowej krzywej Phillipsa zależy od tempa wzrostu ilości pieniądza oraz od
oczekiwanego poziomu inflacji.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
21
4. Podstawowe kategorie produktu i dochodu narodowego
W ekonomii istnieje wiele sposobów mierzenia ogólnego poziomu aktywności gospodarczej,
miernikami najczęściej stosowanymi w polityce gospodarczej są produkt krajowy brutto
(PKB) i produkt narodowy brutto (PNB).
Produkt krajowy brutto (ang. Gross Domestic Product — GDP) stanowi miarę produkcji
wytworzonej w ciągu roku przez czynniki wytwórcze znajdujące się na terenie danego kraju,
niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.
Produkt krajowy brutto można obliczyć trzema sposobami:
⎯ poprzez sumowanie produktów,
⎯ poprzez sumowanie dochodów,
⎯ poprzez sumowanie wydatków.
Metoda sumowania produktów polega na sumowaniu wartości produkcji dóbr i usług w
różnych gałęziach gospodarki (np. w przemyśle, budownictwie, rolnictwie, leśnictwie) w ciągu
roku. Przedsiębiorstwa, aby wytwarzać dobra lub świadczyć usługi, nabywają usługi
świadczone przez gospodarstwa domowe, ale jednocześnie kupują środki i przedmioty pracy
od innych przedsiębiorstw. Jeżeli do PKB włączymy wartość wyprodukowanych butów, to nie
trzeba już do niego włączać wartości młodych byczków sprzedanych do rzeźni, wartości
surowej skóry sprzedanej garbarzowi ani wartości wyprawionych skór sprzedanych
szewcowi, ponieważ są one już częścią wartości butów (tabela 3). Aby więc uniknąć
podwójnego liczenia, każde przedsiębiorstwo nalicza tylko wartość dodaną, która jest
przyrostem wartości dóbr będącym efektem danego procesu produkcji. Oblicza się ją przez
odjęcie od wartości dóbr wyprodukowanych w danym przedsiębiorstwie sumy kosztów
rzeczowych czynników produkcji zużytych przy wytwarzaniu tych dóbr.
Z pojęciem wartości dodanej ściśle związane jest rozróżnienie między dobrami finalnymi
i pośrednimi. Dobra finalne to te dobra i usługi, które nabywane są przez ostatecznych
użytkowników, czyli nie są przeznaczone do dalszej obróbki czy odsprzedaży. Natomiast
dobra lub usługi, które są w całości zużywane przez przedsiębiorstwa przy wytwarzaniu
innych dóbr lub usług, noszą nazwę dóbr pośrednich. W omawianym wcześniej przykładzie
młode byczki, surowa skóra i wyprawiona skóra są dobrami pośrednimi, a buty są dobrem
finalnym.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
22
Tabela 3. Sposób obliczania PKB za pomocą wartości dodanej
Dobro Sprzedawca
Nabywca
Wartość
transakcji
(w j.p.)
Wartość
dodana
(w j.p.)
Wydatki na
dobra finalne
(w j.p.)
Dochody
czynników
wytwórczych
(w j.p.)
młode byczki
surowe skóry
wyprawione skóry
buty
rolnik
rzeźnia
garbarz
szewc
rzeźnia
garbarz
szewc
konsument
100
200
500
1000
100
100
300
500
-
-
-
1000
100
100
300
500
Całkowita wartość transakcji
1800
x
x
X
PKB x
1000
1000
1000
Z naszego przykładu wynika zatem, że jeżeli dodamy do siebie ceny sprzedaży ze
wszystkich czterech transakcji, to miara całkowitej aktywności gospodarczej wyniesie 1800
jednostek pieniężnych. Taka procedura sprawia, że skóra pochodząca z hodowli zwierząt
liczona jest czterokrotnie: raz u rzeźnika, drugi raz u garbarza, trzeci raz u szewca, czwarty
zaś raz jako składnik butów. Nasuwa się wniosek, że całkowita produkcja może być
mierzona jedynie za pomocą wartości rynkowej produktu finalnego, czyli butów, które
zrobione zostały ze skóry. Tak więc cena produktu finalnego jest równa całkowitej wartości
dodanej na wszystkich etapach produkcji — 1000 jednostek pieniężnych.
Można więc zaobserwować, że gdyby cztery przedsiębiorstwa wymienione w naszym
przykładzie zostały połączone w jedno, ich rzeczywista działalność gospodarcza nie
zmieniłaby się wcale, jedynie miara całkowitej działalności gospodarczej zmniejszyłaby się
z 1800 jednostek pieniężnych do 1000 jednostek pieniężnych. Rolnik, rzeźnik, garbarz
w dalszym ciągu wytwarzaliby swoje produkty, lecz żadna wartość rynkowa nie zostałaby
przypisana do ich działań, bo stanowiliby teraz część jednego przedsiębiorstwa.
Metoda sumowania dochodów polega na zsumowaniu płac i zysków, jakie uzyskiwane są
przez różne podmioty gospodarcze wytwarzające PKB. Metodę tę można wyjaśnić na
przykładzie sprzedawcy mebli. Dochodem dla niego jest różnica między przychodem ze
sprzedaży mebli a ceną hurtową. Część tego dochodu zawarta jest w:
⎯ wynagrodzeniach, jakie sprzedawca mebli płaci swoim pracownikom,
⎯ czynszach, jakie musi płacić za wynajem lokalu,
⎯ odsetkach, jakie musi spłacić, w przypadku zaciągnięcia kredytu bankowego.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
23
Pozostałą część dochodu stanowi zysk, który wliczany jest do dochodu właściciela
sprzedającego meble.
Metoda sumowania wydatków polega na sumowaniu wartości pieniężnej wszystkich
produktów finalnych. Metoda ta sumuje wydatki na dobra i usługi różnych podmiotów
gospodarczych, tj.: gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa. Stosując tę metodę
pomiaru, PKB można zapisać za pomocą następującej tożsamości:
NX
G
C
PKB
+
+
+
=
/
,
gdzie:
C — konsumpcja,
I — inwestycje,
G — zakupy rządowe,
NX — eksport netto.
Konsumpcja (C) definiowana jest jako wydatki gospodarstw domowych na:
⎯ dobra konsumpcyjne trwałego użytku, tj. lodówki, odkurzacze, jachty, telewizory,
⎯ dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku, tj. żywność, odzież i obuwie,
⎯ usługi, tj. usługi krawieckie, transport publiczny, szeroko rozumiane szkolenie, usługi
medyczne.
Inwestycje (I) pojmowane są jako suma wydatków przedsiębiorstw na zakup dóbr
kapitałowych, tj. fabryk, maszyn, samochodów ciężarowych oraz wydatków gospodarstw
domowych związanych z budową domu lub kupnem nowego mieszkania.
Zakupy rządowe (G) definiowane są jako suma wszystkich wydatków władz centralnych
i lokalnych na dobra i usługi przeznaczone na cele publiczne (np. nabywanie broni i sprzętu
wojskowego, wyposażenia dla policji, budowę autostrad, obiektów użyteczności publicznej).
Eksport netto (NX) jest to wartość eksportu pomniejszona o import.
