85
Na liście substancji i metod zabronionych
przez ÅšwiatowÄ… AgencjÄ™ AntydopingowÄ… (WADA)
glukokortykosteroidy figurujÄ… od 2003 roku.
Dorota Kwiatkowska, Andrzej Pokrywka,
Radosław Jaz
wiec, Ewa Turek-Lepa, Danuta Stańczyk,
Zuzanna Szczepańska, Barbara Wójcikowska-Wójcik
Glukokortykosteroidy
w świetle
przepisów antydopingowych
Opracowanie stanowi przegląd zasadniczych zagadnień wiążących się z wyko-
rzystywaniem glukokortykosteroidów przez sportowców do celów dopingowych.
Autorzy opisują: działanie tych substancji na różne procesy ustrojowe, kontrowersje
wokół tzw. kryterium dopingowego, metodykę detekcji oraz aktualne przepisy re-
gulujące zasady korzystania z leków zawierających glukokortykosteroidy przez
sportowców w przypadkach zachorowań.
SA
OWA KLUCZOWE: doping  zakazane środki  glukokortykosteroidy
Umieszczenie w 2004 r. przez Åšwia- poznania siÄ™ z przepisami antydopingo-
tową Agencję Antydopingową (WADA) wymi, zwłaszcza tymi, które regulują
glukokortykosteroidów na liście substan- zasady wyłączeń terapeutycznych (TUE).
cji zakazanych w sporcie, przy równo- Zmusiło również do zwrócenia baczniej-
czesnym udostępnienia ich w postaci szej uwagi na charakter tych środków
leków, ale pod pewnymi warunkami, do farmaceutycznych, mechanizm ich działa-
stosowania w terapii sportowców  zmu- nia i wpływu na organizm ludzki w specy-
siło środowisko sportowe (lekarzy, trene- ficznych warunkach wysiłku fizycznego,
rów, zawodników)  do dokładnego za- jak ma to miejsce w sporcie.
Przed ośrodkami badawczymi stanęło
zadanie dalszego doskonalenia i standa-
Z Zakładu Badań Antydopingowych Instytutu
ryzacji metod analizy próbek kontrolnych
Sportu w Warszawie.
 Sport Wyczynowy 2006, nr 1-2/493-494
86 Dorota Kwiatkowska i inni
na zawartość glukokortykosteroidów oraz m.in. liczbę erytrocytów) oraz pobudza-
kryteriów oceny wyników badań anali- jące działanie na ośrodkowy układ ner-
tycznych (dopuszczalny poziom stężenia wowy. Przy stosowaniu dużych dawek
glukokortykosteroidów w moczu zawod- rejestrowano zmiany EEG i stany eufo-
nika). ryczne (11, 12).
Omówieniu tych trzech zagadnień Nader wysokie poziomy kortyzolu,
poświęcony jest, w głównej mierze, ni- jakie notowano u sportowców, związane
niejszy artykuł. były ze stanem przetrenowania (8).
Ze względu na działanie przeciwzapal-
Działanie
ne oraz obniżające odporność immuno-
glukokortykosteroidów
logicznÄ… glukokortykosteroidy sÄ… szeroko
stosowane w lecznictwie, m. in. w reu-
Glukokortykosteroidy należą do korty-
matologii, leczeniu astmy oskrzelowej,
kosteroidów, wywołujących efekt farma-
wstrząsu alergicznego, obrzęku płuc, za-
kologiczny o różnym nasileniu, podobny
paści naczyniowej, obniżonej odporno-
do działania endogennych hormonów, ta-
ści organizmu po przeszczepach, w der-
kich jak kortyzon i kortyzol (hydrokorty-
matologii, okulistyce i innych dziedzi-
zon). Najwcześniej poznano ich wpływ na
nach medycyny, gdzie  mówiąc ogólnie
gospodarkę węglowodanową organizmu.
 pożądane jest regulowanie odpowiedzi
Związki te, w odróżnieniu od hormonów
układu odpornościowego (1, 3, 6).
peptydowych, przenikają przez błony
Jednak, o czym trzeba pamiętać, pre-
komórkowe, wiążą się ze swoistym re-
paraty zawierajÄ…ce glukokortykosteroidy,
ceptorem cytoplazmatycznym, który na-
stosowane przewlekle, zaburzajÄ… mecha-
stępnie migruje do jądra komórkowego
nizmy regulujące działanie osi podwzgó-
i moduluje ekspresję określonych genów.
rzowo-przysadkowo-nadnerczowej.
