Wiktor Wróblewski Piotr Nowacki
HARCERSKIE
Drużyny WoDne
A
ódz
 Warszawa 2008
harcerskie drużyny wodne
1
BiBLioTecZka harcerskich sPecJaLnoÅšci
wiktor wróblewski, Piotr nowacki
Harcerskie drużyny wodne
współpraca:
Magdalena suchan
Projekt okładki
wiktor wróblewski
Fotografie
Piotr nowacki, wiktor wróblewski
oraz archiwum hkw  dal hufca ZhP A
ódz
Polesie
Zespół redakcyjny Biblioteczki harcerskich specjalności
hm. Marcin Binasiak, hm. krzysztof Budziński
hm. Marek skrzydlewski, phm. wiktor wróblewski
redaktor serii
wiktor wróblewski
wydano w ramach realizacji zadania  ruchem rzez
bimy umysł
dofinansowanego ze środków Ministerstwa sportu i Turystyki.
ZwiÄ…zek harcerstwa Polskiego
wydział specjalności Głównej kwatery
ul. M. konopnickiej 6, 00-490 warszawa
tel. [phone], fax [phone]
www.specjalnosci.zhp.pl
isBn 978-83-60405-13-0 (Harcerskie drużyny wodne)
isBn 978-83-60405-14-7 (Biblioteczka harcerskich specjalności)
na zlecenie Głównej kwatery ZhP
Marron edition
harcerskie drużyny wodne
2
Wstęp
Tradycje harcerstwa wodnego mają już 90 lat. organizując drużyny specjal-
ności wodnej i żeglarskiej w miejscu najbliższego zamieszkania dzieci i mło-
dzieży, tworzymy wspaniałą szkołę życia i dojrzałości dla kolejnych pokoleń
harcerek i harcerzy. dajemy im szansę dojrzewania poprzez wspólną zaba-
wę, przygodę i służbę w zdrowym środowisku przyrody jezior i rzek. wy-
chowujemy w oparciu o tradycyjne wartości harcerskie  skodyfikowane
w Prawie i Przyrzeczeniu harcerskim, wzbogacone o etykę i etykietę żeglar-
ską oraz osobisty przykład kadry instruktorskiej. w ten sposób realizuje-
my misję Związku harcerstwa Polskiego, którą jest wychowywanie młodego
człowieka, czyli wspieranie go we wszechstronnym rozwoju i kształtowanie
charakteru przez stawianie wyzwań.
phm. Wiktor Wróblewski
harcerskie drużyny wodne
3
CELE I ZADANIA
harcerskie drużyny wodne realizują wszystkie cele wychowawcze harcer-
stwa, wykorzystując środowisko wodne i tematykę morską jako główny kieru-
nek programowy. harcerze w drużynie wodnej gromadzą wiadomości o mo-
rzu, rzekach i jeziorach. woda jest przez nich postrzegana w wielu aspektach:
przyrodniczym, społecznym, technicznym, ekologicznym i ekonomicznym.
ści: ekonomicznych, społecznych, integra-
popularyzacja
cji międzynarodowej.
Podstawowy poziom działalności wod- Formy pracy służące upowszechnianiu
niackiej w drużynie to rozbudzanie zain- tego zagadnienia to m.in. festiwale szant
teresowań i kształtowanie świadomości, i przeglądy tańca marynarskiego, plene-
czyli popularyzacja. ry i wystawy fotografii oraz malarstwa
Zdobywana wiedza oraz doświadcze- marynistycznego, zwiedzanie okrętów
nie wodne i morskie wyrabiają poglądy, i statków czy turnieje wiedzy o morzu.
zaangażowane przekonania oraz aktywne
postawy (harcerza, drużyny, społeczności
specjalizacja
lokalnej) dotyczÄ…ce wody oraz szeroko
rozumianej gospodarki wodnej. Popula- Zaawansowany poziom wodniackiej
ryzacji tematu służy podstawowa eduka- działalności to specjalizacja. harcerze,
cja wodna polegająca na upowszechnia- a zwłaszcza wędrownicy, indywidualnie
niu wszechstronnej, usystematyzowanej pogłębiają wiedzę i doskonalą swoje dzia-
wiedzy o morzu, rzekach i jeziorach. Å‚anie w wybranej dziedzinie lub dyscypli-
w ten sposób uczymy traktować wo- nie wodnej (np. żeglarstwie morskim czy
dę jako drogę transportu, miejsce pracy płetwonurkowaniu). obcowanie z żywio-
i wypoczynku, system ekologiczny, z
ró- łem wody kształtuje pożądane cechy ich
dło żywności, rezerwuar energii i surow- osobowości: wytrwałość, koleżeństwo,
ców mineralnych. wskazujemy warunki, samodzielność, zdyscyplinowanie, zarad-
jakie muszą być spełnione dla uzyskania ność, umiejętność pracy w zespole, uczci-
z zasobów wodnych rozmaitych korzy- wość, odporność na trud i ciężkie warun-
ki bytowania. Ponadto żeglowanie pod
biało-czerwoną banderą wyrabia posta-
wy patriotyczne, a organizacja pracy i ży-
cia podczas rejsu, zwłaszcza na żaglowcu,
pomaga zrozumieć hierarchię społeczną.
harcerskie drużyny wodne podejmu-
ją wyczyn oraz szkolą się w żeglarstwie,
wioślarstwie, motorowodniactwie, płetwo-
nurkowaniu, ratownictwie wodnym, a także
kajakarstwie, modelarstwie marynistycz-
nym i innych aktywnościach na wodzie.
harcerskie drużyny wodne
4
organizacja Drużyny
harcerska drużyna wodna to drużyna specjalnościowa, która uwzględnia
w swej pracy zainteresowania wodÄ…, morzem i sportami wodnymi.
specjalność wodną mogą uzyskać drużyny harcerskie, starszoharcerskie
i wędrownicze, które popularyzują tematykę wodną i podejmują wyczyn
w żeglarstwie, motorowodniactwie, płetwonurkowaniu, ratownictwie wod-
nym, kajakarstwie, modelarstwie marynistycznym i innych aktywnościach
prowadzonych na wodzie.
drużyna liczy od 16 do 35 członków, dzieli się na 5 10-osobowe (opty-
malnie 6 8-osobowe) wachty (zastępy), jej pracą kieruje drużynowy z radą
drużyny. drużynowy powinien mieć ukończony odpowiedni kurs drużyno-
wych. Z drużyną mogą współpracować fachowcy, których wiedza i doświad-
czenie służą podnoszeniu poziomu wyszkolenia członków drużyny.
Jeżeli nie jest możliwe zorganizowanie drużyny wodnej, komenda hufca
może zezwolić na pracę zastępu wodnego.
współpracę z fachowcami, instytucja-
Kategoryzacja drużyn
mi i organizacjami żeglarskimi, wodny-
Tradycyjnie drużyny specjalności wod- mi lub morskimi,
nej w zależności od poziomu zorganizo- wybór nazwy, bohatera i tworzenie
wania i stopnia zaawansowania programu obrzędowości związanej ze specjal-
specjalnościowego dzielą się na trzy ka- nością,
tegorie:
udział członków drużyny (w pierwszej
wodna próbna, kolejności zastępowych i przybocz-
wodna, nych) w kursach specjalnościowych,
żeglarska (morska).
drużyna wodna PróBna
komendant hufca może zaliczyć dru-
żynę (nowo powstałą lub zdobywającą
specjalność) do kategorii  wodna próbna ,
jeżeli rada drużyny przedstawi plan zdo-
bywania miana drużyny wodnej zgodnie
z Zasadami pracy harcerskich specjalności.
roczny program powinien obejmować:
zdobywanie stopni, sprawności, zna-
ków służb i realizację projektów wod-
nych i żeglarskich,
zbiórki o tematyce wodnej,
służbę specjalnościową na rzecz śro-
dowiska i społeczności lokalnej,
harcerskie drużyny wodne
5
 udział drużyny w konkursach i festiwa- nizacyjne i szkoleniowe przedstawione
lach marynistycznych i żeglarskich, w tabeli na s. 8.
wymianę doświadczeń z innymi śro- Mianem drużyny żeglarskiej (mor-
dowiskami specjalności wodnej. skiej) wyróżnia się drużyny, które osią-
gają dobre efekty i mogą być przykładem
drużyna wodna dla innych, potrafią samodzielnie organi-
na wniosek rady drużyny wodnej zować imprezy wodniackie i podstawo-
próbnej (pozytywnie zaopiniowany przez we szkolenie żeglarskie.
pilota chorągwi) komendant hufca może dokumentem stwierdzającym zdo-
nadać miano drużyny wodnej, jeżeli dru- bycie miana harcerskiej drużyny żeglar-
żyna zrealizowała roczny program próby. skiej (morskiej) jest patent flagowy. Pa-
Miano przyznawane jest na rok. co tent nadaje pilot chorÄ…gwi (lub kierownik
roku drużyna powinna dokonać podsu- hdwiż Gk ZhP). Jego nadanie ogłasza
mowania działalności wodniackiej w opar- w rozkazie właściwy komendant hufca.
ciu o kryteria zamieszczone w tabeli wniosek harcerskiej drużyny wod-
na s. 7. nej o przyznanie patentu flagowego  za-
opiniowany przez komendanta hufca oraz
drużyna żeGLarska retmana lub sztormana) należy złożyć
(Morska) u pilota chorÄ…gwi (lub kierownika har-
o miano drużyny żeglarskiej (w huf- cerskich drużyn wodnych i żeglarskich
cach na wybrzeżu  morskiej) mogą w Głównej kwaterze ZhP).
ubiegać się drużyny wodne, które speł- Jeżeli drużyna nie spełnia wymagań,
niają następujące warunki: zdobyły mia- następuje cofnięcie patentu i prawa uży-
no drużyny wodnej przynajmniej 2 lata wania nazwy  harcerska drużyna żeglar-
z rzędu oraz spełniają standardy orga- ska (morska) .
harcerskie drużyny wodne
6
Drużyny wodne
Prowadzone w drużynie szkolenia specjalnościowe
czy drużyna organizuje wędrówki na wodzie (wykapki wodne  kilkugodzinne wypady,
spływy i rejsy wodne, kilkudniowe wędrówki wodne z biwakowaniem w terenie itp.)?
czy drużyna upowszechnia naukę pływania, np. organizując zajęcia pływackie na basenie?
czy drużyna prowadzi szkolenie specjalistyczne co najmniej na zwyczajowo zdobywany
stopień wioślarza lub realizuje program edukacji żeglarskiej Junga & kadet?
czy drużyna aktywnie uczestniczy w zorganizowanych formach wodnej akcji letniej
podczas wakacji?
