1

MATURA

z

Prezentacje maturalne

Do tematów

Jak zacząć?

Istnieją dwa archetypy matek, które w zasadniczy sposób wpływają na portrety matek
w zachodnioeuropejskiej literaturze i sztuce. Są nimi:

• Demeter (grecka bogini życia, utożsamiana również z matką ziemią)

• Maryja z Nowego Testamentu, prosta kilkunastoletnia dziewczyna z Nazaretu, którą

rodzina postanowiła wydać za o wiele starszego od niej Józefa.

Demeter to grecka bogini życia, mająca swój aspekt jasny – moc ożywiania przyrody, ale
i mroczny – moc odbierania życia, sprowadzania na świat martwoty. Demeter jest potęż-
na, okrutnie zemści się za porwanie ukochanej córki – dzięki swojej mocy wymusi na
przerażonych bogach jej powrót. Demeter to matka, która ze swojego macierzyństwa
potrafi czerpać niezwykłą siłę. Maryja – przyjmuje je jako dar od Boga, którego chce być
służebnicą. Jej charakterystyczne cechy to czystość, dziewiczość, niewinność, pokora,
dobroć, pobożność. Kiedy Jej Syn umiera na krzyżu, chociaż potwornie cierpi, godzi się
z wolą Boga. Córkę Demeter, Korę, Hades porwał do krainy umarłych – pełna wściekło-
ści i rozpaczy dumna bogini odważyła się podjąć nierówną walkę o odzyskanie dziecka
– nie tylko z Hadesem, wszak kto raz znalazł się w krainie umarłych, nie mógł już jej
opuścić… a więc w jakimś stopniu była to walka ze wszystkimi bogami, walka z przezna-
czeniem.

Jednak to Maryja stanie się archetypem macierzyństwa w kulturze zachodniej, także

wzorem matki Polki, pamięć o Demeter zostanie niemal zupełnie zaprzepaszczona (choć
ambitni odnajdą nawiązania do mitu – np. postać Kłoski i jej córki Ruty z Prawieku
i innych czasów Olgi Tokarczuk) – być może to dlatego kobiety uznawane są za słabszą
część ludzkości…

Artystyczne ujęcie macierzyństwa w literaturze i sztuce.
Omów zagadnienie na podstawie wybranej epoki.

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Zwróć uwagę na obszerność tematu. Następnie w kilku
zdaniach opowiedz, jakie poruszysz problemy i jakie wi-
zje macierzyństwa zaprezentujesz komisji. Możesz też
powiedzieć kilka słów o roli matki w społeczeństwie
(możesz przy tym zwrócić uwagę na dwa ujęcia tematu,
które dla potrzeb tego tekstu zostały nazwane umownie
tradycyjnym i feministycznym).

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

• Tajemnica macierzyństwa (Młoda Polska i\lub współ-

czesność)

• Matka ziemia (starożytność, wierzenia ludowe)
• Matka cierpiąca (romantyzm, pozytywizm)
• Dzieciobójczyni (Młoda Polska)
• Stereotyp matki Polki (od oświecenia po współcze-

sność)

• Burzenie tego stereotypu (Młoda Polska, dwudzie-

stolecie międzywojenne, współczesność)

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Określenie własnego stanowiska wobec wielu różnych
typów matek w tekstach kultury.

Macierzyństwo

Macierzyństwo

Macierzyństwo

Macierzyństwo

Macierzyństwo

Matka

Matka

Matka

Matka

Matka

Matka

Matka

Matka

Matka

Matka

i dziecko

i dziecko

i dziecko

i dziecko

i dziecko

Sztuka

• Liczne religijne rzeźby, obrazy,

witraże przedstawiające Matkę
Boską, np. Matka Boska Czę-
stochowska, Ostrobramska

• Artur Grottger, cykle Polonia i Li-

tuania (obrazy)

• Xawery Dunikowski, Kobiety

brzemienne (rzeźby)