W większości krajów europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych, wydatki na
konsumpcję, a zwłaszcza wydatki przeznaczone na usługi, stanowią najważniejszą część
PKB. W niektórych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, Francja, Wielka Brytania czy kraje
Beneluksu wydatki te dochodzą nawet do 2/3 PKB.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
24
W celu zapewnienia identyczności wyników naszego rachunku z rachunkiem PKB
dokonanym metodą sumowania produktów i dochodów, niezbędne jest dokonanie pewnych
korekt związanych z podatkami pośrednimi i subsydiami.
Podatki pośrednie płacone są w cenie nabywanych produktów (np. podatek od wartości
dodanej VAT, podatek akcyzowy) uszczuplają kwoty, jakie przedsiębiorstwa mogą
przeznaczyć na nabywanie czynników produkcji. Z tego też względu musimy odjąć wielkość
podatków pośrednich w rachunku PKB.
Natomiast subsydia otrzymywane przez przedsiębiorstwa z budżetu państwa powodują
zwiększenie przychodów przedsiębiorstw i w efekcie także wzrost wydatków na czynniki
produkcji. Dlatego subsydia muszą być włączone do PKB.
W związku z uwzględnieniem podatków pośrednich i subsydiów, wyróżniamy PKB w cenach
rynkowych i PKB w cenach czynników produkcji. PKB w cenach rynkowych jest miarą
produkcji krajowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi. Jeżeli konsumpcję (C),
inwestycje (I), wydatki państwa (G) i eksport netto (NX) wyrazimy w cenach rynkowych,
łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi, wartość dodaną (produkcję netto)
wytworzoną w gospodarce można zapisać jako:
NX
G
I
C
+
+
+
. W rezultacie:
NX
G
C
rynkowych
cenach
w
PKB
+
+
+
=
/
.
Natomiast PKB w cenach czynników produkcji jest miarą produkcji krajowej z pominięciem
podatków pośrednich
( )
e
T
i uwzględnieniem subsydiów (D).
D
T
NX
G
C
produkcji
czynników
cenach
w
PKB
e
+
−
+
+
+
=
/
Ta właśnie kategoria PKB odpowiada obliczaniu PKB metodami sumowania produktów
i sumowania dochodów.
Pojęciem szerszym od produktu krajowego brutto i bardziej zbliżonym do rzeczywistych
agregatowych (globalnych) efektów wytwórczych w gospodarce jest produkt narodowy brutto
(ang. Gross National Product — GNP).
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
25
Produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą całkowitych dochodów osiąganych przez
obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług, czynników produkcji, tzn.
zarówno w kraju, jak i za granicą. Inaczej mówiąc, PNB to wynik, który otrzymujemy,
wyrażając w złotówkach całą różnorodność dóbr i usług: dywanów, telewizorów, jabłek,
komputerów, usług fryzjerskich, helikopterów, jakie Polacy wytwarzają przy użyciu własnej
siły roboczej, swoich gruntów i zasobów kapitałowych w ciągu roku.
PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności lub pracy za
granicą
( )
n
D
. Dochody netto należy rozumieć jako różnicę między dochodami obywateli
danego kraju uzyskanymi za granicą
( )
u
D
a odpływem dochodów z własności lub pracy
należnych cudzoziemcom
( )
z
D
. PNB można więc zapisać za pomocą następującej
tożsamości:
n
D
PKB
PNB
+
=
PKB
PNB
D
D
z
u
>
⇒
>
PKB
PNB
D
z
u
<
⇒
<
D
PKB
PNB
D
D
z
u
=
⇒
=
W przedstawionych dotychczas miarach makroekonomicznych (PKB i PNB) zakłada się, że
zasoby wykorzystywane w procesach produkcji nie ulegają zużyciu. W praktyce bowiem
stosowane do produkcji maszyny i urządzenia produkcyjne, podlegają ciągłemu procesowi
zużycia fizycznego. Co prawda proces zużywania się jest stopniowy i dość powolny, jednak
każdego roku ulega mu pewna część zasobu kapitału.
Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się istniejącego zasobu kapitału
trwałego jest amortyzacja. Zużywanie się zasobu kapitału fizycznego oznacza, że część dóbr
wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie zużytego kapitału.
Oznacza to, że część łącznych inwestycji tzw. inwestycji brutto
( )
b
I
, musi być przeznaczona
na odtworzenie zużytego zasobu kapitału, zaś pozostała część inwestycji, tzw. inwestycje
netto
( )
n
I
, może być wykorzystana na powiększenie istniejącego zasobu kapitału. Zatem:
A
I
I
b
n
−
=
,
gdzie: A — amortyzacja.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
26
Pomniejszając PNB o wielkość amortyzacji środków trwałych, otrzymujemy produkt
narodowy netto (PNN) w cenach rynkowych (ang. Net National Product — NNP), co możemy
zapisać:
A
PNB
PNN
−
=
.
A zatem możemy powiedzieć, że PNN jest miarą ilości pieniędzy, jaką dysponuje
gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu niezbędnej ilości pieniędzy
wystarczającej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na
dotychczasowym poziomie. PNN stanowi zwykle 89–92% PNB.
Z kolei ogół dochodów wypłacanych za wykorzystanie czynników produkcji w określonym
czasie ich właścicielom wyraża dochód narodowy (DN) (ang. National Income — NI). Należy
zaznaczyć, że tymi czynnikami są: kapitał, ziemia, praca, zaś ich właściciele za korzystanie
z nich otrzymują odpowiednio: procent, rentę i płacę. Z tego też względu mówimy, że dochód
narodowy jest sumą procentów, rent i płac. Dochód narodowy obliczamy, odejmując od
produktu narodowego netto w cenach rynkowych podatki pośrednie
( )
e
T
. Zatem:
e
T
PNN
DN
−
=
.
Dochód narodowy nie informuje jednak o tym, ile pieniędzy zarabiają konsumenci. Tę
pozycję rachunku ogólnonarodowego stanowią dochody osobiste (DO). Dochody osobiste
(ang. Personal Income — PI) oznaczają całkowity dochód uzyskiwany przez obywateli przed
opłaceniem podatków. Wielkość dochodów osobistych oblicza się, odejmując od dochodu
narodowego nierozdzielone zyski przedsiębiorstw
( )
Z
N
, podatki od dochodów
przedsiębiorstw
( )
P
T
, składki na ubezpieczenia społeczne
( )
S
U
oraz dodając odsetki od
długów zaciągniętych przez podmioty niegospodarcze, tj. rząd, gminy
( )
D
O
; płatności
transferowe państwa, tj. renty, emerytury, zapomogi, dotacje, zasiłki
( )
G
B
; a także płatności
transferowe przedsiębiorstw na rzecz osób prywatnych
( )
P
B
.
Dochody osobiste można więc zapisać na pomocą następującej tożsamości:
P
G
D
S
P
B
B
O
U
T
NZ
DN
DO
+
+
+
−
−
−
=
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
27
Dane o dochodach osobistych nie mówią nam jeszcze o tym, ile pieniędzy przeznaczonych
do wydania ma ludność. Dochody netto ludności z powodu opodatkowania są zwykle dużo
niższe niż jej dochody całkowite. Dlatego też w systemie rachunkowości narodowej operuje
się często kategorią dyspozycyjnych dochodów osobistych (DDO).