Zdobywane przez członków drużyny sprawności i uprawnienia
czy członkowie drużyny zdobywają stopnie adekwatne do ich wieku? czy zdobywają
odpowiednio patenty programu Junga & kadet oraz żeglarza jachtowego lub odznaki
turystyczne (kajakowe, żeglarskie) PTTk?
czy w ostatnim roku przynajmniej połowa nowych członków drużyny zdobyła spraw-
ność lub uprawnienie wodniackie?
Zasoby kadrowe drużyny
czy drużynowy lub instruktor wyszkolenia wodnego posiada przynajmniej pierwszy
stopień wodniackich uprawnień państwowych, np. patent żeglarza jachtowego?
czy drużyna współpracuje z młodszym ratownikiem woPr? czy drużyna współpra-
cuje z instruktorem szkolÄ…cym na specjalistyczne uprawnienia, np. z instruktorem
żeglarstwa PZż?
Udział w imprezach i akcjach ogólnopolskich (lub regionalnych)
czy drużyna w minionym roku przynajmniej raz brała udział w wodniackiej imprezie
chorągwianej lub ogólnopolskiej, np. w spartakiadzie żeglarskiej, mistrzostwach pływac-
kich lub festiwalu szantowym?
Organizacja przedsięwzięć dla środowiska lokalnego
czy drużyna w swojej szkole, na osiedlu lub w gminie promuje sprawy związane z wo-
dą, tradycją i kulturą morską, inicjuje twórczość marynistyczną, np. wydając gazetkę, or-
ganizując wieczorek morskiej poezji śpiewanej itp.?
Kontakt z retmanem (sztormanem, pilotem)
czy drużynowy lub przyboczny uczestniczy w spotkaniach drużynowych harcerskich
drużyn wodnych, np. w retmanacie (sztormanacie) hufca lub zespole pilota chorągwi?
Szeroko rozumiana służba (od harcerskiej gry do wędrowniczej służby)
czy drużyna prowadzi akcję uświadamiającą zagrożenia związane z zanieczyszczaniem
środowiska wodnego, np. zwiady w poszukiwaniu trucicieli rzeki, zbiórki tematyczne,
akcje oczyszczania brzegów rzeki, jeziora, stawu?
czy harcerze z drużyny chętnie podejmują prace przy sprzęcie wodnym, na którym
realizowane są zajęcia i szkolenia, np. czy angażują się w prace szkutnicze, wodowanie
i taklowanie jachtów?
Obrzędowość wodniacka i umundurowanie
czy drużyna posiada i rozwija własną obrzędowość w oparciu o tradycje morskie, etykę
i etykietę ludzi morza, ze szczególnym uwzględnieniem ceremoniału polskiej floty?
czy harcerze w drużynie są umundurowani zgodnie z regulaminem mundurowym ZhP?
harcerskie drużyny wodne
7
Drużyny żeglarskie (morskie)
Zakres prowadzonych w drużynie szkoleń specjalnościowych
czy drużyna samodzielnie organizuje obóz wodny lub rejs śródlądowy, zatokowy
lub morski?
czy wędrownicy i instruktorzy stale podnoszą swoje kwalifikacje fachowe, np. uczest-
nicząc w Morskiej akcji szkoleniowej lub innych przedsięwzięciach szkoleniowo-
-stażowych?
czy drużyna organizuje dla swoich członków szkolenie specjalistyczne  co najmniej
na poziomie pierwszego stopnia uprawnień żeglarskich (na patent żeglarza jachto-
wego)?
Zdobywane przez członków drużyny sprawności i uprawnienia
czy w ostatnim roku przynajmniej 75% nowych członków drużyny zdobyło sprawno-
ści lub uprawnienia wodniackie?
Zasoby kadrowe drużyny
czy drużynowy (ew. instruktor wyszkolenia żeglarskiego) posiada przynajmniej dru-
gi stopień uprawnień specjalistycznych (patent sternika jachtowego) oraz uprawnienia
instruktorskie lub trenerskie pozwalajÄ…ce na prowadzenie szkolenia na podstawowy
stopień specjalistyczny, np. młodszego instruktora żeglarstwa?
czy w drużynie cały rok pracuje przynajmniej młodszy ratownik woPr, współpracują-
cy z ratownikiem woPr?
Udział w imprezach i akcjach ogólnopolskich (lub regionalnych)
czy drużyna przynajmniej raz w roku organizuje samodzielnie (lub współorganizuje ra-
zem z innymi) wodniacką imprezę dla kilku drużyn, np. spartakiadę żeglarską rangi cho-
rągwianej lub ogólnopolskiej, mistrzostwa pływackie lub festiwal szantowy?
Organizacja przedsięwzięć dla środowiska lokalnego
czy drużyna w swojej szkole, osiedlu lub gminie promuje sprawy związane z wodą, tra-
dycją i kulturą morską, inicjuje twórczość marynistyczną, np. wydając gazetkę, organizu-
jÄ…c wieczorek poezji marynistycznej itp.?
Kontakt z retmanem (sztormanem, pilotem)
czy drużyna (kadra drużyny) utrzymuje stały kontakt z pilotem chorągwi?
Szeroko rozumiana służba (od harcerskiej gry do wędrowniczej służby)
czy drużyna w porozumieniu z właściwą administracją podejmuje stałą służbę związaną
z lokalnym (dla swojego miejsca działania lub obozowania) systemem wodnym, np. mo-
nitorując stany i zagrożenia powodziowe pobliskiej rzeki lub niebezpieczeństwa eko-
logiczne?
czy kadra drużyny pomaga w przeprowadzaniu kursów i egzaminów żeglarskich w in-
nych drużynach hufca lub chorągwi?
Obrzędowość wodniacka i umundurowanie
czy drużyna posiada własną obrzędowość, a jej członkowie są wzorowo umundurowa-
ni? czy członkowie drużyny przestrzegają tradycji morskich, etykiety jachtowej i cere-
moniału?
harcerskie drużyny wodne
8
ZhP i posiadać co najmniej patent
struktury specjalności wodnej
sternika jachtowego lub starszego
sternika motorowodnego oraz mieć
w huFcu
Retmanat (na wybrzeżu  sztorma- odpowiednie przeszkolenie.
nat) to namiestnictwo drużyn wodnych, w tradycyjnej terminologii w żeglu-
czyli programowo-metodyczna komór- dze rzecznej retmanem nazywano star-
ka komendy hufca wspierająca pracę szego, najbardziej doświadczonego fli-
drużyn wodnych i żeglarskich. do zadań saka kierującego spływem. Za transport
retmanatu należą m.in.: pomoc druży- (towar) odpowiadał szyper, a retman kie-
nom w realizacji programu wodnego, rował nawigacją oraz odpowiadał za bez-
systematyczna wizytacja drużyn, wy- pieczeństwo prowadzonej przez siebie
dawanie regulaminów wewnętrznych, flotylli. natomiast sztorman to oficer na-
zarządzanie sprzętem wodnym, po- wigacyjny stojący na czele jednej wachty
zyskiwanie instruktorów, praca z kadrą (zmiany załogi) jachtu morskiego. sztor-
wodnÄ…, organizacja oraz prowadzenie man odpowiada za nawigacjÄ™, bezpie-
obozów szkoleniowych i rejsów mor- czeństwo żeglugi i organizację pracy na
skich, współpraca z władzami hufca. pokładzie podczas swojej wachty.
w skład retmanatu wchodzą: retman
i jego zastępcy, sekretarz, instruktor w chorąGwi
wyszkolenia żeglarskiego i bosman. Zespół pilota to tradycyjna nazwa
Retman to instruktor kierujący na inspektoratu (referatu) specjalności
terenie hufca sprawami wychowa- wodnej i żeglarskiej w chorągwi. Za-
nia wodnego i morskiego, mianowany kres jego obowiązków jest niemal ta-
przez komendanta hufca w porozu- ki, jak w przypadku retmanatu, tylko
mieniu z pilotem chorągwi na wnio- obszar działania jest większy.
sek sejmiku drużyn wodnych hufca. Pilot to instruktor, który kieruje na
w hufcach nadmorskich odpowied- terenie chorÄ…gwi sprawami wychowa-
nikiem retmana jest sztorman. do nia wodnego i morskiego, mianowa-
zadań retmana hufca należą m.in.: po- ny przez komendanta chorągwi w po-
pularyzacja zagadnień morskich oraz rozumieniu z kierownikiem hdwiż
wodnych w drużynach harcerskich, Gk ZhP na wniosek sejmiku drużyn
troska o zdobywanie przez młodzież wodnych chorągwi.
