Jewgienij Prieobrażenski

NEP i zadania partii

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2008

Jewgienij Prieobrażenski – NEP i zadania partii (1921 rok)

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 2 –

www.skfm.w.pl

„NEP   i   zadania   partii”   („Nowaja   ekonomiczeskaja 
politika i zadacza partii”) Jewgienija Prieobrażenskiego 
został opublikowany jako aneks do wydania „Abecadła 
komunizmu” (z 1924 roku), ale jak wynika z jego treści 
napisany został znacznie wcześniej, bezpośrednio po X 
Zjeździe RKP(b) w 1921 r., i wtedy po raz pierwszy 
opublikowany.

Podstawa   niniejszego   wydania:   antologia   tekstów 
„Marksizm XX wieku”, część I, red. naukowa Janusz 
Dobieszewski   i   Marek   J.   Siemek,   Wydawnictwa 
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1990.

Tłumaczenie   z   języka   rosyjskiego:   Janusz 
Dobieszewski.

Jewgienij Prieobrażenski – NEP i zadania partii (1921 rok)

Zacznijmy od zadań, jakie powinny być zrealizowane w dziedzinie rozwoju sił wytwórczych w 

Rosji, przyjmując za punkt wyjścia ich dzisiejszy stan realny. Następnie przyjrzyjmy się zadaniom, przed 
jakimi stoi partia.

Przede   wszystkim   problem   wielkiego   przemysłu.   Liczba   funkcjonujących   w   roku   1920 

przedsiębiorstw   przekraczała   nasze   możliwości   tak   pod   względem   zasobów   aprowizacyjnych,   jak   i 
surowcowych. Przedsiębiorstwa nie pracowały przez cały rok, często musiano je unieruchamiać z powodu 
braków materiałowych i niemożliwości zapewnienia robotnikom realnego wynagrodzenia. Rezultatem 
tego   były   ogromne   ilości   nie   wykorzystanej   siły   roboczej,   nadmierne   zużywanie   paliwa,   znaczne 
przestoje maszyn, marnotrawstwo zasobów aprowizacyjnych i pieniężnych, wreszcie – bardzo niska 
produkcja. W porównaniu z odpowiednimi wynikami sprzed wojny większość przedsiębiorstw pracowało 
ze stratą dla państwa. Obecnie stawiamy przed sobą zadanie zwiększenia produkcji przy zmniejszeniu 
ilości zużywanych paliw, przy redukcji zatrudnienia, przy takiej samej lub nawet mniejszej ogólnej ilości 
środków aprowizacyjnych (z tym,  że oczywiście przy lepszym  zaopatrzeniu na jednego robotnika). 
Oznaczać to będzie ogromny krok naprzód w dziele rozwoju sił wytwórczych, przede wszystkim rozwoju 
wielkiego przemysłu. Liczne doświadczenia i ich analiza prowadzą do wniosku, że zadanie to jest w 
ogóle wykonalne i że może być wykonane przy odpowiednich wysiłkach w roku obecnym i przyszłym. 
Konieczne jest jedynie, by każde przedsiębiorstwo dokładnie znało wielkość produktu przekazywanego 
państwu oraz środki, które od państwa otrzymuje, zwłaszcza – by dokładnie było określone to, co 
otrzymuje od państwa robotnik w formie zaopatrzenia, wynagrodzenia pieniężnego, mieszkania itd. i by 
wzrost realnej płacy roboczej zależał od wzrostu realnej produkcji.

1. Średni przemysł

Terenowe   jednostki   administracji   gospodarczej   winny   uruchomić   taką   maksymalną   liczbę 

średnich przedsiębiorstw, przy której możliwe będzie zapewnienie ciągłej produkcji. Przedsiębiorstwa, na 
które nie starcza sił i środków, należy oddać w dzierżawę na korzystnych dla państwa warunkach. Biorąc 
pod   uwagę   ogromny   popyt   na   produkty   wytwarzane   dawniej   w   różnego   rodzaju   średnich 
przedsiębiorstwach,   zarówno   przedsiębiorstwa   zarządzane   przez   terenowe   jednostki   administracji 
gospodarczej, jak i przedsiębiorstwa oddane w dzierżawę mają wszelkie dane, by szybko stanąć na 
nogach   i   w   pełni   pokryć   swoje   wydatki.   W   rezultacie   powinien   nastąpić   stopniowy   rozwój   sił 
wytwórczych   w   sferze   średniego   przemysłu,   a   także   początek   zdrowej   konkurencji   między   nim   a 
chałupnictwem i rzemiosłem.