Dyspozycyjne dochody osobiste (ang. Disposable Personal Income — DPI) to dochody
osobiste po zapłaceniu podatków, które przeznaczone są na bieżącą konsumpcję oraz na
oszczędności. Wielkość dyspozycyjnych dochodów osobistych obliczamy, odejmując od
dochodu osobistego (DO) podatki bezpośrednie płacone przez ludność od osiągniętych
dochodów
( )
d
T
oraz różne zobowiązania ludności (tj. grzywny, kary pieniężne, opłaty
skarbowe) wpłacane do budżetu
( )
0
Z
.
0
Z
T
DO
DDO
d
−
−
=
Kategorie produktu i dochodu narodowego wskazują na wielkość produkcji wytworzonej
w gospodarce, lecz są mało przydatne do oceny poziomu rozwoju gospodarczego i stopnia
dobrobytu ludności danego kraju. Do takich celów wykorzystuje się PNB w przeliczeniu na
1 mieszkańca, czyli
capita
per
PNB
. Obliczamy go, dzieląc PNB wytworzony w danym kraju
przez liczbę mieszkańców tego kraju. Możemy mówić o nominalnym i realnym PNB na
1 mieszkańca.
Przedstawione makroekonomiczne miary wielkości produktu i dochodu w gospodarce nie są
jednak doskonałe, ponieważ nie uwzględniają w niej całego obszaru aktywności
ekonomicznej. Wynika to z kilku przyczyn.
PNB uwzględnia tylko te dobra i usługi finalne, które są kupowane i sprzedawane na rynku.
Jednak nie wszystkie dobra i usługi wytwarzane w gospodarce są przedmiotem obrotu
rynkowego i dlatego nie jest możliwe określenie skali ich występowania, np.
przygotowywania posiłków, prasowania odzieży, zmywania naczyń, prac związanych
z domowym majsterkowaniem, pomocy sąsiedzkiej itp.
Pojawia się zatem pytanie, dlaczego te nierynkowe rodzaje działalności nie są wliczane do
PNB. Otóż wynika to przede wszystkim z tego, że bardzo trudno ustalić wartość usług, które
ludzie świadczą sobie sami, ponieważ ich jakość różni się znacznie dla poszczególnych
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
28
osób. Ponadto ekonomiści stwierdzili, że niezmiernie trudno określić, które nierynkowe
rodzaje działalności powinny być uwzględnione. Być może sprzątanie mieszkania,
majsterkowanie i gotowanie obiadu powinno być uwzględnione, ale co powiedzieć o myciu
włosów? Jeśli ta usługa świadczona jest przez fryzjera, ma określoną wartość rynkową, lecz
mało kto z nas sądzi, że dodaje coś do produkcji krajowej, myjąc sobie włosy.
Wiele dóbr i usług (tj. przemyt, narkotyki, prostytucja, unikanie płacenia ceł, praca „na
czarno”) stanowi działalność przestępczą, nie jest rejestrowanych i w związku z tym
wliczanych w PNB.
Ogół tych nieujawnionych legalnych i nielegalnych rodzajów działalności wyłączonych
z szacunków PNB dokonywanych metodami tradycyjnymi tworzy tzw. gospodarkę
podziemną (czarną, przestępczą). Jedynym sposobem określenia skali wielkości efektu
powstającego z tego typu aktywności gospodarczej jest metoda szacunkowa. Na przykład
niektórzy ekonomiści szacują, że wielkość PNB tworzona w ramach szarej strefy gospodarki
sięga w niektórych krajach 25% oficjalnie obliczanego PNB.
Ponadto PNB nie uwzględnia zmian ilości czasu, który pracownicy spędzają przy pracy.
Również wartość czasu wolnego pracownika, który niewątpliwie przyczynia się do ogólnego
dobrobytu, nie jest uwzględniana w PNB. Na
skutek prowadzonej działalności gospodarczej,
oprócz pożądanych dóbr i usług, wytwarzane są również produkty niepożądane, zwane
społecznymi kosztami lub „antydobrami”, które negatywnie wpływają na jakość życia ludzi,
np. śmieci, hałas, zanieczyszczenie środowiska naturalnego.
Z powyższych przyczyn PNB liczony w sposób tradycyjny nie jest uznawany za
zadowalający miernik poziomu dobrobytu społecznego. W celu określenia dokładniejszej
miary jakości życia ludzi W. Nordhaus i J. Tobin w 1972 roku opracowali koncepcję miernika,
który nazwali wskaźnikiem dobrobytu ekonomicznego netto — DEN (ang. Net Economic
Welfare — NEW). Wskaźnik ten koryguje PNB przez:
⎯ pomniejszenie o szacunkową wartość wytworzonych w gospodarce niepożądanych
produktów zwanych społecznymi kosztami lub „antydobrami”,
⎯ dodanie wartości dóbr i usług o charakterze nierynkowym,
⎯ włączenie wartości czasu wolnego.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
29
Dobrobyt ekonomiczny netto jest więc próbą oszacowania skali tych zjawisk i włączenia ich
do PNB tak, aby stał się on bardziej adekwatnym miernikiem poziomu dobrobytu w danym
kraju. Wartość dobrobytu ekonomicznego netto jest większa od PNB, natomiast tempo jego
wzrostu jest niższe niż dynamika PNB.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
30
5. Metody uwzględniania zmian ceny
Ponieważ PNB obliczany jest w cenach bieżących, inflacja zniekształca wyniki porównań
danych z różnych okresów. Jeżeli ceny wzrosną, wówczas PNB odzwierciedli inflację,
przedstawiając przejaskrawiony obraz wzrostu produkcji rzeczywistych dóbr i usług. Dlatego
też, jeśli PNB ma stanowić rzeczywistą miarę zmian w rozmiarach produkcji, należy
wyeliminować efekt, jaki przynosi zmiana cen.
Eliminacji takiej dokonuje się przez wybór roku bazowego, z którego ceny dóbr i usług
przyjmowane są jako stałe. Oznacza to na przykład, że jeśli za rok bazowy przyjmiemy 1996
i jeśli kilogram mąki kosztował w tym roku 1,30 zł, to również w 1999 roku wartość
wyprodukowanej przez młyny mąki liczona będzie w tej samej cenie, mimo że cena ta
w 1999 roku była wyższa. Produkt narodowy brutto liczony w cenach stałych przyjęto
nazywać realnym PNB, zaś produkt narodowy brutto obliczany bez przeliczania skutków
zmian cen — nominalnym PNB lub PNB w cenach bieżących. A zatem możemy napisać, że:
realny PNB =
100
⋅
PNB
cen
deflator
PNB
nominalny
.
Eliminacji wpływu zmiany cen na poziomie PNB w skali całej gospodarki dokonuje się przy
pomocy tzw. przelicznika (deflatora) PNB. Jest to stosunek nominalnego PNB (w cenach
bieżących) do realnego PNB (w cenach stałych), wyrażony w postaci wskaźnika:
deflator PNB =
100
⋅
PNB
realny
PNB
nominalny
.
Deflator PNB wyraża koszt nabycia dóbr i usług finalnych uwzględnionych w PNB w jakimś
roku w stosunku do kosztu nabycia tych samych pozycji w roku bazowym. A zatem deflator
PNB jest miarą przeciętnego wzrostu lub spadku cen w kraju na wszystkie dobra i usługi
wchodzące w skład PNB. Należy również pamiętać, że za pomocą deflatora PNB można
przeliczyć nominalny PNB na realny PNB i odwrotnie.
Wyjaśnijmy teraz sobie istotę deflatora PNB na przykładzie zmiany cen, jaka miała miejsce
w okresie wielkiego kryzysu (1929–1933) w Stanach Zjednoczonych (tabela 5).