umiejętności pływania i korzystania ze w tradycyjnej terminologii morskiej
sprzętu pływającego, tworzenie baz pilot to doświadczony kapitan, świetnie
do prowadzenia zajęć szkutniczych znający warunki lokalne, który pomaga
i modelarskich, pomoc drużynom innym bezpiecznie wyprowadzać statki
w zaopatrywaniu się w sprzęt wod- z portu na otwarte wody.
ny, organizowanie kursów na stopnie
żeglarskie i motorowodniackie, orga- w GA
ówneJ kwaTerZe ZhP
nizowanie patroli woPr i przygotowa- Kierownictwo Harcerskich Dru-
nie ich do wykonywania zadań. retman żyn Wodnych i Żeglarskich to central-
wnioskuje o zatwierdzenie kadry dru- ny inspektorat wodniacko-żeglarski działa-
żyn wodnych, zatwierdza plany pracy jący w wydziale specjalności Gk ZhP.
drużyn wodnych oraz imprez wod- na jego czele stoi kierownik hdwiż.
nych, reprezentuje środowisko na ze-
wnątrz. Powinien być instruktorem
harcerskie drużyny wodne
9
poDstaWy DziaA
ania
Podstawy działania drużyn wodnych i żeglarskich są takie, jak innych dru-
żyn harcerskich, starszoharcerskich i wędrowniczych: służba, braterstwo, pra-
ca nad sobÄ… i przygoda. Program wodny wzbogaca je jeszcze o dodatkowe
aspekty związane ze specjalnością.
pomoc w szkoleniu młodszych harcerzy.
służba
na prawdziwych specjalistów czeka służ-
służba to czynna, pozytywna posta- ba instruktorska (głównie w nauce pły-
wa wobec świata i drugiego człowieka. wania, wioślarstwa, żeglarstwa i szkutnic-
służba bliz
niemu może przejawiać się twa) oraz służba na morzu.
udziałem harcerzy w działalności dla do- są także pola służby, które wymagają
bra społeczności lokalnej czy dbaniem od całej drużyny lub jej części (np. wach-
o nienaruszalność środowiska naturalne- ty) dużego zaangażowania, podjęcia się
go. Pod pojęciem służby może kryć się zadań trwających dłuższy czas i przyję-
wiele działań drużyny. cia na siebie poważnych zobowiązań.
Główną formą takiej aktywności jest Mam na myśli specjalnościowy wolonta-
popularyzacja specjalności wodnej w oto- riat, czyli prace społecznie użyteczne na
czeniu, np. w szkole czy hufcu. Pomysłów rzecz środowiska i społeczności lokalnej,
może być wiele, np. przygotowanie festi- szczególnie służbę przeciwpowodziową,
walu szantowego, konkursu marynistycz- ratownictwo wodne, służbę rzekom, je-
nego, konkursu wiedzy o morzu, orga- ziorom i morzu.
nizacja spartakiady, regat czy ciekawego
rejsu. dla osób posiadających już pewną
Braterstwo
wiedzę i umiejętności żeglarskie dobrym
polem służby jest praca przy sprzęcie czy Braterstwo jest pojęciem związa-
nym nie tylko z harcerskim dekalogiem,
ale również z kulturą marynistyczną.
My, wodniacy, rozumiemy je jako przy-
jacielskÄ… i serdecznÄ… postawÄ™ wobec in-
nych. wodniackie braterstwo na co dzień
to pomaganie innym żeglarzom w poko-
nywaniu trudności, ostrzeganie ich o za-
grożeniach oraz unikanie sytuacji utrud-
niających żeglugę innym korzystającym
z drogi wodnej.
nie wystarczy jednak być dobrym
i szanować bliz
niego, niezbędna jest do
tego odpowiednia wiedza z zakresu prze-
pisów, nawigacji, meteorologii, locji, teorii
żeglowania, ratownictwa itp.
harcerskie drużyny wodne
10
praca nad sobÄ…
Pod tym pojęciem kryje się nieustan-
ne kształtowanie i doskonalenie same-
go siebie i swoich umiejętności. stopnie
i sprawności harcerskie zobowiązują do
samodoskonalenia na kolejnych etapach
rozwoju harcerskiego.
dodatkowym polem pracy nad sobÄ…
jest doskonalenie specjalnościowe (wod-
ne). chodzi tu o wyrobienie sylwetki
wszechstronnego, sprawnego człowieka
wody, doskonalenie wiedzy technicznej
oraz wykształcenie umiejętności budowy
i eksploatacji sprzętu pływającego, a tak-
że odpowiedzialności za jego stan.
przygoda (wędrówka)
Przygoda w rozumieniu wychowaw-
czym to synteza przeżyć: poznawczych,
intelektualnych, emocjonalnych i kultu-
ralnych. oferuje silne bodz
ce i mocne
wrażenia, które wymagają dużo wysiłku
psychicznego, zdolności przewidywania,
zaradności życiowej, cierpliwości, upo-
ru oraz zachowania równowagi i pogo-
dy ducha.
Przygoda  w przełożeniu na konkret-
ne działanie drużyny  to przede wszyst-
kim wędrówki kajakowe, wiosłowe, ża-
glowe czy motorowodne organizowane
w ciągu całego sezonu nawigacyjnego.
należy jednak pamiętać o dwóch nie-
zwykle istotnych zasadach. Pierwsza mó-
wi o tym, że dla każdego przygodą jest
coś innego, a poziom jej  wyczynowości
powinien być dostosowany do potrzeb
uczestników działania. druga zasada mó-
wi o tym, że przygoda powinna iść w pa-
rze z odpowiednią wiedzą i doświadcze-
niem, bowiem najważniejszą sprawą jest
bezpieczeństwo, a nie adrenalina.
harcerskie drużyny wodne
11
system pracy
w pracy drużyn wodnych i żeglarskich uwzględniane są elementy me-
tody harcerskiej i odpowiednio metodyki poszczególnych grup wiekowych.
wszystko to zostaje wzbogacone o wartości i sposoby działania właściwe
wybranej specjalności.
unikanie stwarzania zagrożeń dla na-
prawo i przyrzeczenie
turalnego środowiska wodnego.
a kodeks etyki morskiej
eliminowanie  w miarę możliwości 
Prawo i Przyrzeczenie harcerskie, przyczyn zagrożeń środowiska natu-
czyli system dobrowolnie przyjętych har- ralnego.
cerskich wartości wodniacy wzbogaca- normy etyki morskiej mają głównie
ją o etykę żeglarską  normy wywodzą- charakter zwyczajowy, choć coraz częściej
ce się z wielowiekowej tradycji morskiej podejmowane są próby ich kodyfikacji.
i doświadczenia ludzi morza, określające naruszenie zasad etyki morskiej może
powinności żeglarzy wobec siebie wza- stać się powodem zastosowania wobec
jemnie i innych oraz ich stosunek do pra- winnego kary dyscyplinarnej.
cy i środowiska naturalnego.
Podstawowe zasady etyki morskiej
uczenie w działaniu
to:
obowiązek ratowania życia ludzkiego Młody człowiek w naturalny sposób
w przypadku zagrożenia na wodzie kształci się przez obserwację, ekspe-
i kontynuowanie  w razie potrzeby  rymentowanie, samodzielne wyciÄ…ga-
prób do czasu osiągnięcia pozytywne- nie wniosków, dokonywanie wyborów
go rezultatu lub uzasadnionego uzna- i osobiste działanie. dlatego specjalistycz-
nia bezcelowości dalszego działania. ną wiedzę harcerze wodniacy zdobywają
obowiązek ostrzegania o zagroże- w praktyce, a nie tylko na wykładach.
niach życia i mienia ludzkiego wystę-
pujÄ…cych na wodzie.
system małych grup
obowiÄ…zek niesienia pomocy, bez we-
zwania, innym żeglarzom w pokony- Mała grupa rówieśników, kolegów czy
waniu trudności związanych z żeglo- przyjaciół to naturalne środowisko mło-
waniem. dego człowieka. Zastęp (przez wodniaków
unikanie stwarzania sytuacji, które zwany wachtą) to szkoła współdziała-
mogą utrudnić żeglugę innym oso- nia, samorządności, dzielenia odpowie-
bom korzystającym z dróg wodnych dzialności, solidarności  po prostu kuz
-
i likwidowanie  w miarę możliwości nia charakteru. żeglarstwo morskie jest
 istniejących zagrożeń. niepowtarzalną szkołą pracy grupowej
Godne reprezentowanie państwa, pod (życie na zamkniętej przestrzeni jachtu,
którego banderą odbywa się żegluga. której nie można opuścić w dowolnym
rzetelne wykonywanie zadań. momencie).
harcerskie drużyny wodne
12
stopnie, sprawności, przyroda
odznaki i uprawnienia
działanie w zdrowym środowisku
harcerskie wychowanie oferuje sys- przyrody jezior, rzek i morza czyni wod-
tem stopni i wybór sprawności dostoso- niactwo niezwykle atrakcyjnym sposo-
wane do potrzeb i możliwości dziewcząt bem spędzania wolnego czasu. Zmienne
i chłopców. uzupełnieniem są sprawno- warunki naturalne uczą analizować, po-
ści wodne, a dla starszych  uprawnienia budzają wyobraz
niÄ™, zmuszajÄ… do przewi-
państwowe, takie jak patenty żeglarskie dywania, jak najlepiej zapobiec nadcho-
i motorowodne oraz uprawnienia innych dzącym trudnościom.
