P

RZEMYSŁAW

Ł

OZOWSKI

Ogół i szczegół
w komponencjalnej
oraz kognitywnej analizie
zmian semantycznych

Wste˛p

Chociaz˙ semantyka historyczna zawsze znajdowała sie˛ w centrum zainteresowania je˛zy-
koznawców, to jednak ostatnio daje sie˛ wyraz´nie zauwaz˙yc´ sporadycznos´c´ podejmowa-
nych badan´ z zakresu zmian znaczeniowych. Zaistniały stan rzeczy charakteryzuje sie˛
z jednej strony wyeksploatowaniem moz˙liwos´ci opisowo-wyjas´niaja˛cych dawniejszych
metodologii oraz, z drugiej strony, nieufnos´cia˛ w stosunku do nowych propozycji meto-
dologicznych. Semantyka historyczna znalazła sie˛ wie˛c w typowym okresie przejs´cio-
wym, który zakon´czyc´ sie˛ moz˙e dopiero w wypadku podje˛cia na szeroka˛ skale˛ tradycyjnej
problematyki zmian znaczenia, ale juz˙ w ramach nowej i obiecuja˛cej analizy.

Głównym celem niniejszej wypowiedzi jest uzasadnienie zastosowania teorii prototy-

pów jako nowej metody badawczej historycznych zmian znaczenia poprzez skontrasto-
wanie jej z powszechnie znana˛ analiza˛ komponencjalna˛. Mówia˛c o teorii prototypów
odnosimy sie˛ do prac Eleonory Rosch (szczególnie 1978), która jej podstawy stworzyła,
oraz badan´ szczegółowych z zakresu semantyki diachronicznej Geeraertsa (1983, 1985a,
1985b, 1987). Analize˛ komponencjalna˛ przedstawiamy w sposób, w jaki rozumie ja˛ Kle-
parski w swoim studium Semantic Change in English: a Study of Evaluative Develop-
ments in the Domain of HUMANS (1990).

Poniewaz˙ forma niniejszej wypowiedzi ogranicza moz˙liwos´c´ wyczerpuja˛cej prezenta-

cji zagadnienia, skoncentrujemy sie˛ przede wszystkim na problemie odzwierciedlenia

79

stanu faktycznego w obu teoriach. O zasadnos´ci takiej włas´nie dyskusji s´wiadczy prakty-
ka, w której badania diachroniczne sa˛ wyja˛tkowo wraz˙liwe na wszelkie zaburzenia pra-
widłowej relacji pomie˛dzy szczegółem, jako elementem składowym rzeczywistos´ci, oraz
ogółem, jako zasada˛ porza˛dkuja˛ca˛ elementy rzeczywistos´ci

1

. Wystarczy pomina˛c´ z rze-

czywistos´ci kilka szczegółów, by ogólna zasada wypracowana na tak okrojonym materiale
rozmine˛ła sie˛ z˙ałos´nie ze stanem faktycznym. Jez˙eli bowiem analiza zmiany znaczenia
obejmuje nierzadko okres ponad tysia˛ca lat, to kilka pominie˛tych na przestrzeni wieków
nawet drobnych szczegółów moz˙e doprowadzic´ do wre˛cz absurdalnych wniosków.

Opieramy sie˛ tutaj na załoz˙eniu, według którego o wyz˙szos´ci jednej teorii nad druga˛

moz˙na mówic´ dopiero wtedy, kiedy zbada sie˛ ich precyzyjnos´c´ w odzwierciedlaniu
faktów-danych. Innymi słowy, zanim w mys´l danej teorii badacz zechce interpretowac´
dane, powinien najpierw w sposób zadawalaja˛cy przedstawic´ dane. Juz˙ tutaj, bowiem,
na pierwszym etapie analizy (opis) niedokładnos´ci w wyborze i prezentacji szczegółów
(np.: zbyt daleko posunie˛ta generalizacja lub zbytnie zawe˛z˙enie danych) moga˛ rzutowac´
ujemnie na póz´niejsze uogólnienia. Chcemy przez to powiedziec´, z˙e jakkolwiek atrakcyjne
wydawac´ sie˛ moga˛ konkluzje, przy tego rodzaju zaniedbaniach nie musza˛ miec´ wcale wiele
wspólnego z faktycznym przebiegiem zmiany znaczenia. Co wie˛cej, spójnos´c´ dowodzenia
(interpretacji) osia˛gana niestety bywa kosztem spłycenia zasobu danych.

Istotnym zatem staje sie˛ kryterium adekwatnos´ci opisowej, które według Chomsky’ego

(1965: 47) poprzedza warunek adekwatnos´ci wyjas´niaja˛cej. Nawet jes´li to odpowiedz´ na
pytanie „dlaczego? ” (tj. o moc wyjas´niaja˛ca˛) stanowi o jakos´ci analizy, to jednak z˙eby
wyjas´nic´ materiał je˛zykowy, nalez˙y go najpierw opisac´. Wyjas´nienie bowiem jest nie-
uchronnie funkcja˛ opisu. Im bardziej rzetelny opis, tym bardziej wiarygodne wyjas´nienie;
i odwrotnie: im bardziej wybiórczy opis, tym mniej podstaw do udzielania adekwatnych
wyjas´nien´.