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
31
Tabela 5. Nominalny i realny produkt narodowy brutto w Stanach Zjednoczonych w latach 1929–1933
Wyszczególnienie 1929 1933
PNB w cenach bieżących (w mld dolarów)
104
56
Deflator PNB (1929=100)
100
77
PNB w cenach stałych (w mld dolarów)
104
100
100
104
=
⋅
56
77
100
72
·
=
,7
Źródło: Samuelson P.A., Nordhaus W. D., 1989: 104.
Z powyższych danych wynika, że nominalny PNB zmniejszył się o 46% z 104 mld dolarów
w 1929 r. do 56 mld dolarów w 1933 r. Bez znajomości jednak danych ilustrujących
zachowanie się ogólnego poziomu cen dóbr i usług, niemożliwe jest wyciągnięcie
jakichkolwiek wniosków na temat fizycznych rozmiarów produkcji wytworzonej w gospodarce
w tym okresie. W trzecim wierszu tablicy 5 znajduje się odpowiedź na to pytanie. Przeciętnie
w 1933 roku ceny w gospodarce były o około 23% niższe niż w 1929 roku. W efekcie PNB
w 1933 roku w ujęciu nominalnym (w cenach bieżących) wynoszący 56 mld dolarów stanowił
w kategoriach realnych wartość znacznie wyższą niż połowa 104 mld dolarów PNB z 1929
roku. Natomiast w ujęciu realnym (w cenach stałych) PNB w 1933 roku spadł do 72,7 mld
dolarów, pokazując jednocześnie, że spadek realnego PNB był zdecydowanie niższy, niż
wskazywałyby na to wielkości nominalne.
Analogiczne relacje uzyskujemy, przyjmując rok 1933 za rok bazowy (1933 = 100), mimo że
uzyskane wielkości zasadniczo różnią się (realny PNB z 1929 roku w cenach z 1933 roku
wyniósł 80 mld dolarów), przyjmując rok 1933 za bazowy deflator PNB dla 1929 roku wynosi
130.
Na tym przykładzie widać wyraźnie, jak ważne jest rozróżnienie między nominalnym
i realnym PNB.
Należy jednak pamiętać, że deflator PNB nie jest liczony bezpośrednio. Bezpośrednio
obliczany jest nominalny i realny PNB, deflator PNB zaś uzyskujemy przez podzielenie tych
dwóch kategorii. Istnieją jednak inne wskaźniki (indeksy) ogólnego poziomu cen, liczone
w sposób bezpośredni. Dotyczy to wskaźnika cen dóbr konsumpcyjnych (ang. Consumer
Price Index, CPI) nazywanego także wskaźnikiem cen detalicznych towarów i usług
konsumpcyjnych oraz wskaźnika cen produkcji (ang. Producer Price Index, PPI),
nazywanego także wskaźnikiem cen hurtowych.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
32
Do obliczania indeksu cen dóbr konsumpcyjnych w większości państw europejskich
i w Stanach Zjednoczonych wykorzystywana jest formuła Laspeyresa, zaś do obliczania
deflatora PNB — formuła Paaschego. Indeks Laspeyresa prezentuje zmiany wartości (cen)
reprezentowanego koszyka dóbr i usług, pochodzącego z roku podstawowego
( )
0
t
:
L
I
=
∑
∑
⋅
⋅
0
0
1
0
p
q
p
q
.
Indeks Paaschego prezentuje zmiany wartości (cen) reprezentowanego koszyka dóbr
i usług, pochodzącego z roku objętego badaniem
( )
1
t
:
∑
∑
⋅
⋅
=
0
1
1
1
p
q
p
q
I
P
,
gdzie:
0
q
— ilość produkcji w okresie podstawowym,
1
q
— ilość produkcji w okresie badanym,
0
p
— cena jednostkowa w okresie podstawowym,
1
p
— cena jednostkowa w okresie badanym.
W złożonym indeksie cen w wypadku formuły Laspeyresa wielkością rzeczywistą jest
∑
0
0
p
q
, ponieważ określa wartość produkcji w okresie podstawowym, natomiast
∑
1
0
p
q
jest wielkością umowną, określającą, jaka byłaby wartość produkcji z okresu podstawowego
przy wycenie jej według cen okresu badanego. W przypadku formuły Paaschego wielkością
rzeczywistą jest
∑
1
1
p
q
, natomiast
∑
0
1
p
q
jest wielkością umowną, określającą, jaka
byłaby wartość produkcji z okresu badanego przy wycenie jej według cen okresu
podstawowego.
Jest oczywiste, że jeśli jakaś wielkość, na podstawie której są obliczane omawiane indeksy
złożone (fizycznej wielkości produkcji oraz cen) jest wielkością umowną, to i wielkość
indeksu jest wielkością umowną. Tłumaczy to zarazem fakt, że wielkość złożonego indeksu
fizycznej wielkości produkcji oraz wielkości złożonego indeksu cen są różne, w zależności od
zastosowanej formuły rachunku, tj. formuły Laspeyresa albo formuły Paaschego. Wybór
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
33
jednej z tych formuł zależy w każdym konkretnym wypadku przede wszystkim od potrzeb
analitycznych, którym ma odpowiadać obliczony indeks złożony.
Wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych jest najpowszechniejszym narzędziem pomiaru
ogólnego poziomu cen i informuje o przeciętnych zmianach cen towarów i usług (tj.
żywności, odzieży, mieszkania, transportu, opieki lekarskiej) objętych obserwacją
w badanym okresie w stosunku do cen z roku przyjętego za bazowy, przy założeniu, że
struktura wydatków ludności w okresie bazowym i badanym (objętym obserwacją) jest
identyczna. Wskaźnik ten określa koszt utrzymania typowej miejskiej rodziny. Ze względu na
to, że ceny niektórych dóbr (np. ceny żywności, odzieży, prądu, gazu) są dla szerszego
kręgu społeczeństwa ważniejsze od cen dóbr luksusowych (np. biżuterii, futer, willi,
drogocennych samochodów), każdy towar posiada swoją wagę, która odpowiada udziałowi
danego dobra w całkowitych wydatkach konsumpcyjnych.
Natomiast wskaźnik cen produkcji jest wskaźnikiem cen hurtowych i wykorzystywany jest do
pomiaru cen w miejscu pierwszej sprzedaży dóbr. Wskaźnik ten jest wykorzystywany ze
względu na swoją szczegółowość, ponieważ obejmuje bardzo dużą ilość produktów
(np. w Stanach Zjednoczonych PPI obejmuje ponad 3400 produktów). Zdaniem wielu
ekonomistów, wskaźnik cen produkcji uważany jest za jeden z podstawowych wskaźników
w gospodarce, ponieważ stanowi jeden z najczulszych wczesnych sygnałów ostrzegających
o nadchodzącej inflacji i dlatego może służyć za skuteczne narzędzie do przewidywania
koniunktury gospodarczej.