Ich główne działanie metaboliczne jest
Produkcja glukokortykoidów przez
odwrotne do działania insuliny. Podanie
organizm (glukokortykoidy endogenne)
glukokortykosteroidów na pewien czas
jest regulowana przez mechanizm sprzÄ™-
zwiększa stężenie glukozy we krwi po-
żenia zwrotnego. Jeśli związki te trafią
przez kilkukrotne wzmożenie glukoneo-
do organizmu z zewnÄ…trz (egzogenne
genezy, zmniejszenie metabolizmu glu-
glukokortykoidy), to nastąpi tłumienie
kozy kosztem kwasów tłuszczowych
wydzielania kortykotropiny. Z tego po-
oraz nasilenie glikogenolizy pozawÄ…tro-
wodu może nawet dojść do zaniku kory
bowej (14).
nadnerczy i zmniejszenia wydzielania
Glukokortykosteroidy oddziałują pro-
endogennego kortyzolu.
katabolicznie w stosunku do białek. Po-
StosujÄ…c glukokortykosteroidy prze-
nadto stymulujÄ… lipolizÄ™ i utlenianie kwa-
wlekle lub w większych dawkach nale-
sów tłuszczowych. Potęgują działanie
ży się liczyć z obniżeniem odporności or-
adrenaliny i noradrenaliny na naczynia
ganizmu oraz niekorzystnymi zmianami
krwionośne oraz zwiększają kurczliwość
w metabolizmie kostnym. Te ostatnie
mięśnia sercowego (tzw. efekt inotropo-
wiążą się ze zmniejszeniem wchłaniania
wy dodatni) (14). Zauważa się również
wapnia w jelitach, przy jednoczesnym
ich wpływ na skład krwi (zwiększają
Glukokortykosteroidy w świetle przepisów antydopingowych 87
zwiększeniu jego wydalania przez nerki. sportu. Od 1 stycznia 2004 roku zakaz
Wskutek tego wzrasta ryzyko złamań i mi- ten dotyczył używania tylko preparatów
krourazów kości (9). podawanych doustnie, doodbytniczo,
Zasadniczą kwestią, która nas interesu- dożylnie i domięśniowo. Inne sposoby
je, jest wyjaśnienie, dlaczego, z jakich po- podania (np. w maści) w celach leczni-
wodów, glukokortykosteroidy znajdują się czych wymagały zaświadczenia lekar-
na liście środków zabronionych w sporcie, skiego (rozdział 8 Międzynarodowego
a dla ich detekcji sięga się po wyrafino- Standardu Wyłączeń dla Celów Terapeu-
wane techniki analityczne. tycznych; TUE  Therapeutic Use Exemp-
tions) (19). W kolejnym wydaniu  Listy
Glukokortykosteroidy jako
WADA, obowiÄ…zujÄ…cym w 2005 roku,
środki zakazane w sporcie
pojawiła się uwaga dotycząca glukorty-
kosteroidowych preparatów dermatolo-
Komisja Medyczna Międzynarodowe-
gicznych; ich stosowanie nie wymaga
go Komitetu Olimpijskiego już w 1975
 wyłączenia (18). Od 1 stycznia 2006
roku podjęła działania mające na celu
roku miejscowe używanie przez spor-
ograniczenie wykorzystywania gluko-
towców preparatów glukokortykostero-
kortykosteroidów przez sportowców. Pa-
idowych (do nosa, w schorzeniach jamy
nowało wówczas przekonanie, iż były
ustnej, uszu i oczu) także nie wymaga
one nadużywane nie do celów lecz-
uzyskania wyłączenia dla celów terapeu-
niczych, lecz ze względu na ich działa-
tycznych (13).