Jes´li wie˛c adekwatny opis polegac´ ma na poprawnym przedstawieniu szczegółów,

powstaje pytanie, jak owe dane rozumiec´ i ska˛d je czerpac´. W semantyce historycznej
dane to doste˛pny materiał z´ródłowy, na podstawie którego moz˙na ustalic´ znaczenie danej
jednostki leksykalnej. Stanowiska obu rozpatrywanych w tej wypowiedzi metodologii pod
tym wzgle˛dem sa˛ chyba po prostu identyczne. W obu przypadkach bowiem zwraca uwage˛
wyróz˙niona rola materiału z´ródłowego jako podstawy do formułowania definicji słów
i wyodre˛bniania ich poszczególnych znaczen´. Oto wypowiedz´ Kleparskiego:

„Byłoby powaz˙nym błe˛dem, gdybys´my pomniejszyli role˛ obserwacji kontekstowych

jako jednego ze sposobów dochodzenia do komponencjalnych definicji znaczen´. (...)
W naszym studium stanie sie˛ oczywistym to, z˙e analiza komponencjalna cze˛sto czerpie
z obserwacji kontekstów, w których pojawiaja˛ sie˛ jednostki leksykalne. Dla diachronicz-
nego studium znaczenia jest niezwykle waz˙nym to, z˙e konteksty, podawane przez teksty
z´ródłowe i słowniki, stanowia˛ konieczna˛ podstawe˛ przy okres´laniu komponentów” (1990:
22–23).

Podobnie Geeraerts opiera swoje badania wyła˛cznie na materiale z´ródłowym, zmiany

znaczenia ilustruja˛c całozdaniowymi cytatami za Woordenboek der Nederlandsche
Taal, w tej chwili juz˙ 27-tomowego odpowiednika tego, co dla je˛zyka angielskiego
stanowi Oxford English Dictionary.

Oczywis´cie, najlepszym sposobem konfrontacji analizy komponencjalnej i teorii pro-

totypów jako dwóch odmiennych sposobów widzenia historycznej zmiany semantycznej
byłoby przedstawienie rozwoju znaczenia tego samego słowa (słów) przez dwóch nieza-

80

lez˙nych badaczy. Tego jednak nie jestes´my w stanie uczynic´, głównie dlatego, z˙e doste˛pne
nam badania nie pokrywaja˛ sie˛ co do wyboru analizowanego materiału.

W dalszej cze˛s´ci artykułu poddamy analizie zmiany znaczeniowe, jakim uległo słowo

angielskie KNIGHT (pol. „rycerz”). Teraz sygnalizujemy pytania, które okaz˙a˛ sie˛ istotne
dla naszej analizy, i które jednoczes´nie zapowiadaja˛ kolejnos´c´ poruszanych problemów
w poniz˙szej wypowiedzi.

(1) Jak kształtuje sie˛ relacja pomie˛dzy „ogółem” i „szczegółem” w analizie kompo-

nencjalnej Kleparskiego na przykładzie rozwoju znaczenia słowa KNIGHT?

(2) Na ile faktycznie szczegółowy powinien byc´ opis rozwoju znaczenia KNIGHT,

by mógł odzwierciedlic´ cały materiał z´ródłowy podawany przez słowniki?

(3) W jakim zakresie dane przyje˛te przez Kleparskiego pokrywaja˛ sie˛ z materiałem

słownikowym?

(4) Czy i jak teoria prototypów jest w stanie skonstruowac´ ogólna˛ zasade˛ rozwoju znacze-

nia słowa KNIGHT przy zachowaniu całej szczegółowos´ci materiału z´ródłowego?

‘Knight’ w analizie komponencjalnej

W swojej pracy Kleparski rozbija znaczenie słowa w obre˛bie trzech komponentów: po-
wszechnego (ang. „common”), diagnostycznego (”diagnostic”) oraz uzupełniaja˛cego
(”supplementary”). Komponenty powszechne okres´laja˛ konieczne i wystarczaja˛ce wa-
runki przynalez˙nos´ci znaczenia do danej domeny semantycznej. Komponenty diagnosty-
czne wyróz˙niaja˛ w obre˛bie domeny tylko te cechy znaczenia, które sa˛ udziałem pewnej
zawe˛z˙onej grupy znaczen´. Wreszcie, komponenty uzupełniaja˛ce wyszczególniaja˛ infor-
macje nie niezbe˛dne lub konieczne przy precyzowaniu kontrastów znaczeniowych

2

.

Rozwój znaczenia słowa KNIGHT przedstawia Kleparski w formie szes´ciu naste˛puja˛-

cych po sobie etapów (Tabela 1)

3

.