organizacji (ratownicy woPr) czy od-
znaki PTTk.
tradycje, symbole,
obrzędowość
instruktor
symbolika i nazwa sÄ… bardzo istotne
instruktor nie jest ani oficerem, ani w pracy każdej drużyny. Powinny, rzecz
nauczycielem  jest starszym bratem, jasna, wiązać się ze specjalnością. inspi-
który harcerzom stwarza warunki do racją do wyboru nazwy, a także bohatera
właściwego rozwoju. Z jednej strony drużyny może być okolicznościowy rajd,
jest towarzyszem w zabawie na wodzie, zbiórka czy spotkanie z żeglarzem.
ale z drugiej  spoczywa na nim odpo- Ludzie morza kultywują różne prze-
wiedzialność za bezpieczeństwo uczest- sądy i wierzenia. Przyjęte są np. specy-
ników. oznacza to, że szkolenie instruk- ficzne sposoby pozdrawiania czy formy
torów wodnych wymaga specjalnego, zwracania się do innych. warto stosować
wieloetapowego systemu kształcenia, łą- te elementy, wplatając je w obrzędowość
czącego elementy pedagogiki i żeglarstwa. drużyny.
harcerskie drużyny wodne
13
w kulturze marynistycznej występują nych relacji opartych na kryterium
rozmaite symbole (kotwice, fale, szekle, kwalifikacji i pełnionych na pokładzie
żagle itp.), które drużyny chętnie wyko- funkcji,
rzystują w swoim logo umieszczanym na stosowania określonych sposobów
plakietkach obozowych czy rajdowych, pozdrawiania innych jachtów i odda-
jak również w motywach graficznych wania honorów okrętom marynarki
w gazetkach, śpiewnikach czy na stro- wojennej,
nach internetowych. zachowania ciszy i spokoju podczas
manewrów,
eTykieTa żeGLarska stosowania odpowiedniej odzieży
To zespół norm i zwyczajowych za- wyjściowej i noszenia w odpowied-
sad określających sposób zachowania się ni sposób odznak klubowych i orga-
załogi na jachcie w różnych warunkach nizacyjnych,
i sytuacjach. etykieta żeglarska obejmuje wycierania obuwia przed wejściem na
też tradycje kultywowane w jachtingu. pokład.
Zasady etykiety żeglarskiej  mimo że Z etykiety żeglarskiej wynikają też za-
podlegające kodyfikacji  jako zbiór norm kazy, m.in.:
zwyczajowych nie mogą być instytucjonal- wyrzucania i wylewania za burtę nie-
nie egzekwowane. ich przestrzeganie jest czystości (zwłaszcza w porcie lub na
jednak świadectwem kwalifikacji i kultu- przystani),
ry żeglarza. wystawiania poza burtę w czasie że-
Z etykiety żeglarskiej wynikają roz- glugi przedmiotów i części ciała (np.
maite nakazy, m.in.: moczenia nóg, łowienia ryb itp.),
oddawania honorów banderze przy wchodzenia na obcy jacht bez pytania
wchodzeniu na pokład jachtu, o zgodę,
utrzymania jachtu w odpowiednim zakłócania spokoju innym żeglarzom,
klarze, gwizdania na pokładzie,
zachowania wśród załogi hierarchicz- dobijania bez pytania o zgodę do bur-
harcerskie drużyny wodne
14
ty innej jednostki,
kotwiczenia lub  w przypadku mie-
czowych jachtów śródlądowych 
sztrandowania jachtów w bezpośred-
nim sÄ…siedztwie innych jednostek bez
pytania o zgodÄ™.
eTykieTa FLaGowa
ważnym działem etykiety żeglarskiej
jest etykieta flagowa. stanowi zbiór norm
odwołujących się zarówno do zwycza-
jów i tradycji, jak i obowiązujących prze-
pisów resortowych, państwowych oraz
międzynarodowych regulujących sposób
podnoszenia i noszenia przez jachty flag,
bander i proporców.
PrZesÄ…dy i wierZenia
Praca z żywiołem, którego potęgi nie
obejmują ludzkie wyobrażenia, spowodo-
wała, że ludzie pracujący na morzu wie-
rzą w różne przesądy i w związku z tym
unikają sytuacji, które  zwyczajowo 
mogą przynieść pecha.
na morzu obowiÄ…zuje niepisany:
zakaz wpisywania portu docelowego
przed dopłynięciem,
zakaz pisania listów na jachcie,
zakaz rozpoczynania rejsu w ponie-
działek i piątek.
Jak wierzą żeglarze  przynoszą szczę-
ście:
ptaki  stąd papuga na ramieniu każ-
dego książkowego bosmana,
obrzędowe wyrzucanie do morza
rozmaitych, nawet wartościowych lub
potrzebnych rzeczy (aby zyskać przy-
chylność neptuna).
harcerskie drużyny wodne
15
munDur żeglarsKi
harcerze wodniacy mają odrębne (od reszty organizacji) mundury, wzo-
rowane na tradycyjnym ubiorze ludzi morza.
do tej pory  w części dotyczącej członków drużyn wodnych i żeglar-
skich oraz instruktorów tej specjalności  obowiązuje regulamin mundu-
rów zuchów, harcerek, harcerzy, instruktorek i instruktorów ZhP przyję-
ty w 1997 r.
na bluzie nosi się krzyż harcerski, pat-
mundur harcerski
ki z oznaczeniami stopni, plakietki środo-
BLuZa wiskowe i okolicznościowe.
harcerki i harcerze z drużyn wod-
nych i żeglarskich noszą granatowe blu- sPodnie i sPódnice
zy żeglarskie zakładane przez głowę ze do bluzy żeglarskiej harcerze i har-
sznurowanymi (sznurówki koloru grana- cerki noszą długie granatowe spodnie
towego) rozcięciami u dołu po bokach (dziewczęta zakładają je przede wszyst-
i z przodu na przedłużeniu dekoltu. na kim podczas zajęć na wodzie). względy
bluzę nakładany jest granatowy kołnierz praktyczne na łódce podpowiadają uży-
marynarski z trzema rzędami białych ta- wanie spodni z kieszeniami z boku no-
siemek. Pod bluzą można nosić T-shirt gawek a la bojówki, zapinanymi na eks-
biały lub granatowy (jednakowo w dru- pres lub patkę z rzepem (praktyczne jest,
żynie) albo granatowy półgolf lub golf. gdy również górne kieszenie zapinane są
w podobny sposób). w ciepłe dni moż-
na nosić do munduru krótkie granatowe
spodnie.
wędrownikom podczas oficjalnych
okazji (apele, uroczystości itd.) zaleca się
ponadto noszenie białych płóciennych
spodni.
dziewczęta w czasie zajęć na lądzie
noszą granatowe lub białe spódnice (bez
rajstop lub z rajstopami w kolorze natu-
ralnym albo czarnym).
do krótkich spodni i spódnic regula-
min przewiduje czarne (ew. białe) podko-
lanówki lub getry.
BuTy
Podczas zajęć na wodzie należy zakła-
dać tzw. buty pokładowe, czyli np. skórza-
ne mokasyny żeglarskie w kolorze grana-
towym lub naturalnym albo inne szybko
harcerskie drużyny wodne
16
schnące buty (np. płócienne tenisówki)
na płaskiej, miękkiej podeszwie (najlep-
szy jest naturalny kauczuk lub biała gu-
ma). Podczas zajęć i wędrówek na lądzie
nosi się obuwie turystyczne. wędrowni-
cy w czasie oficjalnych uroczystości mo-
gą zakładać czarne półbuty.
nakrycie GA
owy
regulaminowym nakryciem głowy
harcerzy wodniaków jest czarny beret
baskijski.
mundur instruktorski
się białą koszulę i czarny krawat (instruk-
instruktor specjalności wodnej ze torki  błękitną apaszkę ZhP).
względów bezpieczeństwa (zwłaszcza instruktorki noszą do munduru gra-
podczas zajęć nad wodą i na wodzie) mu- natowe lub białe spódnice, a instruktorzy
si być łatwy do  zlokalizowania (nawet (i instruktorki podczas zajęć na wodzie)
w wędrowniczej grupie rówieśniczej).  granatowe spodnie.
