Czas przełomu (kwiecień lipiec 1944)
~ Przebieg działań na frontach II wojny światowej w latach 1943-1944.
~ Konferencje w Casablance i Teheranie.
U góry przysięga żołnierzy 1 Dywizji im. Tadeusza Kościuszki. Dla większości
z tych żołnierzy zgoda na tezy Zwiqzku Patriotów Polskich miała cenę uratowania życia z obozów i więzień na terenie ZSRR
"Rząd gen. Sikorskiego nie tylko formalnie przejąl władzę z rąk rozbitków rządu ozonowego 1...], lecz stał się także faktycznym spadkobiercą i kontynuatorem polityki, która już raz doprowadzifa Polskę do zguby" - z deklaracji ideowej Związku Patriotów Polskich, 16 VI 1943 r.
Ofensywa polityczna Kremla
Zerwanie przez ZSRR stosunków z rządem RP stanowiło etap akcji politycznej, której celem byto stworzenie kontrolowanych przez Kreml władz w Polsce. W czerwcu 1943 r. odbył się w Moskwie I Zjazd Związku Patriotów Polskich, który wybral wladze i uchwalil deklarację programową. Stwierdzono w niej, że głównym zadaniem ZPP jest organizowanie zbrojnej walki Polaków u boku Armii Czerwonej. Zapowiadano, że przyszla Polska powinna mieć "sprawiedliwe granice na wschodzie" i "piastowską" granicę na zachodzie, suwerenne prawa i ustrój parlamentarno-demokratyczny, wolny od "jarzma obszarników i kapitalistów". Przyjaźń i sojusz ze Związkiem Radzieckim miały stanowić podstawę polityki zagranicznej.
W maju 1943 r. rząd radziecki przyjąl plan stworzenia 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, którą zaczęto organizować w Sielcach nad Oką. Naplywaly tu masy ochotników, którzy w dywizji kościuszkowskiej widzieli jedyną szansę ocalenia, często tych, którzy nie zdążyli dotrzeć do armii Andersa. W Sielcach dopuszczono pewne elementy polskości: byli tu księża i modlitwy po polsku. Ostatecznym argumentem na rzecz posluszeństwa stawal się los rodzin pozostawionych w Kazachstanie lub na Syberii. Niektórzy żolnierze pochodzili ze zsowietyzowanej Polonii radzieckiej, rozproszonej po terenie ZSRR w latach dwudziestych i trzydziestych. W dywizji znaleźli się Zydzi, Ukraińcy i Bialorusini, których teraz, w przeciwieństwie do armii Andersa, dopuszczono do poboru.
Polska kadra oficerska zostala wymordowana w 1940 r. lub wyszla z armią Andersa. Stalin chcial w pelni kontrolować nowe wojsko, dlatego większość stanowisk dowódczych objęli oficerowie radzieccy W lipcu 1943 r. aż 67% oficerów dywizji pochodzi
91

lo z Armii Czerwonej; 70~h nie posiadalo wyższego, a 14% nawet średniego wyksztalcenia. Radzieckie byly też niektóre zwyczaje: salutowanie, musztra, skróty nazw pododdzialów W sierpniu 1943 r. Związek Patriotów Polskich uzyskal zgodę na formowanie kolejnych jednostek I Korpusu, którego dowódcą zostal Berling, mianowany przez Stalina generalem. Na jego zastępcę powolano Karola Swierczewskiego, wychowanego w Związku Radzieckim dowódcę brygad międzynarodowych w Hiszpanii i dzialacza Kominternu. 12 X 1943 r. Dywizja im. Kościuszki wzięta udzial w bitwie pod Lenino na Bialorusi, gdzie, skierowana na najtrudniejszy odcinek walki, doznala ogromnych strat.
Śmierć Sikorskiego
92
· deklaracja ZPP
(r) 1 Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki
(r) Lenino
Samolot "Liberator", którym leciał gen. Sikorski, na dnie Zatoki Gibraltarskiej. Istniejq poszlaki wskazujqce, że katastrofa tego samolotu mogła być rezultatem sabotażu. Komu i dlaczego mogło zależeć na śmierci generała w tym momencie
· katastrofa gibraltarska · MikoÅ‚ajczyk premierem
D~STA
Konferencja w Teheranie
Rząd RP nie został dopuszczony do rokowań wielkiej trójki w drugiej połowie 1943 r. W tej sytuacji Mikołajczyk wystosował do Roosevelta i Churchilla memorandum, w którym apelował o interwencję w celu przywrócenia stosunków dyplomatycznych polsko-radzieckich, zastrzegając się, że rząd RP nie może podejmować dyskusji o granicach przy braku gwarancji niepodległości ze strony aliantów zachodnich.