Etap 1>

Etap 2>

Etap 3>

Etap 4>

Etap 5>

Etap 6

+HUMAN
(–ADULT)
(+MALE)

+HUMAN
–ADULT
(+MALE)
([AGENT
[SERVE
[X]]])

+HUMAN
+MALE
([AGENT
[SERVE
[X]]])

+HUMAN
(+MALE)
([AGENT
[SERVE
[MILITARY
[BODY]]]])

+HUMAN
(+MALE)
([POSSESSOR
[HONOUR-
ABLE
[MILITARY
[DEGREE]]]])

+HUMAN
+MALE
([POSSESSOR
[HONOUR-
ABLE
[MILITARY
[DEGREE]]]

dodanie
osłabienie

zanik

dodanie

zasta˛pienie

osłabienie

Tabela 1. Struktura diachroniczna KNIGHT w analizie komponencjalnej Kleparskiego
(1990: 73–77).

81

Gdybys´my binarne cechy komponencjalne mieli opisac´, znaczenie słowa KNIGHT

wygla˛dałoby naste˛puja˛co:

– na Etapie 1: „chłopiec”,
– na Etapie 2: „chłopiec-słuz˙a˛cy”,
– na Etapie 3: „słuz˙a˛cy płci me˛skiej bez wzgle˛du na wiek”,
– na Etapie 4: „słuz˙a˛cy pełnia˛cy obowia˛zki z˙ołnierskie”,
– na Etapie 5: „me˛z˙czyzna podniesiony przez monarche˛ do zaszczytnej funkcji woj-

skowej”,

– na etapie 6 Kleparski postuluje osłabienie komponentu diagnostycznego (+MALE)

do <+MALE>, warunkowanego zmianami w stosunkach społecznych i w społecznej s´wia-
domos´ci.

Spróbujmy umiejscowic´ powyz˙sze znaczenia na prostej reprezentuja˛cej upływ czasu.

(Patrz Wykres 1). Jest to tym bardziej wskazane, z˙e poszczególne znaczenia układaja˛ sie˛
w chronologiczny i linearny cia˛g. Pierwsze trzy etapy nalez˙y według Kleparskiego umie-
s´cic´ w okresie staroangielskim. Etap 4 rozpoczyna sie˛ w wieku jedenastym. Etap 5 odno-
szony jest do „... w pełni rozwinie˛tego systemu feudalnego, a najcze˛s´ciej do XVI wieku”
(Kleparski 1990: 76). Brak wskazówek co do dokładniejszego datowania Etapu 6, niemniej
jest on chronologicznie konsekwencja˛ Etapu 5.

Wykres 1. Chronologia wyste˛powania zmian znaczenia KNIGHT na podstawie Kle-

parskiego (1990).

Mimo, z˙e powyz˙szy opis zmiany znaczenia słowa KNIGHT układa sie˛ w logiczny

cia˛g naste˛puja˛cych po sobie etapów, to jednak analiza budzi kilka wa˛tpliwos´ci.

(1) Czy analiza Kleparskiego bierze pod uwage˛, jes´li nie wszystkie, to wie˛kszos´c´

wyste˛puja˛cych na przestrzeni wieków znaczen´ słowa KNIGHT?

(2) Czy rzeczywis´cie rozwój znaczenia słowa KNIGHT przybiera forme˛ linearnej,

etapowej progresji?

(3) Czy rzeczywis´cie rozwój znaczenia podlega atomizacji do poziomu komponentów

o s´cis´le i wyraz´nie okres´lonych granicach?

U podstaw wszystkich trzech pytan´ lez˙y ta sama troska o prawidłowe miejsce szczegó-

łu, czyli pojedynczych znaczen´ słowa KNIGHT, przy formułowaniu ogółu, czyli gene-
ralnej zasady przebiegu zmiany znaczenia słowa KNIGHT.

„Knight” w słownikach

Juz˙ nawet pobiez˙ny przegla˛d słownikowego zapisu materiału z´ródłowego odnosza˛cego sie˛
do hasła KNIGHT zmusza do udzielenia negatywnych odpowiedzi na dwa pierwsze
pytania:

IX XI XVI XX

1>2>3>4 > 5 > 6

82

(1) cytowana powyz˙ej analiza komponencjalna nie uwzgle˛dnia nawet połowy daja˛cych

sie˛ wyróz˙nic´ znaczen´ słowa KNIGHT, oraz

(2) historyczny rozwój znaczenia słowa KNIGHT nie daje sie˛ zamkna˛c´ w ramach

linearnej sekwencji kilku naste˛puja˛cych po sobie znaczen´.

(Odpowiedzi na pytanie 3, cytowane w kon´cu cze˛s´ci poprzedniej, udzielimy w dalszym

cia˛gu artykułu).