Ponadto społeczność ludzi morza jest instruktorki i instruktorzy noszą obu-
wyraz
nie zhierarchizowana ze wzglÄ™- wie takie, jak harcerki i harcerze, a do
du na doświadczenie, co znajduje wyraz munduru galowego  odpowiednio czar-
w różnicach występujących w ubiorze. ne półbuty lub czółenka.
dla instruktorek i instruktorów dru- Podstawowym nakryciem głowy in-
żyn wodnych i żeglarskich obowiązujący struktorów i instruktorek wodnych jest
od 1997 r. regulamin przewiduje trzy ro- czarny beret baskijski. instruktorzy mo-
dzaje umundurowania: gą też nosić czapkę oficerską (tzw. gar-
granatowa rozpinana bluza wykładana nizonową)  białą z czarnym otokiem
na spodnie, tzw. olimpijka, i gładkim czarnym daszkiem oraz em-
letnia biała koszula z czarnymi nakła- blematem instruktorów wodnych przy-
danymi naramiennikami, mocowanym do otoku (nie do ronda!).
granatowa marynarka. instruktorki natomiast mogą zakładać
na mundurach tych nosi siÄ™ oznaki granatowy kapelusz (model  olga ) ze
i odznaki organizacyjne zgodnie z obo- złotą lilijką połączoną z kotwicą.
wiązującymi zasadami. warto zaznaczyć,
że do olimpijki na co dzień nie nosi się
chusty ani krawata. w ciepłe dni zakła-
da się pod nią biały lub granatowy T-shirt,
w dni chłodne  biały (granatowy) półgolf
lub golf. Podczas oficjalnych okazji olim-
pijkę zakłada się na białą koszulę z czar-
nym krawatem (instruktorki  z błękitną
jedwabnÄ… apaszkÄ… ZhP). Zawsze bez kra-
wata nosi się natomiast letnią białą ko-
szulÄ™. Pod marynarkÄ… mundurowÄ… nosi
harcerskie drużyny wodne
17
okrycie wierzchnie
i inne elementy kolekcji zHp
dla wodniaków
w kolekcji ZhP dostępna jest grana-
towa, bawełniana bluza z kapturem wkła-
dana przez głowę, z białą wodniacką li-
lijką. Ponadto wędrownicy i instruktorzy
często używają jako okrycia wierzchnie-
go czarnych swetrów z wzmocnieniami
na barkach.
dodatkowo środowiska wodniac-
kie często używają koszulek czy bluz, np.
z wyhaftowanym lub nadrukowanym lo-
go drużyny.
Przy projektowaniu koszulek drużyny
(rejsu) warto szukać inspiracji w obowią-
zującej współczesnej modzie żeglarskiej. głowy (oprócz beretów np. czapki mary-
Będzie to zdecydowanie lepsza droga narskie  miękkie amerykanki lub twar-
niż poszukiwanie sortów różnych służb de kroju angielskiego). warto tu jednak
mundurowych i próby ich adaptacji. zauważyć, że tradycja wyklucza noszenie
do munduru z marynarskim kołnierzem
czapki z daszkiem, np. bejsbolówki. Takie
projektowane zmiany
czapki (z odpowiednimi emblematami)
Zgodnie z oczekiwaniami środowisk mogą stanowić funkcjonalne i estetyczne
wodniackich regulamin mundurowy do- nakrycie głowy noszone do koszulki dru-
tyczący ich specjalności powinien zostać żyny, polarowej bluzy czy swetra.
zmodyfikowany  z uwzględnieniem ten- oczekiwane jest również wprowa-
dencji, jakie dyktowały zmiany w ogól- dzenie dla instruktorek i instruktorów
nym regulaminie mundurowym ZhP. tzw. stroju galowego (granatowa mary-
Środowiska wodniackie zdecydowa- narka i spodnie lub spódnica), na któ-
nie jednak optują przy tym za utrzyma- rym nie nosi się krzyża harcerskiego i in-
niem tradycyjnych granatowych mundu- nych odznak i oznak (ew. można wpiąć
rów oraz poszczególnych elementów w marynarkę miniaturkę krzyża). Podob-
stroju nawiązujących do tradycyjnego ny strój przewiduje już ogólny regula-
ubioru ludzi morza. min mundurowy i w założeniu ma on za-
Postulowane są przede wszystkim stąpić tzw. mundur galowy instruktorek
zmiany dopuszczające różne nakrycia i instruktorów.
harcerskie drużyny wodne
18
program WoDny Dla Drużyn i WacHt
w pracy środowisk wodnych i żeglarskich stosowane są instrumen-
ty metodyczne stymulujące indywidualny rozwój harcerek i harcerzy, a tak-
że formy pracy odpowiednie dla poszczególnych grup wiekowych. działanie
drużyny zostaje przy tym wzbogacone o nowe, specjalistyczne treści i formy.
drużynowy otrzymuje również dodatkowe instrumenty wspierające indywi-
dualny rozwój harcerzy  specjalistyczne uprawnienia i odznaki.
tradycyjny stopień wioślarza (jungi),
zuchy
popularna i brązowa żoT PTTk.
Zaciekawienie to pierwszy etap wta-
jemniczenia specjalnościowego. To czas ForMy Pracy:
preorientacji wodnej. w najmłodszej rozmaite zajęcia w wodzie i na wodzie
grupie wiekowej pracę specjalnościową z barwną fabułą i elementami konku-
dopuszcza się warunkowo tylko w samo- rencji między wachtami.
dzielnych środowiskach posiadających od-
powiednie zaplecze kadrowe i sprzętowe
Harcerze starsi
(np. specjalnościowe drużyny wielopozio-
mowe lub szczepy drużyn wodnych). Zainteresowanie to trzeci etap wta-
jemniczenia specjalnościowego. To czas na-
insTruMenTy MeTodycZne: turalnego poszukiwania wiedzy wodnej.
cykle sprawnościowe,
gwiazdki zuchowe. insTruMenTy MeTodycZne:
sprawności dwu- i trzygwiazdkowe,
ForMy Pracy: stopnie harcerskie (odpowiednie do
zabawy oparte na fabule marynistycznej, wieku),
zabawy w wodzie i na wodzie niewy-
magające długiej koncentracji uwagi.
Harcerze
Zamiłowanie to drugi etap wtajemni-
czenia specjalnościowego. To czas dzia-
łań o zabarwieniu emocjonalnym, jesz-
cze bez dążenia do rozszerzania wiedzy
wodnej.
insTruMenTy MeTodycZne:
sprawności jednogwiazdkowe,
stopnie harcerskie (odpowiednie do
wieku),
harcerskie drużyny wodne
19
 patent żeglarza jachtowego, skie), umożliwiające organizację i prowa-
kolejne żoT PTTk, dzenie szkoleń wodniackich.
patent młodszego ratownika woPr. Zdarza się jednak, że drużynowym zo-
staje osoba zdobywajÄ…ca dopiero pierw-
ForMy Pracy: szy stopień uprawnień. co wtedy zrobić?
wiele różnych i często zmieniających rozwiązaniem jest powołanie zastępcy
się form zajęć w wodzie i na wodzie, lub przybocznego-instruktora wyszko-
umożliwiających odkrywanie nowych lenia żeglarskiego, którym zostaje osoba
pól działania i wszechstronne zasto- o odpowiednich kwalifikacjach i upraw-
sowanie konkretnych umiejętności. nieniach, ściśle współpracująca z druży-
nowym i odpowiadajÄ…ca za planowanie
i realizację działań wodniackich.
Wędrownicy
specjalizacja to najwyższy etap wta- Jak ZosTać insTrukToreM?
jemniczenia specjalnościowego. To czas w systemie szkoleniowym Polskie-
działań o silnym zabarwieniu emocjo- go Związku Żeglarskiego przewidzia-
nalnym, popartych solidnÄ… wiedzÄ… facho- no dwa stopnie instruktorskie:
wą. To dążenie do mistrzostwa w jednym młodszy instruktor żeglarstwa,
konkretnym kierunku, w celu pełnienia uprawniony do szkolenia na stopnie
służby na wybranym polu. żeglarskie i wchodzenia w skład ko-
misji egzaminacyjnych jako sekretarz,
insTruMenTy MeTodycZne: instruktor żeglarstwa, uprawniony
sprawności mistrzowskie, do organizacji i prowadzenia szkoleń
stopnie harcerskie (dla wędrowników), oraz egzaminów.
patenty żeglarskie, Ponadto funkcjonuje system stopni
odznaki żoT PTTk, trenerskich i sędziowskich, związany ze
uprawnienia płetwonurkowe, sportem kwalifikowanym.
uprawnienia woPr. w Polskim ZwiÄ…zku Motorowod-
nym i Narciarstwa Wodnego jest tyl-
ForMy Pracy: ko jeden stopień instruktora motoro-
głównie wędrówki po wodzie (wykap- wodnego. są też odpowiednie stopnie
ki, rejsy, spływy, dalekie wyprawy), trenerskie i sędziowskie.
często działania wyczynowe  na po- uprawnienia do prowadzenia różnych
graniczu możliwości, choć w grani- form zajęć na wodzie mają absolwenci
cach bezpieczeństwa. akademii wychowania Fizycznego, któ-
rzy uzyskali tytuł instruktora sportu
w dziedzinie żeglarstwa lub instruk-
Kadra
tora rekreacji ruchowej w dziedzi-
kadra drużyn wodnych musi rozwijać nie żeglarstwa.
siÄ™ dwutorowo  podnoszeniu wiedzy w Polskim Towarzystwie Tury-
metodycznej powinno towarzyszyć zdo- styczno-Krajoznawczym można zdo-
bywanie kolejnych uprawnień specjalno- być Odznakę Przodownika Turystyki
ściowych. wskazane jest, aby drużynowy Żeglarskiej, która uprawnia do prowa-
(retman, pilot) posiadał co najmniej dru- dzenia niektórych działań wodniackich
gi stopień wyszkolenia specjalnościowe- przydatnych głównie podczas organizacji
go i uprawnienia instruktorskie (trener- i prowadzenia rejsów.
harcerskie drużyny wodne
20
miejsce i sprzęt
o sile drużyny wodniackiej nie decydują tylko więzi i wspólne zaintereso-
wania łączące harcerzy i tworzące poczucie wspólnoty. ważnym elementem,
często niedocenianym przez drużynowych i instruktorów, jest własne miej-
sce, dające poczucie stabilności, trwałości i ciągłości międzypokoleniowej.