Zastanówmy się zatem, czym te wskaźniki różnią się między sobą? Otóż różnic jest kilka:
⎯ wskaźnik cen detalicznych i wskaźnik cen hurtowych mają znacznie węższy zakres niż
deflator PNB i nie odzwierciedlają należycie ogólnego poziomu cen,
⎯ deflator PNB opiera się na wagach wyrażających udział w rynkowych koszykach dóbr
bieżąco wytwarzanych, podczas gdy dwa pozostałe wskaźniki przyjmują proporcje
strukturalne z okresu bazowego, które z czasem ulegają dezaktualizacji,
⎯ deflator PNB wyraża jedynie ceny towarów krajowych, podczas gdy wskaźnik cen
detalicznych lub hurtowych uwzględnia również ceny towarów importowych.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
34
6. Ruch okrężny produktu i dochodu w gospodarce
Gospodarkę jako całość tworzą różne podmioty gospodarujące, czyli gospodarstwa domowe,
przedsiębiorstwa i państwo. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącznie całkowity dochód,
wydatki w gospodarce oraz ogólny poziom produkcji dóbr i usług. Przyjmując, że gospodarka
ma charakter zamknięty (w której nie dokonuje się transakcji z innymi krajami) i nie
występuje w niej państwo, ogół dokonywanych w niej transakcji zachodzi między
gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Te dwa rodzaje podmiotów
gospodarujących spotykają się na dwóch rodzajach rynków: rynku czynników wytwórczych
i rynkach produktów.
Gospodarstwa domowe, dysponując czynnikami wytwórczymi (nakładami), dostarczają je
przedsiębiorstwom na rynkach czynników wytwórczych, otrzymując tym samym od nich
dochody z tytułu świadczonych usług (płace, zyski, czynsze dzierżawne). Z kolei
przedsiębiorstwa wykorzystują te czynniki do produkcji dóbr i usług, które następnie
nabywają gospodarstwa domowe na rynkach produktów za wcześniej otrzymane dochody.
W ten sposób powstaje ruch okrężny produktu i dochodu w gospodarce, czyli przepływ
strumieni czynników wytwórczych i produktów między podmiotami gospodarującymi
w zamian za dokonywane za nie płatności.
Ruch okrężny takiej najprostszej gospodarki pomiędzy gospodarstwami domowymi
i przedsiębiorstwami przedstawia rysunek 4.
Gospodarstwa domowe
Przedsiębiorstwa
Wydatki na produkty
Produkty
Usługi czynników wytwórczych
Dochody z dostarczonych czynników wytwórczych
Rysunek 4. Ruch okrężny produktu i dochodu między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
35
Ruch wewnętrzny na rysunku 4 ilustruje przepływ zasobów rzeczowych pomiędzy
gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, natomiast ruch zewnętrzny ukazuje
odpowiadający tym przepływom strumień płatności pieniężnych. Z zaprezentowanego ruchu
okrężnego pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami wynika, że dochody
gospodarstw domowych z dostarczonych czynników wytwórczych odpowiadają ich
wydatkom na zakup produktów oraz że wartość wytworzonych produktów odpowiada
wydatkom gospodarstw domowych na ich zakup i tym samym jest równa dochodom
uzyskanym z czynników wytwórczych. Omawiany schemat ruchu okrężnego jest
uproszczeniem rzeczywistości, ponieważ nie uwzględnia wielu właściwości i zjawisk
występujących w rzeczywistym świecie, np. nie uwzględnia sytuacji, gdy przedsiębiorstwa
część otrzymanych czynników wytwórczych przeznaczają na inwestycje, bądź gdy
gospodarstwa domowe nie wydają całych swoich dochodów na zakup dóbr i usług, ponieważ
część swoich dochodów oszczędzają.
Gdy wprowadzimy do omawianego poprzednio ruchu okrężnego (rysunek 4) dwa rodzaje
strumieni — inwestycje i oszczędności, wówczas przybliżymy się do rzeczywistości
gospodarczej (rysunek 5). Zacznijmy jednak od wyjaśnienia pojęcia inwestycji
i oszczędności. Otóż inwestycje są to zakupy nowych dóbr kapitałowych (np. maszyn,
urządzeń) przez przedsiębiorstwa, w celu prowadzenia i zwiększania produkcji oraz zapasy
surowców wykorzystywanych do produkcji, półfabrykatów oraz produktów końcowych, zaś
oszczędności stanowią tę część dochodu gospodarstw domowych, która nie została
przeznaczona na zakup dóbr i usług.
Gospodarstwa domowe
Przedsiębiorstwa
Wydatki na produkty konsumpcyjne
Produkty konsumpcyjne
Produkty inwestycyjne
dla przedsiębiorstw
Uslugi czynników wytwórczych
Dochody z czynników wytwórczych
Inwestycje
oszczędności
Rysunek 5. Ruch okrężny produktu i dochodu między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami
z uwzględnieniem inwestycji i oszczędności
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
36
Ruch wewnętrzny w dalszym ciągu ilustruje przepływy zasobów rzeczowych między
gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Z dostarczonych przez gospodarstwa
domowe czynników wytwórczych przedsiębiorstwa wytwarzają produkty konsumpcyjne
(których odbiorcą są gospodarstwa domowe) oraz produkty inwestycyjne dla innych
przedsiębiorstw. Natomiast ruch zewnętrzny w dalszym ciągu obejmuje odpowiadający
przepływom zasobów rzeczowych strumień płatności pieniężnych. Część dochodów
czynników wytwórczych gospodarstw domowych przeznaczona jest na zakup dóbr i usług
konsumpcyjnych, a część jest odkładana w postaci oszczędności na przyszłe zakupy.
Przedsiębiorstwa również uzyskują dochody dzięki wydatkom inwestycyjnym innych
przedsiębiorstw na produkty inwestycyjne. W rezultacie oszczędności stanowią odpływ
z ruchu okrężnego dochodów w gospodarce, natomiast wydatki na inwestycje są
utożsamiane z przypływem dochodów.
Zależności z rysunku 5 można przedstawić w postaci równań. Jeżeli wartość PKB, która jest
równoznaczna z wartością dochodów gospodarstw domowych, oznaczymy symbolem Y,
wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych — C, zaś oszczędności przez S, wówczas
otrzymamy:
C
Y
S
−
=
lub
S
C
Y
+
=
.
Ponadto:
I
C
Y
+
=
,
a zatem:
I
C
S
C
Y
+
=
+
=
.
W związku z tym, wielkość odpływów (oszczędności) zrównuje się z wielkością przypływów
(inwestycji), czyli:
I
S
=
.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
37
Oznacza to, że w ruchu zewnętrznym wszystkie wydatki na konsumpcję w górnej części
rysunku 5 trafiają ponownie do gospodarstw domowych, jako dochody w dolnej jego części.
A zatem każdy wydatek inwestycyjny przedsiębiorstw znajduje swój odpowiednik w dopływie
do gospodarstw domowych dochodów będących nadwyżką ponad ich wydatki
konsumpcyjne. Ze względu na to, że oszczędności definiowane są jako nadwyżka dochodów
nad konsumpcją, inwestycje i oszczędności muszą być zawsze sobie równe.
Mechanizm zmiany odpływu (czyli oszczędności gospodarstw domowych) w ich przypływ
(czyli wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw) związany jest z funkcjonowaniem w gospodarce
instytucji finansowych, np. banków, które zmieniają oszczędności gospodarstw domowych
(tzw. pieniądz pasywny) w pieniądz inwestycyjny, trafiający do przedsiębiorstw w postaci
przypływu do ruchu okrężnego dochodu w gospodarce.
Ostatnim krokiem w naszej analizie, przybliżającym do rzeczywistości, jest włączenie do
ruchu okrężnego państwa (rysunek 6).