Nasz Wykres 2 wyróz˙nia 21 sensów słowa KNIGHT oraz przyporza˛dkowuje poszcze-

gólnym sensom ramy czasowe, okres´lone na podstawie cytatów podanych w materiale
słowników, a ws´ród nich przede wszystkim Oxford English Dictionary (1989). Odczy-
tywanie czasowego zakresu wyste˛powania danego sensu nalez˙y traktowac´ z pewna˛ ostroz˙-
nos´cia˛, zezwalaja˛c na nieco elastycznos´ci. Chociaz˙ bowiem w wie˛kszos´ci wypadków
moz˙liwe jest podanie dokładnej daty pierwszego i ostatniego sensu, bardziej włas´ciwe
wydaje sie˛ podanie ogólnej perspektywy czasowej przy jednoczesnym skoncentrowaniu
sie˛ przede wszystkim na mnogos´ci i paralelnos´ci wyste˛powania znaczen´. Podobnie, tam
gdzie w materiale słownikowym moz˙na znalez´c´ tylko jeden cytat dokumentuja˛cy dany
odcien´ znaczeniowy, przedstawiamy go raczej jako bliz˙ej nieokres´lony obszar czasowy
(sta˛d półokra˛głe nawiasy wokół sensów 5, 18, 20), a nie jako po prostu punkt w czasie.
Zwrócic´ nalez˙y przy tym uwage˛ na to, z˙e nie podejmujemy z˙adnych prób jakiegokolwiek
ła˛czenia sensów, ani na zasadzie relacji chronologicznego wynikania (jednego sensu
z drugiego) ani na zasadzie uogólniania (kilku sensów w wie˛ksze całos´ci). Unikamy w ten
sposób tendencji do podporza˛dkowywania szczegółów z góry narzuconemu czy oczeki-
wanemu uogólnieniu.

Oto pełna lista stwierdzonych odcieni znaczeniowych słowa KNIGHT na przestrzeni

ostatnich jedenastu stuleci:

1 – chłopiec, młodzieniec,
2 – słuz˙a˛cy płci me˛skiej (chłopiec lub dorosły me˛z˙czyzna),
3 – poddany lub stronnik króla (lub innego okres´lonego zwierzchnika), który w zamian

za prawo posiadania ziemi zobowia˛zany był wspierac´ zwierzchnika w charakterze cie˛z˙-
kozbrojnego jez´dz´cy,

4 – me˛z˙czyzna oddany słuz˙bie dla damy jako członek jej dworu lub champion na

wojnie i turniejach,

5 – kobieta-bohaterka (heroina),
6 – me˛z˙czyzna wyniesiony do zaszczytnej godnos´ci wojskowej przez króla lub inna˛

uprawniona˛ osobe˛, przy czym zaszczytu zazwyczaj doste˛puje osoba szlachetnego rodu po
odbyciu regularnej słuz˙by jako paz´ (ang. „page”), a naste˛pnie giermek (ang. „squire”),

7 – me˛z˙czyzna wyniesiony do godnos´ci „sir’a”, uwaz˙anej za odpowiednik pozycji

s´redniowiecznego rycerza, przez władce˛ w uznaniu osobistych zasług lub w nagrode˛ za
słuz˙be˛ dla korony lub kraju,

8 – gentleman repezentuja˛cy hrabstwo (ang. „shire”) lub okre˛g (ang. „county”) w par-

lamencie,

9 – nazwa rangi lub stanowiska w konserwatywnym stowarzyszeniu politycznym zwa-

nym Primrose League i powołanym w celu zachowania i kontynuowania polityki Disrae-
li’ego,

10 – w przenos´nym zwrocie „knight in shining armour” (pol. „rycerz w ls´nia˛cej

zbroi”): nieformalne lub ironiczne okres´lenie me˛z˙czyzny uwaz˙anego za uosobienie s´red-
niowiecznego rycerza, szczególnie w swoim stosunku do kobiet,

83

11 – okres´lenie znanych postaci z historii staroz˙ytnej lub mitologii, którym przypisuje

sie˛ pozycje˛ lub range˛ podobna˛ do tej charakterystycznej dla rycerza,

12 – cze˛ste tłumaczenie łacin´skiego „miles” na oznaczenie szeregowego z˙ołnierza,
13 – tak jak wyz˙ej, ale przenos´nie,
14 – przedstawiciel klasy „equities”, którzy pierwotnie tworzyli jazde˛ rzymskiej armii,

a póz´niej stanowili warstwe˛ bogaczy o wielkim znaczeniu politycznym,

15 – przedstawiciel (obywatel) drugiej klasy Aten´czyków według konstytucji Solona

o dochodzie sie˛gaja˛cym 300 medimni,

16 – skoczek w szachach,
17 – w zwrocie „knight’s move”: osoba, która poste˛puje w sposób niebezpos´redni lub

skryty,

18 – walet w kartach,
19 – tzw. poler (słupek) na pokładzie statku przytrzymuja˛cy kra˛z˙ki linowe, przez które

przecia˛gnie˛te sa˛ gardafały lub fały słuz˙a˛ce do stawiania i opuszczania z˙agli,

20 – zabawa, w której dwóch duz˙ych chłopców bierze na ramiona dwóch mniejszych;

zabawa polega na tym, z˙e wyz˙si chłopcy udaja˛ konie, podczas gdy mniejsi próbuja˛ zrzucic´
siebie nawzajem na ziemie˛,

21 – w zwrocie „white knight”: trzecia strona w sytuacji przedsie˛biorstwa zagroz˙one-

go przeje˛ciem (ang. „take-over”) wprowadzona przez strone˛ zagroz˙ona˛ dla ocalenia przed
ewentualnym wchłonie˛ciem przez inne przedsie˛biorstwo.