Taką rolę spełniać może własna har- przyczepnymi i wbudowanymi, otwar-
cówka czy szkutnia, organizująca życie te i zamknięte) oraz żaglowe (zatapialne
harcerzy w ciągu roku szkolnego. To tu i niezatapialne, otwarte i zamknięte). drugi
gromadzone będą trofea z kolejnych wy- podział uwzględnia wielkość  tu ma-
praw, pozwalające zachować w pamię- my dużą rozpiętość w każdej z wymie-
ci przeżyte przygody. To dzięki niej har- nionych grup. Powstaje pytanie, z jakiego
cerze łatwiej utożsamiają się z drużyną, sprzętu korzystać i skąd go brać.
odnajdując w jej wnętrzu coś osobistego, Można mieć własną szkutnię i łódki,
ważnego, budzącego wspomnienia miłych, remontowane i wykorzystywane przez
wspólnie spędzonych chwil. harcówka  harcerzy lub korzystać z ofert firm czar-
własny dom, kojarzony z bezpiecznym terowych.
schronieniem  jest ważnym elementem własny sprzęt żeglarski może pełnić
poczucia tożsamości z drużyną. w drużynie dodatkowo funkcję integra-
Także w czasie wakacyjnych wypraw cyjną, tak samo, jak posiadanie przez dru-
warto zadbać o miejsce spełniające taką żynę własnej szkutni. Jest to dodatkowe
rolę. dla drużyn harcerskich i starszohar- zajęcie dla harcerzy (szczególnie starszych,
cerskich może to być własna czy hufco- którzy nie pełnią w drużynie funkcji), po-
wa przystań lub miejsce obozowe nad je- zwalające im czuć się potrzebnymi i od-
ziorem, z którym drużyna związana jest powiedzialnymi za działania drużyny.
od lat. wędrownicy, w których naturze Jednak posiadanie własnego sprzę-
jest odkrywanie wciąż nowych akwenów, tu, przede wszystkim większych jach-
mogą wyznaczać na mapie wybrane miej- tów, rodzi problemy. koszt samodzielnie
sca z kolejnych wypraw, wokół których prowadzonych konserwacji oraz remon-
skupiać się będą ich wspomnienia i które tów może być porównywalny z kosztami
będą odwiedzać podczas następnych wi- czarteru, ale dochodzi do niego jeszcze
zyt w danej okolicy.
Z działalnością wodniacką nierozłącz-
nie związany jest sprzęt, warto więc po-
święcić mu trochę miejsca.
w działalności drużyn wodnych i że-
glarskich spotykamy się z różnymi rodza-
jami sprzętu pływającego. w zależności od
rodzaju napędu mamy kajaki i łódki wiosło-
we (bÄ…czki, szalupy), motorowe (wszel-
kiego rodzaju łódki i jachty z silnikami
harcerskie drużyny wodne
21
absorbujÄ…ca praca w szkutni. Jej zakres
nie powinien ograniczać czasu poświęca-
nego na rozwój harcerski i inne elemen-
ty szkolenia wodniackiego.
kompromisem wydaje siÄ™ wariant po-
średni: posiadanie własnych lekkich jed-
nostek (kajaków, małych łódek wiosłowo-
-żaglowych lub motorówki), łatwych do
przewiezienia i pozwalajÄ…cych organizo-
wać śródroczne i wakacyjne harce wod-
ne. większe jachty, szczególnie rzadziej
wykorzystywane, lepiej i taniej wynajmo-
wać od kogoś.
wybierajÄ…c jachty na rejsy, warto pa-
miętać, że ZhP ma własnych armatorów.
największy z nich to Centrum Wycho-
wania Morskiego z  ZawiszÄ… czarnym
i jachtami morskimi, istnieją też ośrodki
chorągwiane: harcerski ośrodek Morski
Puck i harcerski ośrodek Morski dą-
bie oraz wiele stanic i ośrodków śród-
lądowych. oferta naszych ośrodków jest
z reguły bardziej dopasowana do harcer-
skiego portfela. w każdym jednak przy-
padku zasady przygotowania i spraw-
dzenia sprzętu przed wyjściem na wodę
pozostajÄ… te same  nie ma taryfy ulgo-
wej, gdy w grę wchodzi bezpieczeństwo
uczestników obozu.
harcerskie drużyny wodne
22
gDzie żegloWać?
wybór rejonu żeglowania zależy głównie od zainteresowań harcerzy
i specyfiki działań drużyny, a także od pory roku oraz bieżących potrzeb.
w okresie jesiennym i wiosennym do zajęć na wodzie można wykorzystać
pobliskie stawy i rzeczki. w lecie mamy do dyspozycji akweny o zróżnicowa-
nej specyfice i poziomie trudności.
na śródlądziu możemy wybierać po- twy i estonii. każdy z tych zakątków ma
między biegiem wisły i odry, kilkoma swój własny klimat, architekturę i specy-
ciekawymi zalewami (jak Zegrzyński, su- fikę.
lejowski, Jeziorsko, soliński), jeziorami specyfiką samego akwenu jest krótka,
wytopiskowymi i dwoma najpopularniej- stroma fala, wywołująca zmęczenie i cho-
szymi akwenami: wielkimi Jeziorami Ma- robę morską, duży ruch statków (w czę-
zurskimi i Pojezierzem iławsko-olsztyń- ści zachodniej) wymagający nieustannej
skim połączonym kanałami z elblągiem. uwagi na wachtach oraz częste silne wia-
do bardziej zaawansowanych działań, try i sztormy, a przy tym dość niskie tem-
już na lekko słonej wodzie, można wy- peratury (odczuwalne)  nawet latem
korzystać Zalew szczeciński oraz, obfi- używa się zimowych czapek. wszystko
tujące w szereg niewielkich portów, Za- to sprawia, że tylko porządne przygoto-
tokę Gdańską i Zatokę Pucką. ciekawa wanie i zaplanowanie rejsu będzie gwa-
też jest eksploracja polskiego wybrzeża rantem sukcesu naszej wyprawy.
Bałtyku  porty w większości są zlokali- Planując rejs, można brać pod uwagę
zowane w ujściach rzek, więc wejścia są także inne morza, które stały się dostęp-
trudne. Przewaga wiatrów zachodnich ne dla harcerzy w ostatnich latach (głów-
sprzyja bardziej podróży ze szczecina do nie dzięki tanim liniom lotniczym, tanim
Gdańska niż na odwrót. Taka żegluga jest przewoz
nikom, a także pewnemu zrów-
w zasięgu drużyn rozpoczynających swo- naniu cen).
ją morską przygodę. harcerze pojawiają się już np. w chor-
wędrownicy zrealizują swój prawdzi- wacji. adriatyk jest wart poznania z uwa-
wy wyczyn na wodach Morza Bałtyckiego. gi na specyficzny klimat, układ wiatrów
Bałtyk jest uznawany za akwen niezwykle i fal oraz możliwość prowadzenia tre-
urokliwy, ale trudny i męczący. Mówi się, ningu z klasycznej nawigacji. Turystycznie
że kto nauczył się żeglować po tym mo- ciekawa jest Grecja z jej cykladami. na-
rzu, na innych będzie wypoczywał. tomiast dla większych jachtów nie jest
Przygotowując tygodniowe czy dwu- problemem dotarcie na Morze Północne,
tygodniowe rejsy, mamy w zasięgu sund godne polecenia dla opływanych już har-
z kopenhagÄ…, Malmö i helsinborgiem lub cerzy. Tu można prowadzić akcje szkole-
wschodnie wybrzeża niemieckie z arco- niowe i stażowe na wyższe stopnie, któ-
ną, rostockiem, Lubeką, wyspą Fehmarn re wymagają doświadczenia na wodach
i kilonią, a także Bornholm i południowe pływowych.
wybrzeża szwecji oraz porty Litwy, A
o-
harcerskie drużyny wodne
23
patenty żeglarsKie i motoroWoDne
istniejące w Polsce i na świecie systemy patentów i certyfikatów służą
określeniu poziomu uprawnień lub zakresu wiedzy ich posiadacza. spośród
wielu systemów patentów oraz certyfikatów w pracy drużyn wodnych naj-
częściej wykorzystywane są:
patenty żeglarskie PZż,
patenty motorowodne PZMwinw,
certyfikat issa (poziom pierwszy).
pomocy (np. przy kei stoi gotowa do ak-
patenty pzż
cji, sprawna i szybka motorówka).
system patentów PZż obejmuje czte-
ry stopnie żeglarskiego wtajemniczenia. PaTenT
Pierwsze dwa (żeglarza i sternika jach- sTernika JachToweGo
towego) wymagają zdania egzaminu, ko- Może go uzyskać osoba, która ukoń-
lejne (jachtowy sternik morski i kapitan czyła 18 lat, kurs na stopień sternika oraz
jachtowy) uzyskuje się po spełnieniu wy- uczestniczyła w przynajmniej dwóch rej-
mogów stażowych. sach pełnomorskich w czasie co najmniej
200 godz. wystawienie patentu poprze-
PaTenT dza egzamin na stopień sternika. Patent
żeGLarZa JachToweGo uprawnia do prowadzenia jachtów ża-
Może go uzyskać osoba, która ukoń- glowych (z silnikiem pomocniczym lub
czyła 12 lat i kurs na stopień żeglarza. bez) po wodach śródlądowych, a także
wystawienie patentu poprzedza egzamin jachtów żaglowych (z silnikiem pomoc-
na stopień żeglarza. Patent uprawnia do niczym lub bez) o długości całkowitej do
prowadzenia wszystkich jachtów żaglo- 12 m po wodach Morza Bałtyckiego i in-
wych (z silnikiem pomocniczym lub bez) nych mórz zamkniętych oraz innych wo-
po wodach śródlądowych oraz jachtów dach morskich w odległości do 20 mil
żaglowych o długości do 8,5 m (z silni- morskich od brzegu.
kiem pomocniczym lub bez) w tzw.  że-
gludze plażowej , czyli po wodach mor- PaTenT JachToweGo
skich w odległości do 2 mil morskich od sTernika MorskieGo
brzegu w porze dziennej. Może go uzyskać osoba, która ukoń-
osoby, które nie ukończyły 16 roku czyła 18 lat, posiada stopień sternika jach-
życia, mogą prowadzić jachty pod nadzo- towego i po jego zdobyciu brała udział
rem pełnoletniego żeglarza jachtowego. w przynajmniej trzech rejsach pełnomor-
nadzór może być pełniony z kei lub dru- skich w czasie min. 600 godz.
giej łódki, pod warunkiem, że akwen tre- w ramach wspomnianego stażu min.
ningowy jest określony i nieprzerwanie 200 godz. trzeba odbyć na jednostkach
obserwowany, a osoba nadzorująca mo- o długości od 12 m do 18 m oraz min.