Wydatki na produkty konsumpcyjne
Wydatki państwa
na produkty
Płatności transferowe
Podatki pośrednie
Gospodarstwa domowe
Przedsiębiorstwa
Państwo
Podatki bezpośrednie
Subsydia
Usługi czynników wytwórczych
Dochody czynników wytwórczych
Oszczę-
dności
inwestycje
Rysunek 6. Ruch okrężny dochodu pomiędzy gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwami i państwem
Dochody państwa pochodzą przede wszystkim z podatków, które płacą gospodarstwa
domowe i przedsiębiorstwa od osiągniętych dochodów — podatki bezpośrednie
( )
d
T
oraz
z podatków płaconych w cenie nabywanych produktów — podatki pośrednie
( )
e
T
.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
38
Środki uzyskane dzięki podatkom przeznaczone są na finansowanie dwóch grup wydatków
państwa. Po pierwsze wydatki państwa na dobra i usługi (G) obejmują zakupy produktów
(dóbr i usług), czyli wydatków na administrację publiczną (np. płace pracowników
administracji rządowej), bezpieczeństwo publiczne (zakup sprzętu dla wojska i policji),
ochronę środowiska (np. nakłady inwestycyjne na budowę dróg, szpitali) itp. Z drugiej jednak
strony, państwo ponosi również wydatki związane z finansowaniem płatności transferowych
i zasiłków (B), do których zaliczamy np. renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, różnego
rodzaju subwencje dla przedsiębiorstw prywatnych i państwowych. Należy jednak pamiętać,
że płatności transferowe nie powiększają ilości produktów, jedynie są redystrybucją już
istniejących dochodów.
Spośród nowych strumieni, jakie powstały w wyniku wprowadzenia państwa do ruchu
okrężnego, np. płatności transferowe i podatki bezpośrednie nie mają swojego
odzwierciedlenia w wielkości tworzonego produktu, natomiast wpływają na przebieg
strumienia pieniężnego w gospodarce.
Dochody gospodarstw domowych otrzymywane od przedsiębiorstw z tytułu dostarczonych
czynników wytwórczych zostają powiększone o wypłaty transferowe pochodzące od państwa
i pomniejszone o podatki bezpośrednie pobierane przez państwo. W rezultacie
gospodarstwa domowe dostają tylko dochód do dyspozycji, który mogą przeznaczyć na
konsumpcję i oszczędności. A zatem:
S
C
DDO
+
=
.
Dyspozycyjny dochód osobisty (DDO) przybiera następującą formułę:
e
T
B
Y
DDO
−
+
=
,
gdzie:
Y—– PKB w cenach czynników produkcji.
Uwzględniając teraz oszczędności (S) rozumiane jako wielkość dyspozycyjnych dochodów
osobistych, które nie zostały przeznaczone przez gospodarstwa domowe na konsumpcję,
otrzymujemy:
(
)
C
T
B
Y
S
e
−
−
+
=
.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
39
W rezultacie, w ruchu okrężnym całkowite odpływy mają postać:
e
d
T
T
S
+
+
,
zaś całkowite przypływy wynoszą:
B
G
I
+
+
.
Ponieważ wyrażenia te są tożsame, możemy powiedzieć, że:
B
G
I
T
T
S
e
d
+
+
=
+
+
Należy pamiętać, że łączne odpływy (lewa strona równania) muszą być równe łącznym
przypływom (prawa strona równania) (por. Zalega T., Krakowińska E., 2002).
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
40
7. Globalny popyt i globalna podaż
Jak wyjaśniliśmy wcześniej, makroekonomia zajmuje się analizowaniem danych liczbowych
odnoszących się do gospodarki rozumianej jako całość. Z tego też względu są one określane
mianem danych zagregowanych (całościowych, globalnych). Wszystkie nabywane dobra
muszą pochodzić od jakiegoś sprzedawcy, a to oznacza, że ogólny poziom wydatków lub
popytu określa wielkość gospodarki. Przyjrzyjmy się zatem gospodarce od jej strony
popytowej. Zagregowany popyt (ang. Aggregate Demand — AD) jest to zależność między
całkowitą ilością dóbr i usług, czyli wielkością realnego PKB, jaką podmioty gospodarcze,
tj.: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd chcą nabyć w danym okresie
a poziomem cen. A zatem zagregowany popyt określa zapotrzebowanie zgłaszane przez
wszystkie podmioty rynkowe w danym okresie na całość dóbr i usług wytworzonych
w gospodarce przy ogólnym poziomie ich cen (zagregowanego popytu nie należy
identyfikować z omawianym w mikroekonomii popytem rynkowym na dany produkt lub
usługę, ponieważ przedstawia on zapotrzebowanie wszystkich konsumentów na określony
produkt przy danej cenie i w danym okresie). W związku z tym zagregowany popyt oblicza
się, dodając następujące składniki:
NX
G
I
C
AD
+
+
+
=
,
gdzie:
C — wydatki konsumpcyjne,
I — wydatki inwestycyjne,
G — wydatki rządowe,
NX — eksport netto.
Najważniejszym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się zagregowanego popytu są
wydatki konsumpcyjne. Obejmują one opłaty na żywność, odzież i obuwie, utrzymanie
i wyposażenie mieszkania, transport i łączność, kulturę, zdrowie, wypoczynek itp.
Pojawia się zasadnicze pytanie, jakie czynniki wyznaczają wielkość wydatków
konsumpcyjnych? Odpowiedź na nie jest dosyć skomplikowana, ponieważ decyduje tu wiele
determinant, np. styl życia, aktualny i przewidywany dochód, zamożność (zmagazynowany
dochód), dostępność kredytów, podatki, stopy procentowe i wydatki rządowe, a także
polityka rządu i dostępność towarów. Jednakże najważniejszym czynnikiem jest poziom
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
41
dochodu narodowego. Wydatki konsumpcyjne rosną (maleją) wraz ze wzrostem (spadkiem)
dochodu narodowego.
Kolejnym istotnym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się zagregowanego popytu są
wydatki inwestycyjne podejmowane przez przedsiębiorstwa na podstawie przewidywanych
zysków, jakie mogą przynieść. Inwestycje dokonywane przez przedsiębiorstwa przyczyniają
się do zwiększenia mocy produkcyjnych w przyszłości, co w efekcie ma wpływ na tempo
wzrostu gospodarczego.
Na wielkość inwestycji realizowanych w gospodarce wpływa wiele różnych czynników. Do
najważniejszych należą: postęp naukowo-techniczny, oczekiwana realna stopa procentowa,
oczekiwania dotyczące rentowności przyszłej produkcji, poziom dochodu narodowego oraz
polityka podatkowa rządu. Wydatki rządowe obejmują nakłady na obronę narodową, oświatę,
kulturę, służbę zdrowia itp. i wywierają istotny wpływ na zagregowany popyt zarówno
bezpośrednio poprzez zakupy dokonywane przez rząd, jak i pośrednio — przez
opodatkowanie gospodarstw domowych i przedsiębiorstw.