nie przeciwbólowe, psychostymulujące
Inną aktualną i ważną sprawą jest
i antystresowe (5, 15). Na liście środ-
standaryzacja metodologii analitycznej
ków i metod zabronionych przez MKOl
w badaniach próbek kontrolnych na za-
umieszczono je wśród związków podle-
wartość glukokortykosteroidów oraz usta-
gajÄ…cych ograniczeniom (obok alkoholu,
lenie tzw. dopuszczalnego progu ich stÄ™-
marihuany, środków miejscowo-znieczu-
żenia w próbce moczu pobranej od spor-
lających i beta-adrenolityków). Poszcze-
towca w czasie zawodów (kryterium do-
gólne międzynarodowe federacje sporto-
pingowe).
we miały decydować o tym, czy ich uży-
cie przez sportowców będzie karane, czy
Metody wykrywania
nie. Jednak w praktyce rzadko wymaga-
glukokortykosteroidów
ły od laboratoriów kontroli dopingu
oznaczania glukortykosteroidów w prób- Oznaczanie glukokortykosteroidów
kach moczu pobranych od sportowców w próbkach moczu sportowców, pobra-
startujÄ…cych w zawodach (pewne znacze- nych do kontroli dopingu podczas zawo-
nie miał w tym przypadku brak dokład- dów odbywa się przy wykorzystaniu
nej metody analizy ilościowej). chromatografii cieczowej i tandemo-
We wrześniu 2003 roku Komitet wej spektrometrii mas (system połączo-
Wykonawczy Åšwiatowej Agencji Anty- ny LC/MS/MS). System ten odznacza siÄ™
dopingowej wprowadził zakaz stosowa- bardzo wysoką czułością i selektywno-
nia glukokortykosteroidów podczas za- ścią. Praktycznie oznacza to, że bardzo
wodów we wszystkich dyscyplinach niskie stężenia glukokortykosteroidów,
88 Dorota Kwiatkowska i inni
rzędu 1-2 ng/ml (4, 7) są możliwe do trick Schamasch, po kolejnej wymianie
monitorowania. poglądów, uznali, iż wprawdzie monito-
W Zakładzie Badań Antydopingowych rowanie niskich stężeń glukokortykoste-
Instytutu Sportu w Warszawie w anality- roidów jest możliwe, brak jednak nauko-
ce glukokortykosteroidów wykorzysty- wych podstaw do wyznaczenia  progu
wany jest chromatograf cieczowy Waters dopingowego . W tej sytuacji za  Mini-
Alliance 2695 z dwufalowym detekto- malną Wymaganą Wartość Granicznej
rem strojonym UV-VIS połączony z tan- Wykrywalności (MRPL) przyjmuje się
demowym spektrometrem mas Micro- poziom 30 ng/ml (16).
mass Quattro micro (wyposażonym w mo- To ustalenie pozwoliło wykluczyć
duł do jonizacji pod ciśnieniem atmos- żmudną analizę ilościową (polegającą na
ferycznym  API). Tego typu system jest porównywaniu pola powierzchni wzorca
niezbędnym elementem wyposażenia an- o znanym stężeniu i wykrytego gluko-
tydopingowego laboratorium na świato- kortykosteroidu, gdyż w przypadku stę-
wym poziomie. żenia poniżej 30 ng/ml w próbce nie
W analizie instrumentalnej stosowana wykonuje się pełnej ilościowej analizy
jest kolumna Hypersil Hypercarb (4,6 x konfirmacyjnej).
100 mm; 7 µm). FazÄ… ruchomÄ… jest mie- PrzewodniczÄ…cy MKOl, dr Jacques
szanina wody i acetonitrylu (10:90, v/v) Rogge, to ustalenie WADA (dopusz-
z 0,5% kwasem octowym. Analizę prowa- czalność stężenia glukokortykosteroidów
dzi się przy jonizacji ujemnej. w moczu zawodników na poziomie 30
ng/ml)  ostro skrytykował. W wypowie-
Kontrowersje wokół
dzi, opublikowanej 26 czerwca 2005
 kryterium dopingowego
roku przez L Equipe, stwierdził:  To nie
jest do akceptacji. Musimy wiedzieć, co
Na temat tzw. wartości krytycznej, to
siÄ™ dzieje w szatniach i w domach spor-
znaczy takiego stężenia, powyżej które-
towców, którzy bezkarnie się dopingują.