• Stanisław Wyspiański, Macie-

rzyństwo (obraz)

2

MATURA

z

Prezentacje maturalne

Układ treści

Motyw matki ziemi

Motyw matki ziemi

Motyw matki ziemi

Motyw matki ziemi

Motyw matki ziemi

Z ziemi wywodzi się wszelkie życie, zwłaszcza świat roślinny. Do naszych czasów prze-
trwała spora ilość wierzeń, mitów i rytuałów dotyczących ziemi traktowanej jako „ma-
cierz”. Zobacz, jak pisze o tym Ewa Nowina-Sroczyńska:

Zanim poznano fizjologiczne przyczyny poczęcia, sądzono, że macierzyństwo należy przy-
pisać bezpośredniemu wprowadzeniu dziecka do łona matki. Płód swój okres prenatal-
ny spędzał w jaskiniach, szczelinach, źródłach, drzewach.

Ludzie – wierzono – związani byli z matką i otaczającym środowiskiem kosmicznym.
Rozwijali się w kryształach, kamieniach, skałach jako „dusze” czy „dzieci-przodkowie”,
zanim zostali wprowadzeni za pośrednictwem magicznego kontaktu do łona matki, a nie-
zwykle dalekim refleksem takiego przekonania jest do dziś dnia utrzymujące się wie-
rzenie, że dzieci pochodzą ze źródeł, rzek czy kapusty. Ludzki ojciec jedynie uznawał
takie dziecko za swoje w obrzędzie mającym zawsze cechy adopcji; dzieci były więc
dziećmi mikrokosmosu – ziemi traktowanej jako miejsce z górami, wodami i roślinno-
ścią. Matka je tylko przyjęła i dokończyła kształtowania ich ludzkiej postaci.

Z archetypem matki ziemi wiąże się również wyobrażenie ziemi jako azylu, schronienia,

wyraźne w takich polskich przysłowiach, jak: schować się pod ziemię, chcieć się zapaść pod
ziemię. Ziemia, która dzięki dotknięciu udziela sił i zdrowia, to wyobrażenie często spotyka-
ne w folklorze wielu krajów, stąd np. zwyczaj kładzenia wprost na ziemię świeżo wykąpane-
go noworodka interpretowany jako nawiązanie kontaktu z magiczną siłą ziemi.

• Mit o Anteuszu – był to olbrzym, syn Gai. Ktokolwiek wszedł w granice jego ziem,

olbrzym wyzywał go na zapasy i zabijał. Herkules dostrzegł, że ilekroć rzucił tego
przeciwnika na ziemię, Anteusz wstawał silniejszy, bo dotknął matki. Mocno więc go
uchwycił i trzymając w rękach wysoko nad ziemią, udusił.

Matka cierpiąca

Matka cierpiąca

Matka cierpiąca

Matka cierpiąca

Matka cierpiąca

Pani Rollison z III części Dziadów, matka Cezarego Baryki z Przedwiośnia, bohaterka
Dymu Marii Konopnickiej i inne pozycje, które nietrudno znaleźć – literatura polska
jest pod tym względem bogata.

Dzieciobójczyni

Dzieciobójczyni

Dzieciobójczyni

Dzieciobójczyni

Dzieciobójczyni

• Marcelina Kulikowska, Codzienne dzieje – wiersz jest monologiem lirycznym prostej

dziewczyny rzucającej swoje nowo narodzone dziecko w wody Wisły.

• Zofia Nałkowska, Węże i róże.

• Stefan Żeromski, Dzieje grzechu – powieść obrazuje historię moralnego upadku głów-

nej bohaterki – Ewy Pobratyńskiej. Jednym z wielu tragicznych wydarzeń w jej smut-
nym życiu jest pozbycie się własnego dziecka – będąc w szoku po urodzeniu dziecka
i dodatkowo w szalenie trudnej sytuacji życiowej, topi swoje niemowlę w kloace.