Konferencja przywódców wielkiej trójki odbyła się w Teheranie na przełomie listopada i grudnia 1943 r. Sprawa polska była omawiana kilkakrotnie. Stalin opowiadał się za przyznaniem Polsce granicy na Odrze, co zostało w zasadzie zaaprobowane przez rozmówców zachodnich. Roosevelt wyraził nadzieję na przywrócenie stosunków polsko-radzieckich, ale Stalin odparł, iż zerwanie stosunków było rezultatem "przyłączenia się rządu RP do Hitlera w jego oszczerstwach przeciw Związkowi Radzieckiemu". Churchill zaproponował formułę w sprawie polskiej w brzmieniu: "Ognisko państwa i narodu polskiego powinno znajdować się między tak zwaną linią Curzona a linią rzeki Odry, z włączeniem w skład Polski Prus Wschodnich i prowincji opolskiej. Jednakże ostateczne wytyczenie granic wymaga dokładnych studiów i w niektórych punktach ewentualnego przesiedlenia ludności". Stalin wyraził zgodę na tę formulę, podobnie jak Roosevelt, który prosu jedynie o nieogłaszanie postanowień, m. in. ze względu na wybory 1944 r., w których liczył na głosy Polonii amerykańskiej. Rozumiał doskonale, jakim ciosem będzie formuła teherańska dla sprawy polskiej. Wytłumaczenie rządowi polskiemu "korzyści" płynących z tej formuły przyjął na siebie Churchill. W Teheranie przesądzono w zasadzie sprawę wschodniej granicy Polski.
Podziemie w kraju
Podziemie krajowe żywo zareagowało na zerwanie stosunków polsko-radzieckich. W maju 1943 r. najważniejsze stronnictwa podziemne wydały oświadczenie stwierdzające, iż ZSRR posłużył się sprawą katyńską jako pretekstem do zerwania stosunków dyplomatycznych z rządem londyńskim RP, by ułatwić sobie zabór polskich ziem wschodnich. l5 VIII 1943 r. ogłoszono w kraju deklarację porozumienia politycznego SN, SP SL i PPS-WRN dotyczącą ich współdziałania do czasu ogłoszenia wyborów parlamentarnych w wolnej Polsce i popierającą rząd w Londynie. Pod koniec czerwca 1943 r. poważnym wstrząsem dla AK stało się aresztowanie komendanta głównego gen. Grota-Roweckiego. Przewieziono go do centrali Gestapo w Berlinie, a następnie do Sachsenhausen, gdzie został zamordowany w sierpniu 1944 r. Na komendanta głównego AK powołano, awansowanego na generała, Tadeusza Bora-Komorowskiego. W lecie 1944 r. Armia Krajowa liczyła ok. 300 tys. żołnierzy, w tym 11 tys. oficerów
· formuÅ‚a Churchilla · decyzje o Polsce
nieznane Polakom
93
Krzyż Armii Krajowej

kd
v
W lipcu 1943 r. delegat rzÄ…du i komendant Andrzej Szeptycki (1865-1944),
główny AK potączyli Kierownictwo Walki Cy- arcybiskup grekokatolicki
wilnej z Kierownictwem Walki Konspiracyj- Lwowa. W latach 1901-1914
nej w Kierownictwo Walki Podziemnej "~ był posłem do galicyjskiego
~
(KWP). OdtÄ…d wszystkie akowskie akcje ~ Sejmu Krajowego. Czynnie
przeciw okupantowi byty koordynowane ~` wspierał sprawę niepodległości
przez KWP Dzialania te stopniowo siÄ™ nasila- ' ~ Ukrainy. W 1939 r. zwolennik
tv Od początku 1943 do polowy 1944 r. zlikwi- ~~ współprary niemiecko-
. -ukraińskiej, po 1941 r. wycofał
'
:F , ~9 poparcie dla organizacji
~
dowano ponad 2 tys. agentów Gestapo i odbi- -:*
to kilkuset więźniów W odwecie za prześla- kolaborujctrych z Niemcami.
dowania i okrucieństwa 1 II 1944 r. zastrzelo- ~ Bezskutecznie zabiegał
no w Warszawie m.in. szefa policji dystryktu o wygaszenia walk polsko-
warszawskiego, generata SS Franza Kutsche- -ukraińskich na Wołyniu i w
rę. Wykolejono ponad 700 transportów z do- Galicji. Pochodził z rodziny
stawami sprzętu wojennego, zniszczono licz- arystokratycznej z Galicji, był
ne magazyny paliw i surowców, a także wykonano wadliwie ogromne wnukiem Aleksandra Fredry.
partie produkcji zbrojeniowej. Lata 1943-1944 przyniosty poważny roz- Jego rodzony brat Stanisław
wój partyzantki AK. Od wiosny 1944 r. oddzialy partyzanckie panowaty Szeptycki (1867-i 950) był
nad dużymi obszarami wsi na ziemiach: lubelskiej, kieleckiej, warszaw- generałem WP. Rodzina
Szeptyckich jest przykładem
sklej, wileńskiej, tódzkiej i krakowskiej. Na ziemiach wschodnich do- dramatów lojalności, jakie
chodzito do starć z partyzantką radziecką. stwarzał Polakom kresowym
Wojna i okupacja zaostrzyty konflikty między Polakami i Ukraińca- "przełom dziejów"
mi w Galicji Wschodniej i na Wolyniu. Na czolo ruchu ukraińskiego
wysunęty się najbardziej skrajne grupy nacjonalistyczne. Pod koniec
1942 r. powstaly w Galicji Wschodniej pierwsze oddzialy Ukraińskiej ~ próby konsolidacji
Armii Powstańczej (UPA). Na przetomie 1942/1943 r. nasility się star- pojitycznej
cia między podziemiem polskim i ukraińskim. Na Zamojszczyźnie ich ~ oresztawanie Grata
ofiarą padali gtównie Ukraińcy, natomiast na Wotyniu i w Galicji
Wschodniej - ukrywający się Zydzi i Polacy, gdyż UPA podjęta akcję
edia Galicji
· tra
"depolonizacji" przez mordy na ludności polskiej. Rzezie te tolerowa- g
li Niemcy, a w dużej mierze prowokowali je partyzanci radzieccy, kle- Wschodniej i Wołynia
rowani przez oficerów NKWD.