. . . . . . . . . . .

1
2
3
4
(5)
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
(18)
19
(20)
21

X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX

1 – chłopiec, młodzieniec

2 – słuz˙a˛cy płci me˛skiej

3 – cie˛z˙kozbrojny jez´dziec

4 – adorator damy lub jej champion

5 – kobieta-bohaterka

6 – me˛z˙czyzna wyniesiony przez monarche˛ do zaszczyt-
nej godnos´ci wojskowej

7 – me˛z˙czyzna wyniesiony do godnos´ci „sir’a”

8 – gentleman reprezentuja˛cy hrabstwo w parlamencie

9 – ranga w stowarzyszeniu Primrose League

10 – me˛z˙czyzna uosabiaja˛cy s´redn. rycerza

11 – postac´ z historii staroz˙. lub mitologii
12 – szeregowy z˙ołnierz

13 – szeregowy (zwykły) z˙ołnierz, przenos´nie

14 – członek jazdy rzymskiej armii

15 – przedstawiciel drugiej klasy Aten´czyków

16 – skoczek w szachach

17 – osoba niebezpos´rednia i skryta
18 – walet w kartach

19 – poler na pokładzie statku

20 – zabawa chłopców

21 – trzecia strona w sytuacji zagroz˙enia przeje˛ciem

przedsie˛biorstwa

Wykres 2. Odcienie znaczeniowe słowa „knight”.

84

Odpowiadaja˛c na nasze trzecie wyjs´ciowe pytanie o stosunek materiału przyje˛tego do

analizy przez Kleparskiego do ogólnego zasobu danych doste˛pnych za pos´rednictwem
słowników wypada nam poczynic´ kilka uwag.

(a) Przede wszystkim widac´ wyraz´nie, z˙e w analizie komponencjalnej stan faktyczny

jest przedstawiony w sposób zarówno wybiórczy, jak i tendencyjny. Trudno bowiem nie
oprzec´ sie˛ wraz˙eniu, z˙e w analizie chodzi o relegowanie wszelkich transformacji do sfery
awansu społecznego przy troskliwym nienaruszaniu dwóch głównych komponentów,
powszechnego +HUMAN i diagnostycznego +MALE. Jes´li tak, to obrona tezy tytułowej
pracy o jakos´ciowych (tu: amelioracyjnych) zmianach znaczeniowych odbywa sie˛ ko-
sztem prawdy historycznej najwidoczniej w imie˛ interesów faworyzowanej metodologii.
Bo czy moz˙na nazwac´ innym niz˙ s´wiadomie tendencyjnym załoz˙enie, według którego
z tego samego z´ródła wybiera sie˛ jedynie mniejsza˛ cze˛s´c´ cytatów, by wie˛ksza˛ traktowac´
jako niebyła˛, nawet jes´li jest ona tak bardzo wyraz´nie grupowana i definiowana, jak to ma
miejsce w Oxford English Dictionary? Szczegół został wie˛c zredukowany do roli całko-
wicie słuz˙ebnej wzgle˛dem ogółu. W analizie komponencjalnej to szczegóły maja˛ pasowac´
do ogółu, a nie ogół ma tłumaczyc´ szczegóły. Teza w takiej sytuacji jest zarówno punktem
wyjs´cia jak i punktem docelowym analizy, przy czym nie waz˙ne, czy po drodze znajda˛ sie˛
jakies´ elementy rzeczywistos´ci usprawiedliwiaja˛ce jej (tj. tezy) zaistnienie.

Gwoli s´cisłos´ci, w porównaniu z 21 znaczeniami wyróz˙nionymi przez nas, opis kom-

ponencjalny oferuje zaledwie 5 definicji (które odpowiadaja˛ naszym sensom 1, 2, 3, 6, 7).
Pojemnos´c´ opisowa nie przekracza zatem 25%. O pojemnos´ci czy adekwatnos´ci wyjas´-
niaja˛cej wcale nie moz˙e byc´ mowy, skoro sam autor stwierdza, z˙e

„... w zastosowaniu metody komponencjalnej nalez˙y widziec´ próbe˛ udzielenia odpo-

wiedzi na pytania co sie˛ stało? i jak sie˛ stało? , raczej niz˙ odpowiedz´ na pytanie dlaczego
sie˛ stało? „ (1990: 39).

(b) Nawet jes´li zawe˛zimy cały doste˛pny materiał je˛zykowy jedynie do pie˛ciu znaczen´,

to i tak trudno zrozumiec´, dlaczego rozwój znaczenia słowa KNIGHT ma przypominac´
linearna˛ progresje˛. Zauwaz˙my, z˙e znaczenia „chłopiec-słuz˙a˛cy” (u Kleparskiego Etap
3, u nas sens 2) oraz „cie˛z˙kozbrojny jez´dziec” (Etap 4, sens 3) zachodza˛ na siebie na
przestrzeni ponad stu lat. Równoległos´c´ wyste˛powania jest jeszcze dłuz˙sza (około 150 lat)
w przypadku znaczen´ „cie˛z˙kozbrojny jez´dziec” i „pasowany przez króla do zaszczytnej
godnos´ci wojskowej” (Etap 5, u nas sens 6).