Stereotyp matki Polki

Stereotyp matki Polki

Stereotyp matki Polki

Stereotyp matki Polki

Stereotyp matki Polki

Oto postacie, o których możesz opowiedzieć, oczywiście wybierając tylko część z nich (a
nawet tylko jedną, a resztę po prostu wymienić), albo zmodyfikować zaproponowany
tutaj zestaw:

• Podkomorzyna z Powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza

• pani Rollison z III części Dziadów Adama Mickiewicza

• adresatka wiersza Do matki Polki Mickiewicza

• bohaterka noweli Dym Marii Konopnickiej

• matka Cezarego Baryki z Przedwiośnia Stefana Żeromskiego

Jeszcze raz podkreślam, że wcale nie musisz dokładnie analizować wszystkich tych przy-
kładów, nie masz zresztą na to czasu – wskaż tylko na podobieństwa, na to, że w dziełach
wszystkich epok wizerunek matki jest w zasadzie taki sam: kochająca, zdolna do bezgra-

Bibliografia podmiotu

• Mitologia grecka: mit o Demeter

i Korze, mit o Anteuszu, synu Gai
i sama postać Gai

• Pismo Święte, Nowy Testament:

historia Maryi z Nazaretu

Literatura staropolska

• Pieśni maryjne: Bogurodzica, La-

ment świętokrzyski i in.

• Julian Ursyn Niemcewicz, Po-

wrót posła (dramat)

Romantyzm

• Adam Mickiewicz, Dziady część

III (dramat)

Pozytywizm

• Maria Konopnicka, Dym (nowe-

la)

Młoda Polska

• Marcelina Kulikowska, Poezje,

m.in. wiersz Codzienne dzieje

• Zofia Nałkowska, Węże i róże

(powieść), Róża Palatynu (opo-
wiadanie)

• Bronisława Ostrowska, Macie-

rzyństwo (wiersz)

• Leopold Staff, cykl wierszy pt. Mat-

ka z tomu Dzień duszy

• Gabriela Zapolska, O czym się

nawet myśleć nie chce (po-
wieść)

• Stefan Żeromski, Przedwiośnie

(powieść), Dzieje grzechu (po-
wieść)

Dwudziestolecie międzywojen-
ne

• Helena Boguszewska, Całe życie

Sabiny (powieść)

• Maria Kuncewiczowa, Przymierze

z dzieckiem (nowela)

• Maria Pawlikowska-Jasnorzew-

ska, Baba Dziwo i inne dramaty

Współczesność

• Manuela Gretkowska, Polka (po-

wieść)

• Anna Nasiłowska, Domino. Trak-

tat o narodzinach

• Ewa Szelburg-Zarembina, Matka

i syn (zbiorek wierszy)

• Olga Tokarczuk, Prawiek i inne

czasy (powieść)

3

MATURA

z

Prezentacje maturalne

nicznych poświęceń, często cierpiąca, oczywiście patriotka. Inne ważne cechy: dobra,
łagodna, najczęściej ukazywana w przestrzeni domu jako strażniczka domowego ogni-
ska, mądra, rozważna, wzorowa żona i gospodyni, całą swoją energię i wszystkie uzdol-
nienia poświęcająca na ołtarzu dobra męża i dzieci, zawsze mężatka lub wdowa.