2. Drobna produkcja

Lokalna produkcja chałupnicza poniosła w okresie wojny i rewolucji najmniejsze straty, była 

jednak mocno skrępowana w dalszym rozwoju swym chwiejnym charakterem politycznym oraz brakiem 
wolnego handlu. Ponieważ w warunkach nowej polityki ekonomicznej władzy radzieckiej przeszkody te 
zostają usunięte, więc przed rozwojem tej gałęzi gospodarki rysują się szerokie perspektywy. Wzrost w 
dziedzinie   rzemiosła   i   chałupnictwa   dostrzegany   jest   w   ciągu   ostatniego   pół   roku   powszechnie, 

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 3 –

www.skfm.w.pl

Jewgienij Prieobrażenski – NEP i zadania partii (1921 rok)

rozpoczyna się konkurencja wewnątrz drobnej produkcji, więcej jest przedsięwzięć o podstawowym 
znaczeniu dla życia społeczeństwa, przede wszystkim zaś zwiększa się ilość wytwarzanego produktu. 
Zadaniem władzy radzieckiej wobec rzemiosła i produkcji chałupniczej jest zmuszenie chałupników i 
rzemieślników do ponoszenia części kosztów utrzymywania aparatu państwowego, oraz do pomocy w 
odbudowie wielkiego przemysłu i to zarówno w formie opłaty podatków naturalnych i realizowania 
zamówień państwowych, jak i w formie podatków pieniężnych.

Jeśli chodzi o gospodarkę chłopską, to pod wpływem podatku naturalnego, zaprzestania wojny i 

zdecydowanego ukrócenia bandytyzmu ruszyła ona w większości guberni RFSRR z martwego punktu i 
znajduje się w stadium zwiększania powierzchni upraw. Oprócz tego rozpoczyna się w skali masowej 
wprowadzanie różnych, dostępnych przy obecnym stanie gospodarki, form udoskonalonej produkcji 
rolnej. Ogromna klęska żywiołowa na Powołżu, przy wszystkich jej dotkliwych konsekwencjach, nie 
może   zmienić   obrazu   początku   wzrostu   gospodarczego   na   wsi,   dokonującego   oczywiście   na   razie 
pierwszych kroków i niezdolnego do natychmiastowego zlikwidowania sił regresu, ale niewątpliwego. 
Podatek naturalny, jako najważniejszy punkt naszej polityki  ekonomicznie, logicznie i nieuchronnie 
pociągnął   za   sobą   zmiany   w   polityce   także   w   stosunku   do   innych   niesocjalistycznych   form 
gospodarczych, jego polityczna zasadność została wzmocniona efektami ekonomicznymi. W rezultacie 
zdobyliśmy – w postaci zwiększenia gruntów rolnych i udoskonalenia metod uprawy ziemi – rękojmię 
zwiększenia ilości produkcji i rozwoju tej gałęzi naszej gospodarki, w której tworzone jest obecnie od ¾ 
do 4/5 całego naszego dochodu narodowego. Zadaniem władzy radzieckiej jest sprzyjanie rozwojowi sił 
wytwórczych na wsi wszelkimi dostępnymi środkami.

3. Polityka finansowa

Emisja pieniędzy papierowych była dotychczas jednym z najważniejszych sposobów pokrycia 

wydatków wojennych państwa, utrzymania aparatu państwowego oraz odbudowy przemysłu, przy czym 
ani ilość emitowanych pieniędzy, ani ilość osiągniętych w ciągu roku, dzięki emisji, wartości realnych nie 
podlegały jakiemuś przemyślanemu planowaniu. Innymi słowy, nie wiedzieliśmy, co otrzymujemy i co 
wydatkujemy w formie pieniężnej, co otrzymamy i jakie będą wydatki w najbliższych miesiącach, w 
najbliższym roku. Polityka taka staje się w warunkach nowego kursu niemożliwa choćby tylko dlatego, że 
nie sposób odbudować gospodarkę bez ścisłej ewidencji dochodów i wydatków. Jest ona niemożliwa 
także   dlatego,   że   przy   długotrwałym   współistnieniu   produkcji   socjalistycznej   z   produkcją 
drobnoburżuazyjną, ta druga wymaga trwałych środków wymiany, pierwsza zaś – jednostki ewidencji. 
Przywrócenie stałej jednostki pieniężnej staje się w związku z tym najważniejszym zadaniem naszej 
polityki finansowej. Jest to zadanie skomplikowane, ponieważ jednocześnie część dochodów państwa 
trzeba będzie nadal pokrywać emisją papierowego pieniądza, co oznacza zachowanie głównej przyczyny 
upadku kursu pieniędzy. Jasne jest więc, że zadanie nie może być rozwiązane od razu, a przywrócenie 
twardego   kursu   pieniądza   powinno   być   obliczone   na   kilka   lat   i   uzależnione   od   osiągnięć   całości 
gospodarki. Niezbędne jest w tym celu stopniowe zmniejszanie emisji (licząc nie w papierkach, ale w 
wartościach   wynikających   z   wymiany),   wprowadzenie   podatków   pieniężnych,   z   wyrównaniem 
robotnikom części przypadającej na płacę roboczą, wreszcie – zlikwidowanie lub zmniejszenie zbędnych, 