go obecność glukokotykosteroidów w
Obniżmy próg . Natomiast w środowi-
moczu badanych sportowców uznaje się
sku sportowym, od dłuższego już czasu,
za wykroczenie wobec przepisów anty-
dyskutowana jest kwestia, czy stosowa-
dopingowych  dyskutowano wielokrot-
nie glukokortykosteroidów przez spor-
nie. Trzeba tu zaznaczyć, że limity obo-
towców w ogóle powinno być zabronio-
wiÄ…zujÄ… m.in. w przypadku 19-norandro-
ne (podobnie jak w przypadku steroidów
steronu, efedryny, metyloefedryny, katyny,
anabolicznych).
karboksy-THC i epitestosteronu. W tej
Z powyższych powodów nie tylko śro-
sprawie wypowiadali siÄ™ przedstawicie-
dowisko analityków z niecierpliwością
le WADA, MKOl i WAADS (World As-
oczekuje końcowych wniosków z realiza-
sociation of Anti-Doping Scientists 
cji projektu badawczego (finansowany
Międzynarodowego Stowarzyszenia Na-
przez WADA) pt.  Kryteria regulujÄ…ce
ukowców Antydopingowych). W listo-
niewłaściwe stosowanie glukokortyko-
padzie 2004 roku członkowie Komitetu
steroidów . Zakończenie dwuletnich ba-
Laboratoriów WADA oraz przewodni-
dań zespołu francusko-szwajcarskiego,
czÄ…cy Komisji Medycznej MKOl dr Pa-
Glukokortykosteroidy w świetle przepisów antydopingowych 89
którym kieruje prof. Jacques de Ceaur- kremów lub kropli) w chorobach skóry,
riz, jest planowane w 2006 roku. Można oczu, uszu, nosa czy schorzeniach jamy
spodziewać się, że obecnie uznana za do- ustnej  nie wymaga uzyskania wyłącze-
puszczalną wartość 30 ng/ml zostanie ob- nia dla celów terapeutycznych (13).
niżona. Możliwe, że wprowadzone zosta-
Niedozwolone preparaty
ną 2 lub 3 progi, wynika to z dużej różni-
cy farmakodynamicznej tych środków. W Polsce zarejestrowane są różne
leki zawierajÄ…ce glukokortykosteroidy.
Wyłączenie terapeutyczne
Zawodnicy powinni sprawdzać skład
(TUE) glukokortykosteroidów
preparatów w celu uniknięcia niezamie-
rzonego dopingu. Poniżej podano przy-
Jak już wspomniano, leczenie z uży-
kłady takich preparatów:
ciem niektórych postaci leków zawierają-
Betametazon  Celestone (roztwór
cych glukokortykosteroidy jest dozwolo-
do wstrzyknięć), Diprophos (zawiesina
ne, a użycie innych wymaga zaświadcze-
do wstrzyknięć); deksametazon  Dexa-
nia lekarskiego zgodnego z TUE (wyłą-
ven (roztwór do wstrzyknięć), Pabi-Dexa-
czenie terapeutyczne). O szczegółach do-
methason (tabletki); metylprednizolon 
tyczÄ…cych procedury przyznawania TUE
Depo-Medrol (zawiesina do wstrzyk-
zawodnikom pisał na łamach  Sportu
niÄ™c), Medrol® (tabletki), Metypred (ta-
Wyczynowego dr Krzysztof Chrostow-
bletki), Solu-Medrol (liofilizat do przy-
ski (2). Dokładne wymagania odnośnie do
gotowania roztworu do wstrzyknięć);
przedstawianej komitetowi TUE doku-
prednizolon  Encortolon (tabletki), Feni-
mentacji oraz formularz, który należy
cort (liofilizat do przygotowania roztwo-
wypełnić, można znalez
ć na stronach in-
ru do wstrzyknięć); prednizon  Encor-
ternetowych Komisji do Zwalczania Do-
ton (tabl.); triamcynolon  Polcortolon
pingu w Sporcie (www.antydoping.pl).