Eksport netto jest również jedną z podstawowych części zagregowanego popytu. Jeśli
eksport netto jest ujemny, to przyczynia się do spadku wydatków ponoszonych
w gospodarce, natomiast jeśli jest dodatni — zwiększa je. W ujęciu graficznym zagregowany
popyt może być pokazany jako krzywa o nachyleniu ujemnym, która pokazuje odwrotną
zależność między poziomem cen a realnym dochodem narodowym (liczonym w cenach
stałych) w danym okresie (rysunek 7).
poziom
cen
(P)
realny dochód
narodowy (Y)
Y
0
Y
1
0
AD
P
1
P
0
Rysunek 7. Krzywa zagregowanego popytu
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
42
Obniżenie poziomu cen z
1
P
do
0
P
powoduje wzrost z
0
Y
do
1
Y
realnego dochodu
narodowego, czyli całkowitego zapotrzebowania na produkty zgłaszane przez podmioty
rynkowe, tj. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i państwo. Natomiast wzrost poziomu
cen z
0
P
do
1
P
przyczynia się do spadku całkowitego popytu na dobra i usługi z
1
Y
do
0
Y
.
Negatywne (ujemne) nachylenie krzywej zagregowanego popytu jest ściśle związane
z oddziaływaniem zmiany cen na realną wartość majątku ludzi. Spadek poziomu cen
w gospodarce powoduje, że wzrasta realna zamożność ludzi, w wyniku czego będą oni mogli
nabyć więcej dóbr i usług. Natomiast wzrost ogólnego poziomu cen prowadzi do
ograniczenia wielkości zapotrzebowania zgłaszanego w gospodarce.
A zatem zmiany poziomu cen powodują zmiany wielkości zagregowanego popytu i prowadzą
do ruchu wzdłuż krzywej zagregowanego popytu (rysunek 7). Natomiast czynniki wpływające
na wielkość wydatków ponoszonych przez podmioty rynkowe, determinują zmiany
zagregowanego popytu. Zaliczamy do nich: zmiany realnego dochodu, oczekiwania
dotyczące inflacji, realne stopy procentowe oraz politykę fiskalną i monetarną. Determinanty
te nazywamy czynnikami pozacenowymi, powodującymi przesunięcie całej krzywej
zagregowanego popytu (rysunek 8).
poziom
cen
(P)
realny dochód
narodowy (Y)
Y
3
Y
1
0
AD
1
Y
2
AD
0
AD
2
P
1
Rysunek 8. Zmiana zagregowanego popytu
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
43
Wzrost zagregowanego popytu oznacza przesunięcie krzywej zagregowanego popytu na
prawo z
0
AD
do
1
AD
, w wyniku czego każdej cenie odpowiadać będzie większa wielkość
realnego dochodu narodowego. Z kolei spadek zagregowanego popytu powoduje
przesunięcie całej krzywej zagregowanego popytu w lewo z
0
AD
do
2
AD
, co oznacza, że
każdej cenie odpowiadać będzie mniejsza całkowita wielkość produkcji.
Reasumując, ilość dóbr i usług, jaką podmioty rynkowe chcą nabyć, zależy od poziomu cen
i poziomu całkowitych wydatków w gospodarce. Zmiany poziomu cen powodują ruch wzdłuż
krzywej zagregowanego popytu, zaś zmiany całkowitych wydatków — przesunięcie całej
krzywej.
Przyjrzyjmy się teraz podażowej stronie gospodarki. Zagregowana podaż (ang. Aggregate
Supply — AS) prezentuje zależność między ogólnym poziomem cen a całkowitą ilością dóbr
i usług, jaka została wytworzona w gospodarce w danym okresie. Wśród ekonomistów nie
ma zgodności co do kształtu krzywej zagregowanej podaży. Zwolennicy ekonomii klasycznej
uważają, że krzywa ta jest pionowa (równoległa do osi rzędnych), zaś keynesiści wychodzą
z założenia, że jest pozioma (równoległa do osi odciętych).
Klasycy w swoich założeniach przyjmowali, że w krótkim okresie występuje pełne
wykorzystanie wszystkich czynników wytwórczych (a zatem zakładali pełne zatrudnienie
i brak przymusowego bezrobocia), co oznaczało osiąganie potencjalnego PKB. W długim
okresie potencjalny PKB (Y
*
) mógł wzrastać na skutek postępu technicznego, wzrostu
inwestycji, odkryć nowych surowców, postępu technicznego, a także wzrostu liczby ludności.
W krótkim czasie krzywa zagregowanej podaży była doskonale sztywna (nieelastyczna)
i przyjmowała postać prostej pionowej (rysunek 9). Z tego też względu wzrost popytu musiał
powodować tylko wzrost cen, bez jakiegokolwiek wzrostu podaży, ponieważ w krótkim
okresie taki wzrost podaży był po prostu niemożliwy.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
44
0
poziom
cen
(P)
realny dochód
naturalny (Y)
AS
Y=Y
*
Rysunek 9. Krzywa zagregowanej podaży według klasyków
Natomiast Keynes na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań udowodnił, że pełne
wykorzystanie czynników wytwórczych jest nierealne, ponieważ w gospodarce istnieje
przymusowe bezrobocie oraz niepełne wykorzystanie zdolności wytwórczych gospodarki, co
powoduje, że osiągany PKB (Y) jest mniejszy niż potencjalny PKB (Y
*
) i że istnieje możliwość
jego zwiększenia w krótkim okresie. Wykazał zatem, że krzywa zagregowanej podaży nie
może przyjmować postaci prostej pionowej. Oznacza to, że zwiększenie popytu spowoduje
wzrost cen i zwiększenie podaży. Nasuwa się tu jednak podstawowe pytanie, który z tych
efektów będzie dominował — efekt wzrostu podaży, czy też wzrostu cen? W przypadku
dominacji efektu zwiększenia podaży, krzywa zagregowanej podaży będzie wysoce
elastyczna i bardziej pozioma.
Przy stosunkowo niskim poziomie PKB, bardziej oddalonym od poziomu potencjalnego PKB,
efekt zwiększenia podaży będzie wyraźnie silniejszy. Natomiast im bardziej PKB będzie
zbliżał się do potencjalnego PKB, tym bardziej będzie wzrastał efekt podniesienia cen.
W rezultacie krzywa zagregowanej podaży będzie przybierała kształt bardziej pionowy, zaś
elastyczność cenowa podaży będzie malała (rysunek 10).
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
45
0
poziom
cen
(P)
realny dochód
naturalny (Y)
Y
Y
*
AS
Rysunek 10. Krzywa zagregowanej podaży według Keynesa
Współczesna teoria zagregowanej podaży zakłada, że produkcja wzrośnie jedynie, gdy
ludzie uznają istnienie jakiegoś realnego lub wyobrażonego bodźca, na przykład wzrostu
cen, do rozszerzania produkcji (Kamerschen D. R., 1992: 349). Założenie takie przedstawia
krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży (SAS) (rysunek 11).
poziom
cen
(P)
realny dochód
narodowy (Y)
Y
2
Y
1
0
P
1
P
0
SAS
Rysunek 11. Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży
Krzywa ta ilustruje założoną dodatnią (pozytywną) zależność między poziomem cen
w gospodarce a całkowitą produkcją dóbr i usług w danym okresie. A zatem wzrost poziomu
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
46
cen z
0
P
do
1
P
powoduje wzrost z
1
Y
do
2
Y
realnego dochodu narodowego. Natomiast
spadek poziomu cen z
1
P
do
0
P
przyczynia się do spadku całkowitej wielkości produkcji z
2
Y
do
1
Y
.