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 4 –

www.skfm.w.pl

Jewgienij Prieobrażenski – NEP i zadania partii (1921 rok)

wynikających   z   niegospodarności   oraz   drugorzędnych   wydatków.   Środki   te   przy   jednoczesnym 
funkcjonowaniu innych czynników, od nas niezależnych, lecz żywiołowo podnoszących kurs rubla (lub 
zmniejszających   tempo   jego   spadku),   to   znaczy   –   przy   rozszerzeniu   wymiany   towarowej   w   sferze 
naszego drobnoburżuazyjnego otoczenia, przybliżą nas do możliwości wprowadzenia twardej waluty. 
Wraz   z   tym   twardy   budżet   otrzymają   wszystkie   resorty;   dzielone   bowiem   będą   między   nimi   nie 
papierowe znaki, a wyrażona w złocie według cen przedwojennych siła nabywcza całej rocznej emisji.

4. Zadania partii

Każdy członek partii musi mieć przede wszystkim pełną świadomość co do naszych perspektyw 

ekonomicznych na najbliższe lata. Z tego co powiedziano tu dotychczas, a także z szeregu uchwał 
partyjnych, przemówień i artykułów poświęconych naszej nowej polityce ekonomicznej, jak i z analizy 
doświadczeń pierwszych kroków w tym kierunku, perspektywy te rysują się dość wyraźnie. Nie powinno 
być w naszej partii towarzyszy, którzy stracili orientację polityczną, bezradnie rozglądających się wokół i 
niezdolnych do aktywnego włączenia się w bieg wydarzeń oraz skutecznego realizowania nowej polityki 
ekonomicznej. O ile było to naturalne w pierwszych tygodniach po marcowych decyzjach Zjazdu partii

1

, 

to obecnie, gdy sytuacja się wykrystalizowała, tego rodzaju sabotaż myśli i sabotaż działań jest zupełnie 
niedopuszczalny. Należy skierować wszystkie siły, motywy i myśli naszej partii w stronę gospodarki. 
Powiem   precyzyjniej:   należy   wzbudzić   w   masach   partyjnych   nawyki   gospodarności,   dążenie   do 
zwiększenia zysków i minimalizacji strat w gospodarowaniu. Jest to podstawowe źródło wzmacniania 
siły naszego państwa. Wielką uwagę należy zwrócić na wszelkie formy oszczędności w wydatkach 
państwa,   trzeba   wypowiedzieć   walkę   wszelkiej   niegospodarności   i   niedbalstwu;   trzeba   skłonić 
szeregowych komunistów do działań na rzecz ulepszania istniejących przedsiębiorstw państwowych, jak i 
do inicjatyw w kierunku otwierania nowych przedsiębiorstw opartych na zasadzie bezdeficytowości. 
Pamiętać należy o tym, że tak naprawdę dopiero teraz przystępujemy do realizacji tego punktu naszego 
programu,   w   którym   zobowiązuje   się   każdą   organizację,   każdego   komunistę   do   działań   na   rzecz 
zwiększania ilości wytwarzanych w kraju produktów. Ci towarzysze, którzy uważają okres komunizmu 
wojennego w naszej gospodarce za doskonalszy typ gospodarki socjalistycznej, obecną zaś naszą politykę 
– nawet tę, która realizowana jest w wielkich przedsiębiorstwach – za krok wstecz zupełnie nie rozumieją 
tego, czym jest socjalizm i gospodarka socjalistyczna. Socjalizm oznacza nie tylko społeczną własność 
środków produkcji, ale także wyższy – w porównaniu z kapitalizmem – stopień wydajności pracy. W 
sytuacji,   gdy   przedsiębiorstwa   są   uspołecznione,   wydajność   pracy   zaś   jest   w   nich   niższa   niż   w 
kapitalizmie, gdy są deficytowe – a taka sytuacja występuje u nas – mamy wówczas do czynienia z 
socjalizmem raczej pod względem formy, raczej w sferze prawnej niż pod względem gospodarczym. 
Obecnie decydujemy się nawet na zmniejszenie liczby przedsiębiorstw uspołecznionych, za to wszelkimi 
dostępnymi środkami zwiększamy ich dochodowość z punktu widzenia socjalistycznego państwa. I jest to 
krok naprzód, a nie wstecz w dziele rzeczywistego budownictwa socjalizmu. Jednocześnie zrozumiałe 
jest,  że w  warunkach nowej  polityki  ekonomicznej  musimy  walczyć nie tylko  z nawykami  okresu 