(tabletki), Polcortolon (zawiesina do
Glukokortykosteroidy podawane w in-
wstrzyknięc); hydrokortyzon  Corhy-
halacjach podlegajÄ… uproszczonej proce-
dron (proszek do przygotowania roztwo-
durze przyznawania TUE. Powinni o tym
ru do wstrzyknięć i wlewu dożylnego),
wiedzieć zawodnicy stosujący takie pre-
Hydrocortisonum (tabletki i zawiesina
paraty, jak: Beclocort, Becodisk, Becoti-
do wstrzyknięć) (10).
de, Budesonid, Cortare, Flixotide, Hora-
cort, Miflonide, Pulmicort, Symbicort,
Wyniki badań
Tafen Novolizer.1 Natomiast od 1 stycz-
antydopingowych w świetle
nia 2006 roku, o czym wspomnieliśmy,
statystyki  krótki komentarz
ale jeszcze raz powtórzmy, używanie
przez sportowców preparatów do stoso-
Wyniki badań antydopingowych prze-
wania miejscowego (w postaci maści,
prowadzonych w 2004 roku w 32 labora-
toriach akredytowanych przez WADA
1
Nie jest to pełna lista, a tylko najpopularniej- pokazują, że glukortykosteroidy były dru-
sze preparaty. StosujÄ…c jakikolwiek inhalator
gą co do liczebności grupą substancji
należy się skonsultować z lekarzem odnośnie
wykrytych w próbkach pobranych od
zawartej w nim substancji leczniczej.
sportowców do kontroli antydopingowej
90 Dorota Kwiatkowska i inni
Ryc. 1. Chromatogramy (m/z 343.2 i 309.2) dla próbki pozytywnej z metyloprednizolonem o stężeniu
powyżej 30 ng/ml moczu oraz dla wzorca metyloprednizolonu o stężeniu 30 ng/ml moczu.
(16,6% wszystkich, pozytywnych przy- Poza tym w próbkach tych znajdował się
padków). Na pierwszym miejscu nadal także betametazon, ale w stężeniu poniżej
znajdują się środki anaboliczne  36%. 30 ng/ml. W próbkach, w których stęże-
Najczęściej wykrywanym związkiem nie glukokortykosteroidów było niższe od
wśród glukokortykosteroidów był ace- 30 ng/ml, wykryto: betametazon (u 3 ko-
tonid triamcynolonu (44,9%), następne, larzy), prednizolon (u płetwonurka), me-
w kolejności, to betametazon (22,1%), tyloprednizolon (u 3 lekkoatletów, tenisi-
prednizolon (11,1%), budezonid (9,1%), sty stołowego i ciężarowca) oraz deksame-
prednizon (5,1%), metyloprednizolon tazon (u lekkoatlety i ciężarowca).
(4,6%) i deksametazon (3,1%) (17). Nawet jeśli przyjmiemy, że obecnie
Zakład Badań Antydopingowych In- obowiązujące  kryterium dopingowe ,
stytutu Sportu w Warszawie przeprowa- gdy chodzi o glukokortykosteroidy, pamiÄ™-
dził w 2005 roku 970 analiz próbek mo- tajmy  ustalone arbitralnie na 30 mg/ml,
czu pobranych na zawodach. Wśród nich pozwala określić ich obecność w sporcie
obecność glukokortykosteroidów stwier- (biorąc globalnie) w skali około 20%, to
dzono w 14 przypadkach. W trzech prób- znaczy, że stanowią one istotny problem.
kach stężenie glukokortykosteroidów Całkiem realne jest przecież, o czym pi-
przekroczyło wartość 30 ng/ml (wszystkie saliśmy, obniżenie tego kryterium (czoło-
próbki pochodziły od kolarzy). W dwóch we laboratoria, wśród nich nasze, temu
przypadkach zidentyfikowano metylopred- wyzwaniu są w stanie sprostać), a wte-
nizolon, a w trzecim triamcynolon (ryc. 1). dy, może się okazać, że pozycja glukorty-
Glukokortykosteroidy w świetle przepisów antydopingowych 91
dych kobiet.  Medycyna Sportowa 2003,
kosteroidów w hierarchii środków dopin-
vol. 19, nr 1, s. 11-15.
gowych wzrośnie. Należy więc uważnie
9. Passalacqua G. i in.: Glikokortykostero-
monitorować całą sferę dopingu w mię-
idy wziewne i donosowe  bezpieczeństwo
dzynarodowym, jak również w naszym,
stosowania.  Medycyna Praktyczna 2000,
nr 6, s. 75-81.
sporcie.