Paralelnos´c´ w wyste˛powaniu znaczen´ (sensów) jest jeszcze lepiej widoczna, gdy sie˛

bierze pod uwage˛ ich pełna˛ game˛. Włas´ciwie nie sposób wyróz˙nic´ wtedy takiego okresu
czasu, w którym panowałoby niepodzielnie jedno znaczenie. Na uwage˛ zasługuja˛ czasy
Szekspira, kiedy to około roku 1600 wyste˛powało jednoczes´nie co najmniej dziesie˛c´ (!)
róz˙nych odcieni znaczeniowych. Słowo KNIGHT mogło oznaczac´ wtedy tak róz˙ne
denotaty, jak „walet w kartach”, „skoczek w szachach”, „znana postac´ z historii staroz˙yt-
nej lub mitologii”, „poseł do parlamentu”, „heroina”, „cze˛s´c´ osprze˛tu okre˛towego, tzw.
poler”, itd. Nie moz˙na sie˛ przeciez˙ spodziewac´ tego, z˙e dany sens ginie całkowicie w cia˛gu
jednego dnia, a juz˙ w cia˛gu dnia naste˛pnego powstaje sens alternatywny. W rozwoju
semantycznym mamy bardzo wyraz´nie do czynienia z równoległym wyste˛powaniem
wielu róz˙nych sensów.

(c) W konteks´cie powyz˙szej uwagi cytujemy ostatni akapit studium Kleparskiego.
„Uproszczenie, którego nie udało mi sie˛ unikna˛c´, to formalne przedstawienie analizo-

wanych zmian. W swojej analizie przyja˛łem notacje˛ linearna˛, czyli taka˛, w której Etap 1>

85

Etap 2> Etap 3 itd. Zmiany zatem przedstawione sa˛ jako etapowa progresja, przy czym na
kaz˙dym etapie wyste˛puje ilos´ciowa alternacja. (...) Taka notacja moz˙e sugerowac´, z˙e
rozwój znaczenia przebiega bezpos´rednio od znaczenia wyjs´ciowego do znaczenia doce-
lowego. To oczywis´cie nie jest zgodne z prawda˛. Cze˛sto na danym etapie wyste˛puje wie˛cej
niz˙ jedno znaczenie” (1990: 171–172).

Musimy wie˛c pogodzic´ dwie odmienne postawy: z jednej strony wyja˛tkowa˛ konse-

kwencje˛ w linearnym rysowaniu nielinearnej rzeczywistos´ci i, z drugiej strony, szczere
zakłopotanie badacza z tytułu wyników przeprowadzonego studium. Jez˙eli to Kleparski
uparcie doszukuje sie˛ jednego wymiaru tam, gdzie jest ich wiele, wine˛ za nieprawdziwy
opis ponosi sam badacz. Ale jez˙eli to metodologia nie pozwala mu widziec´ całej złoz˙onos´ci
materiału, wtedy nieadekwatna˛ okazuje sie˛ analiza jako narze˛dzie opisu.

Sa˛dzimy, z˙e to komponencjalna analiza znaczenia zawodzi pod wzgle˛dem adekwat-

nos´ci i pojemnos´ci opisowej. Włas´ciwa jej daleko posunie˛ta atomizacja znaczenia z
jednej strony oraz pretensja do analitycznego opisu historycznej zmiany znaczenia
z drugiej strony nieuchronnie prowadza˛ do kompromisu, w którym oba załoz˙enia sa˛
spełnione, ale pod warunkiem zawe˛z˙enia bazy danych tak znacznego, by opisywane
kategorie leksykalne ani na moment nie wykraczały poza narzucone im ramy znaczeniowe.
Innymi słowy, płynny, zwarty i logiczny przebieg zmian semantycznych jest warunkowa-
ny zarówno przez arbitralne narzucenie granic kategorii, jak i niepełny materiał
je˛zykowy przyje˛ty do analizy.

„Knight” w teorii prototypów

Czy powyz˙sze braki i słabos´ci analizy komponencjalnej sa˛ moz˙liwe do uniknie˛cia w ra-
mach teorii prototypów? Przede wszystkim wróc´my do naszych 21 sensów słowa
KNIGHT (patrz Wykres 2), tym razem staraja˛c sie˛ grupowac´ je w wie˛ksze całos´ci.
Zaistnieja˛ wtedy pomie˛dzy poszczególnymi sensami relacje, które nie tylko stworza˛ siec´
powia˛zan´ wzajemnego przenikania sie˛ sensów (co moz˙na odczytac´ juz˙ z Wykresu 2), ale
równiez˙ zwróca˛ uwage˛ na mechanizmy historycznej zmiany znaczenia (patrz Wy-
kres 3 obrazuja˛cy wzajemne powia˛zania mie˛dzy sensami).