Aktywność PPR
Po zerwaniu stosunków polsko-radzieckich wzrosła aktywność PPR. Jeszcze na początku 1943 r. Komitet Centralny PPR zażądat od Delegatury przyznania tej partii wpływu na sprawy polityczne na równi z innymi stronnictwami, poszerzenia podstawy rządu, zwiększenia aktywności zbrojnej Armii Krajowej i wprowadzenia przedstawicieli GL do Komendy Gtównej AK. Odpowiedź Delegatury zawierata cztery warunki: uznanie zwierzchnictwa legalnych wladz RP w kraju i na emigracji, ogtoszenie deklaracji o niezależności PPR od ośrodków zagranicznych, o gotowości do walki z każdym najeźdźcą Polski, a także uznanie nienaruszalności granic sprzed 1939 r. Warunki te zostaty odrzucone przez kierownictwo PPR.
94
D1~STA'

Wiosną 1943 r. Kreml formalnie rozwiązał III Międzynarodówkę, co pozwoliło na pozorne
usamodzielnienie siÄ™ PPR w doborze Å›rodków ,~ ;~ '° dziaÅ‚ania, choć faktycznie PPR byÅ‚a kierowana
przez Wydział Stosunków Międzynarodowych KC partii radzieckiej. Komuniści rozbudowywali GL i młodzieżową organizację Związek Walki Młodych (ZWM) oraz penetrowali lewicę socjalistyczną i ludową. Socjaliści na ogól odmawiali współpracy z PPR. Chęć taką wyraziła jedynie grupka z Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (RPPS), obejmująca działaczy lewicy
PPS z okresu przedwojennego, z mało znanym Edwardem Osóbką-Morawskim. Po śmierci Findera i Fornalskiej z rąk niemieckich w listopadzie 1943 r., kierownictwo PPR przejął Gomułka. Wtedy też PPR opublikowali deklarację programową - 0 co walezyrny? (zob. s. 124).
W nocy z 31 XII 1943 na 1 I 1944 r. komuniści powołali w Warszawie do życia Krajową Radę Narodową (KRN), w skład której weszli działacze PPR oraz RPPS i lewicy ludowej. Przewodniczącym KRN został Bolesław Bierut, postać tajemnicza, o którym wiadomo, że był funkcjonariuszem Kominternu w przedwojennej Polsce oraz wywiadu radzieckiego w Mińsku pod okupacją niemiecką. Jego zastępcą został Osóbka-Morawski, a w prezydium KRN znalazł się gen. Michał Rola-Zymierski, usunięty z przedwojennego Wojska Polskiego za nadużycia i najprawdopodobniej od końca lat trzydziestych związany z wywiadem radzieckim.
Krajowa Rada Narodowa odmówiła rządowi londyńskiemu prawa występowania w imieniu narodu, przyznając je sobie. Była to uzurpacja, gdyż władze Polski podziemnej, działające z upoważnienia rządu RP w Londynie, miały poparcie większości społeczeństwa i partii politycznych w kraju, a AK liczyła kilkadziesiąt razy więcej żołnierzy niż GL. Program KRN przewidywał utworzenie Rządu Tymczasowego, przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, banków i transportu, przywrócenie "piastowskich" ziem na zachodzie i uregulowanie granicy wschodniej na drodze porozumienia z ZSRR przy zachowaniu "prawa narodów do samookreślenia", a także "przyjaźń i współpracę" ze Związkiem Radzieckim. Zbrojnym ramieniem KRN migla być Armia Ludowa (AL) powalana do życia 1 I 1944 r. pod dowództwem gen. Roli-Zymierskiego. Zapowiedziano włączenie w jej skład wojsk kościuszkowskich, nie wspomniano natomiast o AK.
Sytuacja na poczc~tku 1944 r
W coraz bardziej skomplikowanej sytuacji na początku stycznia 1944 r. podziemie niepodległościowe powalało do życia Radę Jedności Narodowej (RJN), surogat podziemnego parlamentu, w skład któ
Bolesław Bierut (1$92-1956), komunistyczny działacz spółdzielczy z Lublina, w latach 1925-1926 i 1928--1939
w ZSRR, następnie sekretarz Komitetu Centralnego Międrynarodowej Organizacji Pomory Rewolucjonistom (MOPR)
w Polsce. Siedział w polskim więzieniu. Od jesieni 1939 r. na terenie okupacji radzieckiej. Po inwazji niemieckiej na ZSRR pracował w hitlerowskiej administracji Mińska na Białorusi, najprawdopodobniej z polecenia wywiadu radzieckiego.