Burzenie stereotypu

Burzenie stereotypu

Burzenie stereotypu

Burzenie stereotypu

Burzenie stereotypu

Ta część Twojej pracy może być najtrudniejsza, ale chyba i najbardziej interesująca. Bę-
dziesz musiał zajrzeć do książek, które nie figurują na licealnej liście lektur, znajdziesz
tam całą galerię kobiet, które uznały, że ten stereotyp im nie odpowiada, ogranicza je
i krzywdzi, nie pozwala na indywidualne, spontaniczne, autentyczne przeżycie własnego
macierzyństwa, i jednocześnie zamyka możliwości rozwoju, skazuje na wieczne niewol-
nictwo. Najbardziej burzliwy okres walki to pierwsza połowa XX w. Zaczynajmy:
• Zofia Nałkowska: Węże i róże (powieść), Róża Palatynu (opowiadanie) – boha-

terka Róży Palatynu nie kocha swojej pięknej, małej córeczki, nie zajmuje się nią i,
pośrednio, przyczynia się do jej śmierci. Dlaczego tak jest? Winne jest społeczeństwo
– to otoczenie zmusiło tę kobietę do poślubienia mężczyzny, który budził w niej odra-
zę, stąd i niechęć do dziecka. Marysieńka z Węży i róż w finale powieści dusi swoją
kaleką córkę Mumę, a następnie popełnia samobójstwo, rzucając się do rzeki. Żadna
z tych bohaterek nie zostaje potępiona. Nałkowska rzuca potężne oskarżenie społe-
czeństwu – to ono, hołdując stereotypowi matki Polki nie pozwala kobietom na indy-
widualne przeżywanie własnego macierzyństwa. Marysieńka, kontrolowana na każ-
dym kroku przez autorytatywnego (i zdradzającego ją) męża i krytykującą ją nie-
ustannie teściową, nie potrafiąca przeciwstawić się psychicznej i ekonomicznej presji
otoczenia (nie mogła nawet urządzić sobie pokoju w zgodzie z własnymi upodobania-
mi), poniosła tragiczną życiową klęskę.

• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Dramaty – społeczeństwo zostaje oskarżone,

że sytuując kobietę w roli matki i żony, odbiera się jej możliwości rozwoju, wykony-
wania pracy zawodowej, bycia niezależną ekonomicznie. Szczególnie przykre jest to,
że najgorszymi wrogami kobiet są… inne kobiety.

• Maria Kuncewiczowa, Przymierze z dzieckiem – nowela pokazująca, że nawet „nor-

malna” mężatka, dobrze sytuowana materialnie, może mieć problemy z zaakceptowa-
niem swojego macierzyństwa. Zwróć uwagę na opis porodu – w rzeczywistości jest to
opis gwałtu dokonanego na bezbronnej i biernej ofierze. Nowo narodzone dziecko na-
zwane zostaje „strzygą”, „bolesną drzazgą przemocą wszczepioną w życie”. Kuncewi-
czowa polemizuje z powszechnym do dziś przekonaniem o istnieniu instynktu macie-
rzyńskiego (jego istnieniu zaprzeczają również współczesne feministki, patrz książki
Badinter i Rich) – uczucie do dziecka budzi się powoli, z olbrzymimi oporami.

• Irena Krzywicka i Tadeusz Boy-Żeleński, kampania o „świadome macierzyń-

stwo” prowadzona na łamach Wiadomości Literackich, a konkretnie w dołączanym
do nich w latach 1932 i 1933 dodatku: Życie świadome. Głosili oni, że macierzyństwo
to kwestia wyboru i odpowiedzialności, a nie konieczności. Była to m.in. kampania na
rzecz środków antykoncepcyjnych, które właśnie wchodziły na rynek, i zostały okrzyk-
nięte przez to liberalne środowisko „najdonioślejszym wynalazkiem ludzkości”. To
ciekawy dokument epoki, warto odgrzebać go w bibliotece.

Zakończenie

Matka to postać często pojawiająca się w literaturze, przecież każdy bohater literacki
musi mieć jakąś matkę albo żonę, która jednocześnie jest matką jego dzieci. Jednakże
interesujące jest nie to, co powszechne, codzienne, zwyczajne, lecz to, co zrywa ze sche-
matem, odkrywa nowe prawdy, stymuluje poznanie i rozwój. Zestawienie ze sobą kilku
różnych wizji matki może stać się niezwykłą przygodą intelektualną, która pozwala
w inny sposób patrzeć na otaczającą rzeczywistość i, być może, pomaga zbliżyć się do
wielkiej tajemnicy macierzyństwa. Są takie tematy, wobec których trudno zachować
dystans. Jednym z nich jest macierzyństwo. Dlatego dobrym sposobem zakończenia pre-
zentacji może być garść Twoich własnych przemyśleń na ten temat. Oczywiście, nie
możesz na tym poprzestać – krótko podsumuj swoją prezentację i wyciągnij wnioski.