że w razie potrzeby udzielić natychmiast 100 godz. (w jednym lub więcej rejsów)
harcerskie drużyny wodne
24
na wodach pływowych o średnim sko- ka. wystawienie patentu poprzedza
ku pływów powyżej 1,5 m z zawinięciem egzamin na stopień. Patent uprawnia do
do przynajmniej dwóch portów. Patent prowadzenia jachtów motorowych o mo-
uprawnia do prowadzenia wszystkich cy silnika do 60 kw po wodach śródlą-
jachtów żaglowych (z silnikiem pomocni- dowych oraz morskich w odległości do
czym lub bez) po wodach śródlądowych 2 mil morskich od brzegu w porze dzien-
oraz jachtów żaglowych (z silnikiem po- nej. osoby, które nie ukończyły 16 roku
mocniczym lub bez) o długości całkowi- życia, mogą prowadzić jachty pod nadzo-
tej do 18 m po wodach morskich. rem osoby dorosłej.
PaTenT PaTenT sTarsZeGo
kaPiTana JachToweGo sTernika MoTorowodneGo
Może go uzyskać osoba, która po- Może go uzyskać osoba, która ukoń-
siada stopień jachtowego sternika mor- czyła 18 lat i kurs na stopień starszego
skiego i odbyła co najmniej sześć rejsów sternika motorowodnego oraz uczest-
pełnomorskich w czasie min. 1200 godz. niczyła w przynajmniej dwóch rejsach
żeglugi od zdobycia stopnia sternika w czasie min. 200 godz.
jachtowego, w tym co najmniej 100 godz. wystawienie patentu poprzedza eg-
w min. jednym rejsie na jednostce o dłu- zamin na stopień. Patent uprawnia do
gości całkowitej powyżej 20 m oraz min. prowadzenia jachtów motorowych po
400 godz. samodzielnego prowadze- wodach śródlądowych oraz jachtów mo-
nia jachtu długości od 10 m do 18 m po torowych o długości całkowitej do 12 m
uzyskaniu stopnia jachtowego sternika po wodach Morza Bałtyckiego i innych
morskiego. Patent uprawnia do prowadze- mórz zamkniętych, a także pozostałych
nia wszystkich jachtów żaglowych (z silni- wodach morskich w odległości do 20 mil
kiem pomocniczym lub bez) po wodach morskich od brzegu.
śródlądowych i morskich.
kapitan jachtowy i jachtowy sternik PaTenT MorskieGo
morski mają uprawnienia (mogą uzyskać sTernika MoTorowodneGo
patenty za okazaniem posiadanych) od- Może go uzyskać osoba, która posia-
powiednio kapitana motorowodnego oraz da stopień starszego sternika motoro-
morskiego sternika motorowodnego. wodnego i po jego zdobyciu brała udział
w przynajmniej trzech rejsach pełnomor-
skich w czasie min. 600 godz.
patenty pzmWinW
w ramach wspomnianego stażu min.
system patentów PZMwinw obej- 200 godz. trzeba odbyć na jednostkach
muje cztery stopnie motorowodne o długości od 12 m do 18 m oraz min.
uprawniające do prowadzenia jachtów, 100 godz. (w jednym lub więcej rejsów)
dwa stopnie motorzysty i mechanika na wodach pływowych o średnim sko-
motorowodnego oraz licencję na holo- ku pływów powyżej 1,5 m (z zawinię-
wanie narciarza wodnego. ciem przynajmniej do dwóch portów).
Patent uprawnia do prowadzenia jach-
PaTenT tów motorowych po wodach śródlądo-
sTernika MoTorowodneGo wych oraz do prowadzenia jachtów mo-
Może go uzyskać osoba, która ukoń- torowych o długości całkowitej do 18 m
czyła 12 lat i kurs na stopień sterni- po wodach morskich.
harcerskie drużyny wodne
25
 PaTenT kaPiTana akwenu pływania, jak i wielkości pro-
MoTorowodneGo wadzonej jednostki (dotyczy wyłącznie
Może go uzyskać osoba, która posia- jachtów rekreacyjnych). aby go uzyskać,
da stopień morskiego sternika motoro- trzeba mieć ukończone 16 lat i wykazać
wodnego, a także odbyła przynajmniej się kwalifikacjami żeglarskimi w wybrany
sześć rejsów pełnomorskich w czasie sposób:
min. 1200 godz. żeglugi od zdobycia stop- w oparciu o posiadany już patent
nia starszego sternika motorowodne- (w przypadku Polski jest to patent
go, w tym min. 100 godz. w przynajmniej sternika jachtowego PZż lub wyższy)
jednym rejsie na jednostce o długości cał- oraz zaliczenie 400 godz. stażu mor-
kowitej powyżej 20 m oraz min. 400 godz. skiego,
samodzielnego prowadzenia jachtu o dłu- poprzez poddanie się jedno- lub dwu-
gości od 10 m do 18 m po uzyskaniu stop- dniowej ocenie instruktora issa,
nia morskiego sternika motorowodnego. poprzez odbycie szkolenia zakończo-
Patent uprawnia do prowadzenia nego egzaminem.
jachtów motorowych po wodach śród- Program szkolenia na certyfikat
lÄ…dowych i morskich. issa pierwszego stopnia obejmuje:
kapitan motorowodny oraz morski obsługę urządzeń i instalacji jachto-
sternik motorowodny posiadajÄ… upraw- wych,
nienia (mogą uzyskać patenty za okaza- manewrowanie jachtem w portach
niem posiadanych) odpowiednio kapi- oraz na otwartym morzu,
tana jachtowego i jachtowego sternika zasady bezpieczeństwa i przepisy obo-
morskiego pod warunkiem posiadania wiÄ…zujÄ…ce w rejsach morskich,
patentu sternika jachtowego. posługiwanie się nowoczesnymi urzą-
Ponadto PZMwinw szkoli w zakre- dzeniami nawigacyjnymi,
sie obsługi i eksploatacji silników jach- pracę z mapami morskimi, prowadze-
towych na poziomie motorzysty oraz nie bezpiecznej nawigacji,
mechanika motorowodnego, przy- obsługę radiostacji ukF,
znaje takżelicencje na holowanie narciarzy podstawy meteorologii.
i statków powietrznych.
program edukacji żeglarskiej
certyfikat issa
junga & Kadet
issa (International Sailing Schools Junga & kadet to opracowany przez
Association) to międzynarodowa orga- M. Zawiszewskiego (dawniej instrukto-
nizacja zrzeszająca kilkaset szkół z całego ra hufca ZhP Bydgoszcz i harcerskiego
świata, założona w 1969 r. issa opraco- ośrodka wodnego w Funce) program
wała system certyfikatów, które są uzna- edukacji żeglarskiej dzieci i młodzieży.
wane w większości krajów (m.in. w chor- Projekt rozpoczął się w 2006 roku, od
wacji, Grecji, holandii, norwegii, szwecji, razu angażując wielu drużynowych i ko-
włoszech, anglii, australii, usa). mendantów obozów harców wodnych.
Patent issa pierwszego poziomu to
patent amatorski przeznaczony do za- dLacZeGo nie żeGLarZ?
stosowań rekreacyjnych. stanowi świa- Program Junga & kadet powstał jako
dectwo posiadanych umiejętności i nie alternatywny sposób szkolenia najmłod-
narzuca żadnych ograniczeń, tak co do szych wobec kursu na patent żeglarza.
harcerskie drużyny wodne
26
intensywny, 100-godzinny obowiąz- Zdobycie kompletu sprawności na da-
kowy program kursu na patent żeglarza nym poziomie daje stopień jungi lub ka-
jachtowego potrafi zdominować pracę deta. sprawności mogą być zdobywane
obozu czy rejsu. Zwłaszcza na krótkich w ciągu obozu lub w czasie śródrocznej
turnusach uczestnikom bardzo często pracy drużyny wodnej czy klubu żeglar-
brakuje czasu na swobodnÄ… zabawÄ™, wy- skiego. Zdobywanie kolejnych sprawno-
poczynek i harcowanie po lesie. Zdarza ści można również kontynuować za rok
się też, że kilka dni wypadnie ze szkolenia na następnym obozie lub rejsie.
ze względu na zbyt słabe lub zbyt silne
wiatry. okazuje się wtedy, że aby zreali- ZaLeTy ProGraMu
zować program, trzeba ćwiczyć manew- idea zdobywania stopni programu
rowanie po 10 godz. dziennie. a to dla Junga & kadet nawiÄ…zuje do funkcjonu-
przeciętnych 12- czy 14-latków jest zbyt jącego tradycyjnie w niektórych druży-
monotonne! nach wodnych stopnia wioślarza (jungi).