W lipcu 1943 r. przyjechał do Warszawy, gdzie wszedł do ścisłego kierownictwa PPR. Od 1 l 1944 r. przewodniczqcy KRN, ukrywał swoje członkostwo w Biurze Politycznym KC PPR. Pod koniec wojny i po jej zakończeniu odegrał kluczowa rolę we wprowadzeniu władzy komunistycznej
w Polsce, jako przewadniczclcy KC PPR i PZPR ( 1948-1956) oraz prezydent (1947-1952)
" · nowa taktyka PPR · O co walczyrny2
KRN i AL
95

CPI
;i il
Tego weszlo 17 osób: po trzech przedstawicieli glównych partii ~G SN, SP, SL i PPS-WRN, oraz po jednym z pięciu drobniejszych ugruf powań. Przewodniczącym RJN wybrano Kazimierza Pużaka z PPS'~ WRN. 15 III 1944 r. Rada wydala programowy manifest - 0 co wal
czy Nayód Polski (zob. s. 127), zawierający szeroki program reform spolecznych i podkreślający - w przeciwieństwie do deklaracji PPR kc' - znaczenie niepodleglego bytu państwowego.
3 I 1944 r. oddzialy radzieckiego 1 Frontu Biaioruskiego przekroczyly polsko-radziecką granicę sprzed 1939 r. Krajowa Rada Narodowa powitala Armię Czerwoną i wojska polskie jako sity wyzwoleńcze,
' i tnu c rz d na uchodźstwie wz wa c do wst owania do AL oraz l P ę Ją ą ~ Y Ją ęp
tworzenia wladz podleglych Ra- ~-, Kazimierz Pużak (1882-1950), dzie. Delegacja KRN przedosta- ~,~~
la się do Moskwy w celu nawią- działacz socjalistyczny, więzień zania stosunków z ZPP W maju twierdzy szlisselburskiej (1911 stu -1917), poseł na Sejm RP 1944 r. delegację przyjąl Stalin,
z ramienia PPS (1919-1935), uznając KRN za reprezentację organizator podziemnej PPSnarodu polskiego i wyrażając go- ~,.'' -WRN, od stycznia 1944 r. towość nawiązania oficjalnych przewodniczqcy Rady Jedności kontaktów z organem wykonaw- rei ,~, Narodowej, aresztowany przez czym Rady. W lipcu 1944 r. do k ~, NKWD w marcu 1945 r., ZSRR przerzucono drugą grupę rt~~r m~ ~ ~~ sctdzony w procesie szesnastu. delegatów KRN kierowaną przez ~ ~` Po odsiedzeniu krótkiego wyrogen. Rolę-Zymierskiego. ku wrócił do Polski, gdzie, po.
Tymczasem Anglosasi nadal nownie uwięziony, zmarł nie informowali rządu RP o usta- w więzieniu w Rawiczu leniach teherańskich, naciskając
równocześnie na uznanie warunków Stalina. Churchill doradzal
Mikolajczykowi ich przyjęcie podkreślając, że Wielka Brytania zobowiąi zała się do obrony Polski jedynie przed Niemcami. Dla granicy wschodI j niej wzdluż linii Curzona obiecywal gwarancje Anglii i Związku I Radzieckiego. Odrzucenie propozycji miało spowodować zrzeczenie się
przez Wielką Brytanię odpowiedzialności za dalszy rozwój wypadków We wladzach emigracyjnych panowala rozbieżność zdań. Naczelny wódz gen. Sosnkowski domyślal się, że Polska została już włączona w obręb radzieckiej strefy wpływów, i obawiał się, że będzie wcielona do Związku Radzieckiego jako republika. Dowodził, iż nie ma już nic do stracenia i należy obstawać przy dotychczasowych warunkach. Mi kołajczyk sądził natomiast, że kompromis terytorialny może uratować niepodległość Polski. W połowie lutego 1944 r. rząd RP przyjął stano wisko kompromisowe. Dopuszczono dyskusję w sprawie granic Polski i proponowano ustanowienie tymczasowej linii demarkacyjnej na wschód od Wilna i Lwowa, rozdzielającej obszary, które po wyparciu
i; Niemców znalazłyby się pod administracją rządu polskiego, oraz tere ny oddane pod wojskowy zarząd radziecki z udziałem przedstawicieli !aliantów Stwierdzono też, że skład rządu RP nie może być zależny od ingerencji z zewnątrz.
96
- --..-s..~, aaaavi lllw,(ryJ:j~', rr~gI
y pozycy i ~,A'~,NY TRAN~P(~1~~', ' ac numer
.~. ~ ., _ _~... . ~~~~~KI '~~~MIN D~~,1STAW~Y ~wd

Churchill przyjąt uchwalę rządu RP z rozdrażnieniem, jednak poinformowat Stalina o postępie w sprawie polskiej. Mikoiajczyk zwrócit się do Churchilla, a następnie do Roosevelta z prośbą o wystanie do Polski alianckich misji wojskowych. Alianci zachodni uchylili się od odpowiedzi, honorując radziecką wyłączność na froncie wschodnim. Co gorsze, Churchill oświadczyt w Izbie Gmin, że popiera stanowisko ZSRR w sprawie Polski oraz że linia Curzona byta projektem angielskim. Formalny protest ztożyt minister spraw zagranicznych Romer, przypominając uznanie granicy wschodniej II Rzeczypospolitej przez Wielką Brytanię w 1923 r. oraz dotychczasowe deklaracje angielskie o nieuznawaniu zmian terytorialnych w Polsce.