10. Pharmindex  Baza leków (www.pharmin-
dex.pl).
Piśmiennictwo
11. Rewerski W.: Hormony i ich antagoniści.
1. Bowman W. C., Rand M. J.: Textbook of [w:] Mészáros J., Gajewska S. (red.) Pod-
Pharmacology. Second edition. Oxford, stawy farmakologii. Warszawa 1993. Wy-
London, Edinburgh, Melbourne 1980. dawnictwo Lekarskie PZWL, s. 200-225.
Blackwell Scientific Publications. 12. Rewerski W., Pasierbski W.: Farmakolo-
2. Chrostowski K. Warunki użycia substan- giczne aspekty dopingu. [w:] Rewerski W.,
cji znajdującej się na liście antydopingo- Nazar K. (red.). Doping, wyd. III zmienio-
wej WADA w leczeniu sportowca.  Sport ne, Warszawa 1995, Wydawnictwo Lekar-
Wyczynowy 2005, nr 7-8, s. 35-41. skie PZWL, s. 126-144.
3. Czuczuwar S. J., Hormony W., Danysz 13. The World Anti-Doping Code. The 2006
A., Kleinrok Z. (red.). Podstawy farma- Prohibited List (valid 1 January 2006). In-
kologii dla lekarzy, farmaceutów i studen- ternational Standard. World Anti-Doping
tów medycyny. Wrocław 1996. Volumed, s. Agency, 19 September 2005.
595-628. 14. Traczyk W. Z.: Fizjologia człowieka z ele-
4. Deventer K., Delbeke F.: Validation of a mentami fizjologii stosowanej i klinicznej.
screening method for cortocosteroids in do- Warszawa 2004.Wydawnictwo Lekarskie
ping analysis by liquid chromatography/ PZWL.
tandem mass spectrometry. Rapid Commun. 15. Voy R. O.: Doping and doping control 
Mass Spectrom., 2003, 17: 2107-2114. Clinical aspects of the doping classes. [w:]
5. Donike M., Rauth S. Dopingkontrollen. Dirix A., Knuttgen H. G., Tittel K. (red.)
Köln 1996. Sport und Buch Strauß, 2. Au- The olympic book of sports medicine.
flage. Oxford 1988, Blackwell Scientific Publica-
6. Langwiński R., Kleinrok Z.: Hormony tions, pp. 659-668.
kory nadnerczy. [w:] Kostowski W., Her- 16. WADA Technical Document  TD2004MRPL.
man Z. S. (red.). Farmakologia  podsta- Minimum Required Performance Limits
wy farmakoterapii i farmakologii klinicz- for Detection of Prohibited Substances.
nej. Warszawa 2003, Wydawnictwo Lekar- Version Number: 1.0, January 15, 2004 (Ef-
skie PZWL, s. 245-256 fective Date: February 15, 2004) .
7. Gotzmann A. et al.: LC-MS/MS analysis 17. World Anti-Doping Agency. 2004 Adverse
of glucocorticosteroids: first experiences Analytical Findings Reported by Accredi-
with Therapeutic Use Exemption in routi- ted Laboratories. Overview of results.
ne doping analysis. [w:] Schänzer W., 18. World Anti-Doping Agency. Prohibited List
Geyer H., Gotzmann A., Mareck U. (red.). 2005. Summary of Modification vis-a-vis
Recent Advances in Doping Analysis (12). 2004 Prohibited List, September 2004.
Köln 2004. Sport und Buch Strauß, 55-64. 19. World Anti-Doping Agency. The 2004 Pro-
8. Obmiński Z., Lerczak K., Błach W.: Mło- hibited List (valid 1st January 2004). In-
dzież a sport wyczynowy. Psychohormo- ternational Standard for the Prohibited List,
nalne symptomy przetrenowania u mło- September 2003.