Program Junga & kadet ma charak-
Jak To dZiaA
a? ter ogólnopolski i mogą go realizo-
Program Junga & kadet można do- wać zarówno prywatne szkoły żeglar-
stosować w dowolny sposób do rytmu stwa, jacht kluby, jak i drużyny harcerskie.
pracy obozu. każdy uczestnik otrzymuje To właśnie daje nowe możliwości 
kartę zaliczeń, która póz
niej staje siÄ™ pa- uczestnik obozu organizowanego przez
tentem potwierdzającym uzyskanie stop- agencję żeglarską lub jacht klub może po
nia. Zdobycie kolejnych umiejętności po- sezonie wrócić do harcerskiej drużyny
twierdza na bieżąco sternik prowadzący wodnej i kontynuować swoją przygodę
pływania lub instruktor organizujący in- z żeglarstwem od etapu, na jakim już jest.
ne zajęcia. wszystko dzięki temu, że stopnie pro-
Zadania z każdego działu są podzie- gramu Junga & kadet można zdobywać
lone na dwa poziomy trudności: jungi  podczas kilku biwaków, rejsów, obozów
podstawowy i kadeta  zaawansowany. u różnych instruktorów i organizatorów.
harcerskie drużyny wodne
27
 PaTenciki JunGa & kadeT ty związane z dokonaniem zamówienia,
Patent Junga & kadet to kartono- opłatę za przesyłkę itp.). nic jednak nie
wa książeczka składana w harmonijkę, stoi na przeszkodzie, aby drużynowy ta-
z miejscami na wpisy. Patenty może za- niej odsprzedał patenty swoim harce-
mówić w PZż każdy drużynowy czy ko- rzom, uwzględniając koszty faktycznie po-
mendant obozu. otrzymuje je pocztÄ… niesione na telefon i znaczki pocztowe.
w przesyłce za pobraniem. koszt zamó- Zapraszamy drużynowych do zama-
wienia jednego patentu to 3 zł. sugero- wiania pakietów startowych, które za-
wana przez PZż cena dalszej odsprze- wierają podręcznik instruktora i płytę
daży już konkretnemu uczestnikowi to z animacjami i innymi materiałami po-
5 zł (w założeniu różni- mocnymi przy realizacji programu Junga
ca powinna po- & kadet. kontaktujcie się bezpośrednio
kryć kosz- z autorem:
Mariusz Zawiszewski
[e-mail]
harcerskie drużyny wodne
28
WęDroWnicze znaKi sA
użby
Znaki służby przygotowują do świadomego podjęcia stałej służby i uczą
pracy w zespole. Zdobywając znaki służby, wędrownik poznaje obszary ak-
tywności, na których można pełnić służbę na rzecz organizacji i społeczeń-
stwa. Znaki służby zdobywa się w kilkuosobowych zespołach (patrolach za-
daniowych). Zespół taki:
przygotowuje plan zdobywania znaku służby,
uzyskuje akceptację rady drużyny,
realizuje zadania znaku służby w czasie od kilku miesięcy do roku,
podsumowuje i dokonuje samooceny,
zwraca się do rady drużyny o przyznanie znaku.
obok 10 podstawowych znaków służb, które można zdobywać w ZhP
(dziecku, gospodarce, kulturze, nauce, pamięci, przyjaz
ni, przyrodzie, turysty-
ce, wspólnocie lokalnej oraz zdrowiu), wędrownicy mogą zmierzyć się ze
znakiem służby wodzie.
ka wody (pływaka, wioślarza, żeglarza),
znak służby wodzie
wrażliwego i rozumiejącego świat przy-
Znaczną część powierzchni nasze- rody oraz ludzi, poznającego technikę
go globu pokrywa związek chemicz- i gospodarkę wodną i morską, chętnie
ny h2o, powszechnie nazywany wo- i aktywnie działającego w wodzie i na
dą. Świadomy wędrownik wodny nie wodzie, będącego jej opiekunem i rzecz-
patrzy na akwen tylko jak na geogra- nikiem. Propozycje programu znaku służ-
ficznÄ… formÄ™ terenu pokrytÄ… wodÄ…, ale by wodzie znajdziecie na s. 30 31.
dostrzega w nim również drogę tanie-
go transportu, miejsce ciekawej pra-
cy, wrażliwy system ekologiczny, z
ródło
żywności, rezerwuar naturalnej energii
i wielu surowców, a także przepiękny te-
ren do rekreacji i wypoczynku. Pojmowa-
nie wody w kategoriach przyrodniczych,
społecznych, technicznych, ekologicznych
i gospodarczych sprawia, że idea znaku
służby wodzie czerpie pomysły z idei in-
nych znaków  szczególnie służby przy-
rodzie, turystyce i wspólnocie lokalnej,
ale również gospodarce, kulturze oraz
nauce. A
ącząc różne obszary wędrow-
niczej służby, nadajemy im wspólny mia-
nownik: woda!
ideą tej służby jest wyrobienie w so-
bie sylwetki wszechstronnego człowie-
harcerskie drużyny wodne
29
Poznając dzieje słynnych żeglarzy (odkrywcy: K. Kolumb, V. da Gamma;
harcerze: M. Zaruski, W. Wagner, W. Bublewski;
polscy żeglarze: L. Teliga, K. Listkiewicz):
przeprowadzając zbiórkę, spotkanie, zwiad (w ramach drużynowej akcji  Bohater ),
robiÄ…c album, wystawÄ™, gazetkÄ™, publikujÄ…c w serwisie wodniacy.zhp.pl.
Poznając najważniejsze akweny swojego regionu, Polski, Europy:
sporządzając mapę akwenów  rzeki, jeziora, morza,
opracowując trasę spływu rzeką czy rejsu po jeziorach lub morzu.
Doskonaląc umiejętności pływackie:
przez okres próby chodząc regularnie na basen (ćwicząc różne style pływackie),
pomagając młodszym harcerzom w nauce pływania.
Stale podnosząc poziom bezpieczeństwa działań w wodzie i na wodzie:
poznając zasady bezpieczeństwa na wodzie i przestrzegając ich,
przeprowadzając szkolenia i pokazy z ratownictwa wodnego na obozie harców wod-
nych lub kursie żeglarskim,
zdobywajÄ…c uprawnienia ratownika woPr.
Poznając kulturę marynistyczną i kultywując tradycje wodne w środowisku:
poznajÄ…c historiÄ™ ubioru ludzi morza, poszukujÄ…c pochodzenia i znaczenia symboliki
umundurowania wodniaków,
organizując i występując na festiwalach szantowych.
Nawiązując współpracę z instruktorami retmanatu lub zespołu pilota:
organizując biwaki, regaty i wykapki żeglarskie, wioślarskie i kajakowe z innymi i dla in-
nych drużyn,
wspólnie promując harcerstwo wodne w innych środowiskach.
harcerskie drużyny wodne
30
DoskonalÄ…c siÄ™ technicznie podczas prac szkutniczych:
opiekując się sprzętem pływającym drużyny lub hufca (naprawa, konserwacja itp.),
budując z zastępem (patrolem) własny kajak (kanadyjkę).
Organizując wakacyjny wyjazd zastępu (patrolu):
wspólnie wędrując po wodzie i zdobywając odznaki PTTk  koT, żoT,
wspólnie doskonaląc się w manewrowaniu jachtem (zdobywając patenty żeglarskie).
Działając na rzecz ochrony odwiedzanych wód:
monitorując zanieczyszczenie wody, np. pobierając próbki i przesyłając do badań,
monitorując rozwój fauny i flory w pobliskim akwenie,
biorąc udział w akcjach sprzątania brzegów i plaż.
Podejmując służbę przeciwpowodziową:
wykonując pomiary poziomu wody w rzekach na terenach zagrożonych powodziami,
we współpracy ze służbami hydrologicznymi,
monitorując stan urządzeń hydrotechnicznych (śluzy, jazy, tamy) w porozumieniu z wła-
ściwą ich administracją.
PoznajÄ…c specyfikÄ™ pracy na wodzie:
organizując zwiady wśród rybaków i marynarzy oraz wizyty w stoczni, porcie, na stat-
ku,
podejmując współpracę z pobliską jednostką Marynarki wojennej.
Poszukując niewykorzystywanych do tej pory w lokalnym środowisku
aktywności wodniackich:
pozyskując sprzęt i kadrę do prowadzenia zajęć wodnych (motorowodniactwo i narty
wodne, płetwonurkowanie, windsurfing, kite-surfing i inne), nie zapominając o tradycyj-
nych wodniackich dziedzinach, takich jak pływactwo, wioślarstwo i żeglarstwo.
harcerskie drużyny wodne
31
spis treści
wstęp.......................................................................................................................................3
cele i zadania..........................................................................................................................4
organizacja drużyny...............................................................................................................5
Podstawy działania...............................................................................................................10
system pracy.........................................................................................................................12
Mundur żeglarski..................................................................................................................16
Program wodny dla drużyn i wacht.................................................................................19
Miejsce i sprzęt....................................................................................................................21
Gdzie żeglować?...................................................................................................................23
Patenty żeglarskie i motorowodne...................................................................................24
wędrownicze znaki służby.................................................................................................29
harcerskie drużyny wodne
32