Podczas wizyty Mikotajczyka w Stanach Zjednoczonych w czerwcu 1944 r. Roosevelt robit wrażenie, że chce wesprzeć sprawę polską, w rzeczywistości nie zamierzat jednak uczynić nic. Wprowadzat tylko rząd RP w biąd i opóźniał decyzję o przyjęciu kompromisu. Po wyjeździe premiera RP Roosevelt poinformowat Stalina, że nie uzgodniono żadnego planu w sprawie
stosunkow polsko-radziec-
MontęCairo
kich. Prosu go o przyjęcie X669 ~ '` ,
~' I
~
Mikotajczyka na Kremlu , ~ 2 Nqwozelandz~
, - '
;r~
Dywiz a PiechD
~
ale zastrzegł się, że nie za- .
,
.
' '
~~
y
mierze in , ~
erować w s 12-73maia
ra- ' f ~ ~ /~ I~~'' Natarcie2KorpusuzOrog Polskich Saperów
-
g ,
p / , ~ . IbaymimwysilknempaszerzoneL eÅ›
źkngórsMej)
dm
ieliWz
593zat
W
G
d
Å„
n
/
wy o "specjalnym znacie-
r,
g
rze
emules
na
r
o,
ar
z
Ä™
. '
niu" dla ZSRR. W odpowie- ~SQ~rnn
` .-, t ~
, ~~ ~ a Armia Br~c~j~,ka
~~ 965
,
,..
tk
ó
_
dzi Stalin odmówii rozmów \
~
~
p
w
u M
karpackich ,
. ,~maa-
- ~ ~
,
z Mikota~czykiem. Uzy- , ~
~ Wdru9rmnaf duPOlacyzdobywalÄ…W'dmo
`)
P Iskie czolg- e mogÄ… snÄ™ P edostac paez
zaminowan
i ostrzeliwan
Gard el
skawszy w zasadzie zgodÄ™ ~
Ä…
a
_ ~ CąsteOOne ulk uląnóW
~ i p MimoknvawychatakówNrencom i
2j, po:Ąaógkich udaje się utrzymać zabudowane bunkrami,i
f ~ merzchclki San Angelo i Wzgó za 593,
aliantów zachodnich na h- ~~nidcedostępudoplaskowyzuAlbanate~
i
r tW ~ f f
'~
~
a 4
f
I I
nresowa
~
y
~ `
niÄ™ Curzona i podziel na :'Dywiz;a o·~a
f ' , ~~ ~°~ ~,
i Q~`
S VILLA ~ \ ~ ~~ PiecfiDty Q5'°
li ~
~
n LUCIA t 1 ~ ~
stre r,c ~6 "~'~~ 2 Korpus Polski vlLV, l
y wp ~ l
ywow,
ta
zmierzat '
nadal do ustano- '
, , ~~""'~ , ~` Lewa węża
Dywizu
wienia w Polsce kontrolo- ~ t~`' -` ' ': ~.' 481 strZaic"w
C'
r ~~ -Karpackich-..
wanej przez siebie wtadz~ 0o
~ ~ - San,An elo , . f; Io
y ~ PIEDIMONTE ~ "' ~ r . u6~ `
W tek sytuacji dramaty- Ź SAN GERMANO J; ió ą
I Ct~
~"~
rznÄ… wymowÄ™ miaty ima- `
~ ' " i 5:5 Góra Dtar°
2°-25 mat ' ` ~ 593
p
POlacyzdobywaiÄ… Piedimonte San Ge meno r przelamyÄ… `'
ania wojsk polskich na drugÄ… liniÄ™umocmeÅ„niemneckich-bniÄ™Nrtlera m Albaneta ·
g CA$$iN~
opanowujÄ…c Passo Corno i Monte Cairo · ó
~
froncie wioskim. Na poczÄ…t- '-.- ~ ~a, w ` : ' ` ~amek
~~ '~,
18 mata -°
ku 1944 r. II Ko us en. r NiemcywVCOluLąsięnocązpozycjrnaliniiGustawt "
rp g ~ zagrozonychpolsknmn ciskiemiolensywÄ… '
~
J
.. 576
Andersa zostat przerzucony '
l3 Korpusu BrytyjskiegowdohnierzeknLrn Klas2tor
i
~Ostatn spadochromarzekapitulujÄ… Monte CassIntY
omach odciętego klasztoru.
z Egiptu do Wioch 1 `
gdzie
, L
walczyt w sktadzie 8 Armii
brytyjskiej ; ` -
W maju wziÄ…i ~~ ~ ~
`'as ·~
. ~
a
= ..