4

MATURA

z

Prezentacje maturalne

Bibliografia przedmiotu

• Elizabeth Badinter, Historia mi-

łości macierzyńskiej

• Jolanta Brach-Czaina, Szczeliny

istnienia – to książka filozoficz-
na, dla ambitnych

• Adrienne Rich, Zrodzone z ko-

biety: macierzyństwo jako do-
świadczenie i instytucja

• Ewa Kraskowska, Piórem niewie-

ścim. Z problemów prozy kobie-
cej dwudziestolecia międzywo-
jennego

• Ewa Nowina-Sroczyńska: Prze-

zroczyste ramiona ojca. Studium
etnologiczne o magicznych dzie-
ciach

• Władysław Kopaliński, Słownik

mitów i tradycji kultury

Opowiadałeś nam o motywie macierzyństwa w literaturze i sztuce, a czy potrafisz wy-
mienić kilka tytułów tekstów literackich, w których ważne miejsce zajmuje postać
ojca?

Oczywiście, ojcostwo to temat równie ważny jak macierzyństwo i nawet bardzo do niego
podobny, w polskiej literaturze znajdujemy kilka portretów ojca:

• Treny Jana Kochanowskiego

• Basia Karola Irzykowskiego (fragment dzienników)

• Sklepy cynamonowe Brunona Schulza (opowiadania)

• Anka Władysława Broniewskiego (kilka współczesnych trenów)

• Świat. Poema naiwne Czesława Miłosza (poezja)

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Jeżeli wybrałeś temat, który w tytule ma „artystyczne wizje…”, to przyniesienie

reprodukcji obrazów czy rzeźb jest koniecznością. Pamiętaj, że mają one współ-
grać z tym, o czym opowiadasz, a więc na przykład postacie matek z obrazów
Artura Grottgera (znajdziesz kilka w cyklach Polonia i Lituania) dobrze jest
pokazać, kiedy opowiadasz o stereotypie matki Polki, a konkretnie np. o pani
Rollison czy Do matki Polki Mickiewicza, na pewno nie wtedy, kiedy mówisz
o Nałkowskiej czy Krzywickiej – przewróciłyby się chyba w grobach.

• Myślę też, że warto wyszukać kilka interesujących cytatów (spróbuj przeszukać

pod tym kątem proponowane pozycje bibliograficzne) i w ten sposób przedsta-
wić komisji, jak różne mogą być wyobrażenia o macierzyństwie. Jeżeli jesteś
odważny i lubisz „mocne efekty”, spróbuj zderzyć ze sobą cytaty, np. z cyklu
Staffa Matka i omawianej nowelki Kuncewiczowej.

Dzieło sztuki

• Macierzyństwo Stanisława Wyspiańskiego – obraz z 1905 r. Przedstawia

młodą dziewczynę karmiącą piersią niemowlę i przyglądające się temu dwie
małe dziewczynki. Zielona
szata karmiącej ozdobiona
jest ornamentem roślinnym,
co wskazuje na jej związek
z naturą, wiosną, tajemnicą
odradzania się przyrody
(czyżby dalekie nawiązanie
do kreacyjnych mocy Deme-
ter?). Twarze trzech postaci
kobiecych są zadziwiająco
podobne (może to ta sama
kobieta, może obraz przed-
stawia dorastanie dziew-
czynki do macierzyń-
stwa…).

Stanisław Wyspiański,

Macierzyństwo