Wykres 3. Struktura diachroniczna słowa „knight” w uje˛ciu prototypowym.

86

Podsumowuja˛c opis materiału je˛zykowego moz˙na stwierdzic´, z˙e istnieja˛ co najmniej

cztery powody, dla których teoria prototypów wydaje sie˛ byc´ odpowiednia˛ i obiecuja˛ca˛
metoda˛ badawcza˛ historycznych zmian semantycznych. Podajemy je tutaj za Geeraertsem
(1983), nawia˛zuja˛c do naszego materiału z zakresu historii znaczenia słowa KNIGHT.

(1) W mys´l teorii prototypów struktura diachroniczna KNIGHT charakteryzuje sie˛

brakiem jednoznacznie okres´lonych granic kategorii semantycznych.

„Zamiast s´cis´le okres´lonych sensów rozwijaja˛cych sie˛ w hierarchicznie uporza˛dkowa-

ny sposób znajdujemy synchronicznie róz˙ne znaczenia zlewaja˛ce sie˛ w procesie zmiany
semantycznej” (Geeraerts, 1983: 17).

Rzeczywis´cie, w naszym materiale przykładami tego zjawiska sa˛ wszystkie te sensy,

które pojawiaja˛ sie˛ w wyniku funkcjonownia kilku znaczen´ juz˙ istnieja˛cych (np.: sens 15
dzie˛ki sensom 6, 7, 14), oraz wszystkie te odcienie peryferyjne, które jedynie marginalnie
róz˙nia˛c sie˛ od sensów centralnych poszerzaja˛ jednakz˙e ich granice semantyczne tak
znacznie, z˙e burza˛ obraz kategorii jakoby zamknie˛tych i s´cis´le okres´lonych (np.: sens 12
poszerzony o sensy 13 i 19).

(2) Teoria prototypów zakłada, z˙e w mechanizmie zmiany semantycznej niektóre

kategorie maja˛ znaczniejszy udział niz˙ pozostałe. Innymi słowy, pod wzgle˛dem wkładu
do ogólnego procesu rozwoju znaczenia moz˙na mówic´ o róz˙nym cie˛z˙arze gatunkowym
poszczególnych sensów (ang. „differences in attributive salience”, według Geeraerts,
1983: 20).

W naszym materiale, na przykład, w rozwoju znaczenia słowa KNIGHT sens 4 odgry-

wa o wiele wie˛ksza˛ role˛ niz˙ sens 15. Pierwszy, centralny, determinuje znaczenie aktywnie,
przyczyniaja˛c sie˛ do jego zmiany, podczas gdy drugi, peryferyjny, nie ma z˙adnego udziału
w powstawaniu nowych sensów.

(3) W obre˛bie tego samego prototypu pomie˛dzy róz˙nymi kategoriami istnieja˛ powia˛-

zania cze˛s´ciowego zawierania sie˛ (ang. „partial mapping”) oraz ogólnego podobien´stwa
(ang. „overall resemblance”). Geeraerts rozumie przez to, z˙e

„... nowe uz˙ycie róz˙ni sie˛ naturalnie od uz˙ycia, z którego jest derywowane, ale sama

derywacja moz˙liwa jest jedynie dzie˛ki temu, z˙e ogólne podobien´stwo do starej aplikacji
zostało zachowane” (1983: 20).

Odnosza˛c to do naszej analizy słowa KNIGHT odkrywamy, z˙e wprawdzie w obu

sensach 4 i 10 zawiera sie˛ to samo poje˛cie prototypowe (tj. „me˛z˙czyzna gotowy pos´wie˛cic´
sie˛/adorowac´/słuz˙yc´ kobiecie”), ale sens póz´niejszy niesie ze soba˛ juz˙ nowy element,
w którym nie ma dawnej gotowos´ci do wyste˛powania w roli championa na wojnie i tur-
niejach.

(4) Ogólnie, obraz zmian znaczenia teoria prototypów widzi na zasadzie wyste˛powania

siatki sensów, wzajemnie zachodza˛cych na siebie i ze soba˛ powia˛zanych. Jez˙eli w obre˛bie
jednego sensu moz˙e wysta˛pic´ szereg pobocznych aplikacji (patrz np. sens centralny 4 i jego
peryferyjne aplikacje 5, 10, 21), to taki sam mechanizm funkcjonuje takz˙e na poziomie
najwyz˙szym, tzn. w obre˛bie prototypowego znaczenia jednostki leksykalnej KNIGHT.
I tutaj bowiem moz˙na mówic´ o linii centralnej reprezentowanej przez sensy 2, 3, 4, 6 oraz
liniach peryferyjnych.

Reasumuja˛c, teoria prototypów w badaniach historycznych zmian semantycznych znaj-

duje swoje zastosowanie na poziomie synchronicznej analizy znaczenia (argument 1), na
poziomie badan´ udziału poszczególnych sensów w rozwój znaczenia (arg. 2), na poziomie

87

relacji kontrastu i podobien´stwa pomie˛dzy sensami (arg. 3), oraz na poziomie studium
diachronicznego rozwoju prototypowego znaczenia (arg. 4).