y
G aMYIsN
\
.=
udziat w trzeciej fazie bitwy ~
. I Dywizje
a
~\ °~ ~
~
o Monte Cassino, grzbiet ~ ~ ~ .,~ ~~
~ ~~ ,~
~
górski i klasztor stanowiący ! _
, '~ z e k % L i r i ''~~ r· Ir
~
kt ~ v
i '
kl ~
Å„
umocn .,
uczowy pun r=r=.
e ,
niemieckiej linii Gustawa, s~tWa o nnonte cass~no ~~~ y ~
t t-25 v 7944 r. 1 km i' ,y~' t 8 Brt'tYlska
zamykajÄ…cej aliantom dro- - DYw'i. pachory 13 Korpus Brytyjski --
97

kona
gÄ™ na Rzym. Ostatnie natarcie oddziaców anglo-amerykaÅ„skich oraz · O co walczy Naród
współdziałającego z nimi II Korpusu rozpoczęło się 12 V 1944 r. Po Polski2
sześciu dniach straszliwych zmagań oddziały polskie zdobyty górę (r) ofensywa Armii
i klasztor, dokonujÄ…c wytomu w linii Gustawa. Czerwonej
W bitwie o Monte Cassino polegco 860 żołnierzy i oficerów pot- (r) Londyn i Waszyngton
skich, a prawie 3 tys. odniosco rany Bitwa okryta stawą żolnierzy pot- nie chcq konfliktu
skiego II Korpusu, w wiÄ™kszoÅ›ci uratowanych z ZSRR, których wysi- · polska kwadratura koÅ‚a
"
tek wzmagato pragnienie "wybicia siÄ™ na niepodlegcość · Monte Cassino
. Niestety,
wysitek ten rozmijat siÄ™ z kierunkiem ewolucji sprawy polskiej na are-
nie międzynarodowej.
Plany rzc~du RP
Gcównym celem rządu RP i AK było przygotowanie powszechnego
powstania przeciw Niemcom w momencie zacamania się ich potęgi.
Sprawa komplikowaca się, w miarę jak stawaco się jasne, że armia nie-
miecka nie rozproszy się, tak jak w 1918 r., oraz że do Polski nie wejdą
wojska alianckie z poludnia, lecz Armia Czerwona ze wschodu, zmie-
rzająca do ustanowienia tu trwałej kontroli. Stosunki dyplomatyczne
między rządami RP i ZSRR byty zerwane, alianci zachodni nie wspiera-
li polskiego sojusznika, a w kraju rozwijaca swą dziacalność PPR, KRN
i radziecka partyzantka.
Po wymianie depesz z krajem 2 II 1944 r. rzÄ…d RP w Londynie
uchwalił mimo wszystko, by traktować Armię Czerwoną jako sprzy-
mierzeńca i unikać starć z nią, wyjąwszy konieczną samoobronę. Na ty-
cach niemieckich planowano od 1943 r. podjęcie akcji zbrojnej pod kryp-
tonimem "Burza", przy czym z akcji tej wytÄ…czono na razie WarszawÄ™.
Armia Krajowa miara zachować odrębność od armii Berlinga, a pod-
ziemne wcadze cywilne miary wystąpić wobec czynników radzieckich
w roli organów rządu RP Zamierzano również stworzyć nową konspira-
cję na wypadek represji radzieckich oraz przeciwdziacać ucieczce Pola-
ków z terenów zajmowanych przez Rosjan.
Dnia 3 V 1944 r. prezydent RP powocac Krajową Radę Ministrów,
skradajÄ…cÄ… siÄ™ z delegata rzÄ…du Jankowskiego, pecniÄ…cego odtÄ…d funkcjÄ™
wicepremiera rządu RP, oraz zastępców delegata - ministrów Adama
Bienia z SL, Antoniego Pajdaka z PPS-WRN i Stanistawa Jasiukowicza
z SN. Podziemny aparat wtadzy państwowej, stanowiący legalną konty-
nuacjÄ™ wtadz niepodlegcej Polski, przygotowywac siÄ™ do objÄ™cia rzÄ…dów · ku powstaniu
w momencie zalamania siÄ™ okupacji hitlerowskiej. Gdy wojska radziec- powszechnemu
kie przekroczyly przedwojennÄ… granicÄ™ II Rzeczypospolitej, delegat · "sojusznik naszych
rządu i RJN stwierdzili, iż Armia Czerwona znalazca się na terenie Pol-. sojuszników"
ski, rzÄ…dzonej przez konstytucyjne wcadze przebywajÄ…ce częściowo · dylematy wÅ‚adz
w kraju, a częściowo na emigracji, oraz że ludność obowiązują zarządze- podziemnych
nia wtadz polskich, a nie odezwy uzurpatorów Gdy apel ten doszedł do
mieszkańców ziem wschodnich RP, zasady w nim zawarte oraz plan ak-
cji "Burza" przechodzity już próbę życia.