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży opiera się na iluzji pieniężnej. Wzrost
poziomu cen odbierany jest mylnie zarówno przez gospodarstwa domowe, jak
i przedsiębiorstwa, jako wzrost realny. Przedsiębiorstwa przekonane początkowo o realnym
wzroście osiąganych dochodów ze sprzedaży wytworzonych dóbr i usług, zwiększają
produkcję. Jednakże po upływie pewnego czasu zauważają, że wzrosły również ceny
czynników wytwórczych wykorzystywanych w procesie produkcji. A zatem orientują się, że
realnie nic nie zyskują, co w konsekwencji przyczynia się do ograniczenia produkcji.
Podobnie zachowują się gospodarstwa domowe. Wzrost płac odczytują jako wzrost
własnych dochodów, co skłania je do rezygnacji z czasu wolnego na rzecz czasu pracy
(bardziej sobie cenią czas pracy od czasu wolnego). Nie zauważają jednak, że wzrost ich
płac został skompensowany przez wzrost cen nabywanych przez nich dóbr i usług. Po
pewnym czasie, gdy stwierdzają, że realnie nic nie zyskują, ich motywacja do zwiększania
czasu pracy maleje.
Stopień zależności zmiany całkowitej wielkości produkcji od zmiany poziomu cen
w gospodarce zależy od wielu determinant:
⎯ dostępności niewykorzystanych czynników wytwórczych,
⎯ wielkości i skali iluzji pieniężnej,
⎯ łatwości uruchomienia czynników wytwórczych w sytuacji wzrostu cen,
⎯ zakresu regulacji płac i cen w gospodarce.
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży odzwierciedlająca wszystkie te zmienne,
może przyjmować różne kształty w zależności od stanu gospodarki narodowej (rysunek 12).
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
47
0
poziom
cen
(P)
realny dochód narodowy (Y)
recesja
pełne
zatrudnienie
SAS
Rysunek 12. Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży w zależności od stanu gospodarki narodowej
Podczas recesji, gdy istnieje niewykorzystanie czynników wytwórczych (ludzi, urządzeń,
maszyn, surowców), stosunkowo niewielki wzrost poziomu cen może spowodować istotny
wzrost produkcji krajowej. W efekcie zagregowana krzywa podaży przyjmuje kształt prostej
poziomej (równoległej do osi odciętych).
W okresie ożywienia, gdy gospodarka funkcjonuje przy prawie pełnym wykorzystaniu
czynników wytwórczych, wielkość produkcji krajowej może być zwiększona, ale temu
wzrostowi produkcji towarzyszy również wzrost poziomu cen. Oznacza to, że krzywa
zagregowanej podaży w okresie ożywienia ma dodatnie (pozytywne) nachylenie. W sytuacji,
gdy gospodarka osiągnie poziom pełnego wykorzystania czynników wytwórczych, to krzywa
zagregowanej podaży przyjmuje kształt prostej pionowej (równoległej do osi rzędnych).
W rezultacie wszystkie czynniki wytwórcze są wykorzystane (znajdują zatrudnienie), zaś
każda próba zwiększenia produkcji prowadzi jedynie do wzrostu poziomu cen.
W długim okresie wzrost poziomu cen nie wpływa na poziom całkowitej wielkości produkcji.
Z tego też względu wielu ekonomistów dowodzi, że długookresowa krzywa zagregowanej
podaży jest pionowa (rysunek 13).
Długookresowa krzywa zagregowanej podaży (LAS) jest zbiorem punktów obrazujących
założoną, stałą relację pomiędzy poziomem cen a realnym dochodem narodowym,
utożsamianym z całkowitą produkcją dóbr i usług w dłuższym okresie czasu.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
48
poziom
cen
(P)
realny dochód
narodowy (Y)
Y
2
Y
1
0
P
1
P
0
SAS
1
P
2
SAS
2
SAS
3
LAS
Rysunek 13. Długookresowa krzywa zagregowanej podaży
Wzrost poziomu cen z
0
P
do
1
P
może spowodować w krótkim okresie zwiększenie
całkowitej produkcji dóbr i usług z
1
Y
do
2
Y
(efekt iluzji pieniężnej). Jednakże w długim
okresie, gdy gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zrozumieją, że realnie nic nie
zyskały, podaż wielu czynników wytwórczych zmniejsza się, przesuwając krótkookresową
krzywą zagregowanej podaży w lewo z
1
SAS
do
3
SAS
, w kierunku wyjściowego poziomu
realnej produkcji
1
Y
. W rezultacie ceny mogą wzrosnąć do poziomu
2
P
, natomiast produkcja
krajowa, czyli realny dochód narodowy nie zmieni się (
1
Y
), co jednoznacznie wskazuje na to,
że długookresowa krzywa zagregowanej podaży (LAS) przyjmuje kształt prostej pionowej.
Wzajemne oddziaływanie zagregowanego popytu i zagregowanej podaży kreuje procesy
gospodarcze, których ostatecznym rezultatem jest krótko- i długookresowa równowaga
makroekonomiczna.
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
49
poziom
cen
(P)
realny dochód
narodowy (Y)
Y
2
Y
1
0
P
1
P
0
P
2
E
0
Y
3
AD
SAS
Rysunek 14. Krótkookresowa równowaga makroekonomiczna
Równowaga makroekonomiczna w krótkim czasie (rysunek 14) występuje w punkcie
przecięcia się krzywej zagregowanego popytu (AD) z krótkookresową krzywą zagregowanej
podaży (SAS), przy poziomie cen
0
P
i poziomie realnego dochodu narodowego
2
Y
.
Przy poziomie cen wyższym od
0
P
, zagregowana podaż przewyższa zagregowany popyt na
dobra i usługi, co w efekcie prowadzi do spadku cen w gospodarce. Natomiast przy poziomie
cen niższym niż
0
P
, np.
2
P
, zagregowana podaż jest mniejsza niż zagregowany popyt na
dobra i usługi. W efekcie poziom cen podniesie się do
0
P
, zaś gospodarka uzyska
równowagę w punkcie
0
E
.
poziom
cen
(P)
realny dochód
narodowy (Y)
Y
2
Y
1
0
P
1
P
0
P
2
AD
1
SAS
2
AD
2
SAS
1
LAS
E
2
E
1
E
0
Rysunek 15. Długookresowa równowaga makroekonomiczna
Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne
50
W długim czasie (rysunek 15), gdy rząd obniża podatki, zwiększa wydatki lub zwiększa
zasób pieniądza (mówimy wówczas, że realizuje ekspansywną politykę fiskalną
i monetarną), przyczynia się do wzrostu całkowitych planowanych wydatków, czego
rezultatem jest przesunięcie krzywej zagregowanego popytu z
1
AD
do
2
AD
. W wyniku tego
punkt równowagi makroekonomicznej przesunie się z
0
E
do
1
E
, całkowita wielkość
produkcji zwiększa się z
1
Y
do
2
Y
, zaś poziom cen wzrasta z
0
P
do
1
P
.
W długim okresie krzywa zagregowanej podaży na skutek wygaśnięcia iluzji pieniężnej
przesunie się w lewo z
1
SAS
do
2
SAS
. W wyniku tego punkt równowagi makroekonomicznej
przemieści się z
1
E
do
2
E
, czyli z powrotem do pierwotnego poziomu równowagi realnego
dochodu narodowego utożsamianego z całkowitą produkcją Y
1
, lecz przy jeszcze wyższym
poziomie cen wynoszącym
2
P
.