Okazuje sie˛ ponadto, z˙e przy precyzowaniu ogólnej tendencji rozwoju znaczenia wcale

nie musi wysta˛pic´ koniecznos´c´ wybiórczego traktowania materiału z´ródłowego, podobnie
jak kompleksowos´c´ danych wcale nie wyklucza moz˙liwos´ci skonstruowania generalnego
mechanizmu zmian semantycznych. Innymi słowy, w prototypowym uje˛ciu semantyki
diachronicznej istnieje pełne sprze˛z˙enie ogółu i szczegółu: ogół uwzgle˛dnia szczegół,
a szczegół uzasadnia ogół, bez niebezpieczen´stwa afirmacji jednego kosztem pomniej-
szenia drugiego.

Przypisy

1

Zastosowana opozycja pomie˛dzy szczegółem oraz ogółem ma na celu zwrócenie uwagi na dwa moz˙liwe

sposoby badania zmiany znaczenia: od szczegółu do ogółu oraz od ogółu do szczegółu. Jes´li pierwszy, indukcyjny,
uprawnia do formułowania ogólnych wniosków dopiero w oparciu o ekspozycje˛ cza˛stkowych danych, to drugi,
dedukcyjny, zezwala na to, by formułowanie zasady poprzedzało jej faktograficzna˛ dokumentacje˛ (dowód). Bez
wzgle˛du na to, na którym etapie analizy pojawia sie˛ uogólnienie (tutaj: ogół), powinno ono zawsze znajdowac´
oparcie w zbiorze doste˛pnych informacji cza˛stkowych (tutaj: szczegóły).

2

Jez˙eli powyz˙sze rodzaje komponentów na zasadzie binarnych opozycji definiuja˛ znaczenie słowa w danym

momencie ewolucji znaczenia, to w procesie historycznej zmiany ulegac´ one moga˛ naste˛puja˛cym transforma-
cjom: pojawianie sie˛ nowych komponentów, zanik komponentów istnieja˛cych, zaste˛powanie, osłabienie, wzmoc-
nienie, zmiana znaku, jakos´ciowa kalibracja.

3

W nawiasach okra˛głych umieszczone sa˛ komponenty diagnostyczne, a w pochyłych komponenty uzupeł-

niaja˛ce. Komponent powszechny +HUMAN wyste˛puje bez nawiasów. Poza tym, wyróz˙niono komponenty
złoz˙one (w nawiasach kwadratowych), komponenty alternatywne (w nawiasach klamrowych), oraz komponenty
jednoczes´nie złoz˙one i alternatywne (w nawiasach kwadratowych i klamrowych).

Bibliografia

Chomsky N., Aspects of the Theory of Syntax, Cambridge, Mass 1965.
Geeraerts D., „Prototype theory and diachronic semantics. A case study”, Indogermanische Forschungen 88,

1–32 (1983).

–, „Cognitive restrictions on the structure of semantic change”, [w:] Historical Semantics – Historical Word

Formation. Ed. by J. Fisiak, Berlin 1985 (a).

–, „Polysemization and Humboldt’s principle”, [w:] La Polysémie: Lexicographie et Cognition. Ed. R. Jon-

gen, Louvain-la-Neuve 1985 (b).

–, „Homonymy, iconicity, and prototypicality”, Referat wygłoszony w czasie Eight International Conference

on Historical Linguistics, Lille 1987.

Kleparski G. A., Semantic Change in English. A Study of Evaluative Developments in the Domain of

HUMANS, Lublin 1990.

Rosch E., „Cognitive representations of semantic categories”, Journal of Experimental Psychology 104,

192–233 (1075).

–, „Principles of categorization”, [w:] Cognition and Categorization. Ed. E. Rosch and B. B. Lloyd, Hillsdale,

NJ. Lawrence Erlbaum 1978.

88

Summary

Prototype theory is viewed against componential analysis in terms of adequacy and
practical application in describing and explaining semantic changes. The underlying
problem is whether the two theories can succesfully deal with the semantic development
of one word (”knight”) no matter how many of its different nuances have been attested
since Old English to modern times. If componential analysis is found to lack precision
already on the level of description, prototype theory not only makes enough room for all
the data, but also satisfactorily accounts for semantic developments by means of the
network of central (prototypical) and peripheral nuances.

Résumé

La présente communication est consacrée a l’application des deux théories aux études
diachroniques: de la théorie des prototypes et d’analyse componentielle. En particulier,
nous examinons le dévéloppement historique d’un mot anglais „knight” (”chevalier”)
depuis le 9e siecle. Tandis que l’analyse componentielle ne satisfait pas meme l’adéquacie
descriptive dans le sens de Chomsky, la théorie des prototypes est capable d’embrasser non
seulement la richesse des formes linguistiques, mais – grace au réseau des sens centreaux
et périphériques – présenter, dans la maniere la plus systematique, l’évolution des sens eux
memes.

89

90