98

Akcja "Burza"
W lutym 1944 r. doszlo na Wolyniu do pierwszego zetknięcia oddzialów AK z Armią Czerwoną. Oddzialy AK odtworzyly tu 27 Wolyńską Dywizję Piechoty w sile ok. 6 tys. żolnierzy, którzy mieli za sobą liczne walki z Niemcami. Po pewnym okresie wspólpracy z lokalnymi oddzialami radzieckimi doszlo do spotkania dowództwa 27 DP z wiadzami NKWD, które zażądaly wlączenia dywizji do armii Berlinga. Część 27 DP przebita się na zachodni brzeg Bugu, żołnierzy z pozostalej części wcielono do armii Berlinga, oficerów zaś wywieziono w gląb ZSRR.
Na Wileńszczyżnie oddzialy AK stoczyly w ramach akcji "Burza" ok. 30 bitew z Niemcami. 13 lipca sity AK pod dowództwem komendanta obszaru pólnocno-wschodniego plk. Aleksandra Krzyżanowskiego, ps. Wilk, wspóldzialając z oddzialami radzieckimi, zajęty Wilno. Wladze podziemne objęły administrację, a na budynkach pojawiły się polskie flagi. Wladze radzieckie nakazały oddziałom AK
opuścić Wilno i zgromadzić się na skraju Pusz
czy Rudnickiej. Dowódców AK zaproszono na ~_ . ~;' v . ~. .~": spotkanie z dowództwem radzieckim i wszyst
kich aresztowano, wraz z delegatem rządu w Wilnie i urzędnikami Delegatury. Nowi dowódcy okręgu wileńskiego i nowogródzkiego rozpoczęli przebijanie się drobnymi grupami na zachód. W wyniku oblaw Rosjanie zgromadzili w obozie w Miednikach ok. 5 tys. pojmanych Polaków Ponieważ odmówili oni wstąpienia do ar- x
mil Berlinga, skierowano ich do obozu w w ~ * ~ ~.~ 4"rKaludze w glębi Rosji. ~*.. ~~~ Obszar lwowski AK rozpocząl akcję "Burza" ~' ~'
w marcu 1944 r., odtworzywszy 5 DP oraz
14 pulk ulanów pod dowództwem plk. Wladyslawa Filipkowskiego ps. Janka. Gdy ruszyla ofensywa radziecka, 27 VII 1944 r. sity AK zajęty Lwów Plk Filipkowski i delegat rządu ujawnili się wobec dowództwa radzieckiego, które zażądalo złożenia broni. Plk Filipkowski próbowal interweniować u gen. Roli-Zymierskiego, ale zanim do niego dotarl, NKWD aresztowalo colą delegację, oficerów AK i delegata rządu. Podobnie potoczyly się wydarzenia w okręgu lubelskim AK, którym dowodzil plk Kazimierz Tumidajski ps. Edward (zob. s. 131). W oswobodzonych miastach ujawnialy się i obejmowaly rządy wladze podziemne. W Zamościu rządy polskie trwaly w lipcu 1944 r. przez caly tydzień. Rosjanie żądali albo włączenia oddzialów AK do armii Berlinga, albo ich rozwiązania. Gdy plk Tumidajski wybral tę drugą możliwość, zostal aresztowany wraz z delegatem lubelskim i urzędnikami Delegatury pod zarzutem "wspólpracy z Niemcami". Zolnierzy i oficerów AK osadzano w obozach w Krzesimowie, Nowinach, Poniatowej i Skrobowie, a potem wywożono w głąb Związku Radzieckiego.
Odprawa uczestników operacji "Ostra Brama" (zdobycie Wilna) Armii Krajowej. Komendant okręgu wileńskiego AK
płk Aleksander Krzyżanowski ps. ~Ik odbiera meldunek dowódcy III Brygady Wileńskiej AK
99

W okręgu białostockim dowódca nie ujawni) się wobec Armii Czer- "..,
wonej, gdyż niektórzy komendanci obwodów, którzy to uczynili, zostali
aresztowani. W związku z tym duże sity AK przeszly z powrotem do
konspiracji. Na terenie obszaru warszawskiego oddzialy AK uderzyly "~. Dopuścić do punktu zborne-
m tyty armii niemieckiej, zajmujÄ…c Siedlce i WÄ™grów Do WÄ™growi go «polskiej Armii Krajoweju
wkroczyli następnie Armia Czerwona, aresztując oficerów AK i powia- przedstawicieli armii Berlinga
towego delegata. W okręgu radomskim AK odtworzyli dwie dywizje ł...), by ,,,,ybrali spośród żołnierzy
w sile ok. 30 tys. żołnierzy, którzy podjęli walkę z Niemcami. Gdy i oficerów tych, którzy chcą słu-
NKWD zaczęło rozbrajać żolnierzy AK, zaprzestano kontaktów ~,ć ~,~, armii polskiej;
z wladzami radzieckimi. Podobnie byto w okręgu lódzkim, który do ak- 2, Żołnierzy i oficerów, którzy
"
cji "Burza zgłoszą chęć służby w armii poł-
przystąpi) we wrześniu 1944 r. W okręgu krakowskim "Bu-
"
przybrali znaczne rozmiary, gdyż AK odtworzyli tu cztery przed- sklej, skierować do pułków zapa-
rza
wojenne dywizje i stoczyli z Niemcami kilkadziesiÄ…t bitew Do nawiÄ…za- sowych Å‚...) w celu wykorzystania
nia kontaktu z Armią Czerwoną doszło w Rzeszowie, który zostal zdo- następnie w jednostkach zaple-
byty wspólnie na początku sierpnia. Ujawni) się tu podziemny prezy- cza Armii Czerwonej;
dent miasta i oddzial AK slużący jako policja państwowa. Wladze ra- 3, Kadrę oficerską, która przed-
dzieckie zażądaly od AK zlożenia broni i aresztowaly ujawniających się stawia wartość operacyjną, prze-
oficerów oraz cywilne organy wladzy kazać organom NKWD 1...)