1

 Chodzi o X Zjazd RKP(b) [przyp. tłum.].

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 5 –

www.skfm.w.pl

Jewgienij Prieobrażenski – NEP i zadania partii (1921 rok)

„komunizmu wojennego”, ale także z uleganiem burżuazyjnemu likwidatorstwu, z uleganiem nastrojom 
zrezygnowania i odwrotu, który ze względów ekonomicznych jest obecnie niezbędny.

Dążenia do prawdziwie socjalistycznej gospodarności należy budzić zwłaszcza tam, gdzie nasi 

towarzysze trwają w stanie bierności i uśpienia, gdzie pracuje się ciągle według starych reguł. Ich pracę 
należy poddać bezwzględnej krytyce, wspierać zaś tych, którzy aktywnie włączają się w dzieło nowej 
budowy.

Zrealizowanie   celów   nowej   polityki   ekonomicznej   wymaga   od   partii   wielu   działań 

organizacyjnych. Jeśli świadomie ograniczamy zasięg produkcji socjalistycznej, by w ten sposób nie 
rozpraszać   sił   i   skupić   się   na   osiągnięciu   sukcesu   na   zawężonym   obszarze   życia   społeczno­
gospodarczego,   to   jednocześnie   szczególnie   niezbędna   jest   ewidencja   naszych   sił   gospodarczych, 
fachowców w tym zakresie, kierowanie tam sił partyjnych, prawidłowe rozdzielenie kadr gospodarczych 
pomiędzy wszystkie punkty gospodarki socjalistycznej. Nasze najlepsze aparaty organizacyjne, wojskowy 
i   aprowizacyjny,   mogące   zapisać   na   swym   koncie   największe   osiągnięcia,   opierały   się   właśnie   na 
dokładnej   ewidencji   posiadanych   sił   oraz   ich   planowym   rozmieszczeniu.   Obecny   moment   wymaga 
przeglądu   i   ewidencji   sił   całej   partii.   Konieczne   jest   wydzielenie   maksymalnej   liczby   towarzyszy 
zdolnych do podjęcia pracy w gospodarce, a następnie prawidłowe ich rozmieszczenie, kontrola ich pracy 
oraz systematyczne wzmacnianie komunistami najsłabszych ogniw gospodarki. Nie ma wątpliwości, że 
partia szybko upora się z tym zadaniem, a rezultaty tego nowego przegrupowania sił partyjnych staną się 
szybko widoczne.

W   warunkach   kończącej   się   obecnie   zmiany   kursu   i   przegrupowania   sił   największą   i 

najniebezpieczniejszą  przeszkodą jest  stan  niejasności  i   chwiejności,  nie  pozwalający  zdecydowanie 
wkroczyć całej partii na nową drogę. Jest to stan, gdy jedne organy okazują się zbędne i zmieniają swe 
funkcje, drugie muszą być dopiero stworzone, gdy niektóre z dotychczasowych metod pracy stają się 
przestarzałe, nowe zaś nie są jeszcze w odpowiedniej skali sprawdzone.

Istotną przeszkodą na drodze przejścia do nowego stylu pracy jest bagaż niektórych starych 

przepisów, dekretów, postanowień, które nie zostały jeszcze zmienione, a są już pieśnią przeszłości.

Ale wkrótce już przegrupowanie sił się zakończy, perspektywa jest wyraźna, każdy zajmie swoje 

miejsce; rozpocznie się ruch naprzód na całym froncie, w jednym kierunku – w kierunku rozwoju sił 
wytwórczych kraju.

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 6 –

www.skfm.w.pl