"
Cele wojskowe "Burzy i kontrwywiadu "Smiersz" Å‚...);
zostaly osiągnięte. Inaczej wyglądaly efek-
ty polityczne. Z początku radzieckie dowództwo podejmowalo wspól- 4, pozostałą kadrę oficerską skie-
dzialanie przeciw Niemcom, a nawet podkreślalo męstwo i sukcesy AK, rować do obozów NKWD" -
nie wysuwając przy tym żądań politycznych. Potem jednak regulą wyni- notatka komisarza spraw we-
kającą z ogólnej dyrektywy Kremla byto wkraczanie NKWD do akcji wnętrznych tawrentija Beni dła
i stawianie alternatywy: albo wlączenie do armii Berlinga, albo areszto- Józefa Stałina, 20 Vll 7944 r.
winie. Zgodnie z instrukcją naczelnego wodza, większość żolnierzy
i oficerów odmawiali wstępowania do 1 Armii, toteż do maja 1945 r.
w radzieckich więzieniach i obozach znalazlo się ponad 50 tys. żolnie-
rzy AK, aresztowanych w trakcie akcji "Burza" lub wylapanych później
w terenie przez wladze radzieckie.
Przewidując wrogi stosunek Kremla do AK i niezależnych wladz cy-
wilnych, dowództwo podziemia przygotowywało kadry wojskowo-poli-
tycznej organizacji "Nie" o charakterze kadrowym, a nie masowym. Na
jej szkielecie zamierzano w odpowiedniej chwili odtworzyć armię
z konspiracyjnego zaciÄ…gu. Na czele "Nie" stanÄ…) poczÄ…tkowo gen. Fiel-
dorf. Na wschód od linii frontu rozproszone oddzialy AK staraly siÄ™ · wojskowe i polityczne
przetrwać, podtrzymując ducha wśród ludności polskiej w oczekiwaniu cele "Burzy"
na konflikt Zachodu z ZSRR. Komitet Centralny WKP(b) uchwali) dla (r) 27 Wołyńska Dywizja
"Zachodniej Bialorusi" i "Zachodniej Ukrainy" rezolucje o walce "poli- piechoty
tyczno-ideologicznej przeciwko nacjonalizmowi", czyli polskiej tradycji (r) powstanie wileńskie
kulturalnej na Kresach. Oddzialy NKWD systematycznie przeczesywa-
(r) ~~^'ów
ły teren, aresztując polskich działaczy niepodleglościowych. Funkcjono- Burza" na zachód od
·
wato drakońskie ustawodawstwo gospodarcze, zmonopolizowano prasę, ,.
narzucono oglupiajÄ…cÄ… propagandÄ™, wprowadzono surowe kary za slu- Bugu
chanie londyÅ„skiego radia. Rusyfikowano szkolnictwo i zacierano Å›lady · aresztowania i deportacje
polskości, prześladowano Kościół rzymskokatolicki i jego hierarchię.
Tysiące aresztowanych Polaków traktowano w drodze do lagrów jako
"faszystów" na równi z volksdeutschami i jeńcami hitlerowskimi. Na
miejsce wywiezionych osiedlano Rosjan.
100

Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujc~ce tematy:
ne- ~ Cele i formy polityki Stalina wobec Polski.
2 Postanowienia konferencji w Teheranie i dalsza polityka Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w sprawie polskiej.
Brzy 3 Przygotowania PPR do objęcia władzy - utworzenie Krajowej łu- Rady Narodowej.
4 Przekształcenia w strukturze polskiego państwa podziemnego i na przełomie 1943/1944 r.
5 Wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie II Rzeczypospolitej i konsekwencje tego faktu.
ania 6 Geneza, założenia i realizacja planu "Burza". le
~drze
', ~r,~a~
~~~~~~.r.~ Przykłady ćmczen kie
1 Dlaczego nie poinformowano władz polskich o decyzjach teherańskich2
ya 2 Czy należało podejmować akcję "Burza", czy zwycięstwo
i osic~gnięcie celów akcji było możliwe, a może mimo wszystko akcja była konieczna2 Jakie jest Twoje zdanie2
3 Jakie były źródła tragicznych dylematów konspiracji na wschodnich terenach II Rzeczypospolitej2
,~, ~ ~ _ ~ "~`rl~ w te acje . _...
~''~- ~'~ ~.7..m ,.. -. _ ,`:~~~ ~' ~.
. . " ::~: "~ - . ~°,.
Cmentarz żołnierzy polskich i klasztor na Monte Cassino. Wyglqd współczesny
101