OPIEKA
FARMACEUTYCZNA
W CUKRZYCY
Wydawca: Dr Josef Raabe
Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.
ul. Młynarska 8/12
01-194 Warszawa
tel.: [phone]
fax: [phone]
e-mail: [e-mail]
www.raabe.com.pl
NIP: 526-13-49-514
REGON: 011864960
KRS 0000118704
Wysokość Kapitału Zakładowego: 50 000 PLN
� Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Spółka z o.o., Warszawa 2005
WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE!
Zabrania się przedrukowywania i kopiowania całości
lub fragmentów publikacji bez zgody wydawcy.
Redaktor prowadzący: prof. zw. dr hab. Jerzy Brandys,
kierownik Pracowni Farmakoepidemiologii
i Farmakoekonomiki na Wydziale Farmaceutycznym CM
Uniwersytetu Jagiellońskiego
Kierownik projektu: Małgorzata Dziedzic
[e-mail]
Koordynator procesu
wydawniczego: Olga Kowalczyk
A
amanie: Oficyna MH, Magenta
Projekt okładki: Marzena Rosochacz
Opieka farmaceutyczna w cukrzycy
Opieka farmaceutyczna w cukrzycy
Małgorzata Król
� Jakie są główne cele opieki farmaceutycznej w cukrzycy?
� Jakie są przyczyny i rodzaje powikłań cukrzycy i jak
zminimalizować ich ryzyko?
� Jakie są zasady racjonalnego postępowania terapeutycz-
nego?
� Z jakimi problemami lekowymi możesz spotkać się
podczas leczenia insuliną?
Spis treści
1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
2. Klasyfikacja cukrzycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
3. Kryteria rozpoznania cukrzycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
4. Powikłania cukrzycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
4.1. Powikłania przewlekłe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
4.2. Powikłania ostre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
5. Cele opieki farmaceutycznej w cukrzycy . . . . . . . . . . . . . . . 9
6. Rola farmaceuty w zapobieganiu powikłań cukrzycy . . . . 11
6.1. Hipoglikemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
6.2. Hiperglikemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
6.3. Dieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
6.4. Zmiana trybu życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
6.5. Zespół stopy cukrzycowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
7. Doustne leki hipoglikemizujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
8. Insulina i insulinoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
8.1. Powikłania insulinoterapii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
8.2. Praktyczne porady dotyczące insulinoterapii . . . . . . 27
8.3. Miejsca podawania insuliny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
8.4. Urządzenia do podawania insuliny . . . . . . . . . . . . . . . 28
8.5. Technika podskórnego podawania insuliny . . . . . . . 30
� Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o. 1
Opieka farmaceutyczna w cukrzycy
8.6. Zasady przechowywania insuliny . . . . . . . . . . . . . . . . 31
8.7. Oznaczanie poziomu glukozy we krwi . . . . . . . . . . . 31
9. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
10. Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
10.1. Załącznik nr 1  Piramida zwiększania aktywności
fizycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
10.2. Załącznik nr 2  Zespół stopy cukrzycowej . . . . . . . . 37
10.3. Zespół stopy cukrzycowej: przeciwdziałanie
i leczenie. Informacje dla pacjenta (ulotka)
1. Wstęp
Opieka
Cukrzyca to przewlekła choroba, wymagająca stałej opieki zespołu
diabetologiczna
medycznego oraz edukacji pacjenta w zakresie samodzielnego po-
stępowania, którego celem jest wyeliminowanie ryzyka powikłań
ostrych oraz zminimalizowanie ryzyka powikłań odległych. Opieka
nad chorymi na cukrzycę jest procesem złożonym i wielokierun-
kowym. Prowadzona w sposób zdyscyplinowany, wykorzystująca
aktualny stan wiedzy teoretycznej i praktycznej, ma korzystny
wpływ na przebieg choroby. Problemy, jakie narzuca cukrzyca, wy-
magają zaangażowania samego pacjenta, jego rodziny i otoczenia,
a także osób zajmujących się leczeniem cukrzycy.
W celu zmniejszenia zagrożenia powikłaniami naczyniowy-
mi i neurologicznymi oraz normalizacji stylu życia pacjenci
muszą posiąść pewien zakres wiedzy teoretycznej, zdobyć
umiejętność praktycznego wykorzystywania wiadomości
oraz wykazać chęć aktywnego uczestnictwa w procesie le-
czenia.
Samokontrola Stąd tak ważna jest motywacja chorego do prowadzenia systema-
poziomu glukozy tycznej samokontroli poziomu cukru we krwi i przestrzegania zasad
terapii. W tym miejscu rola farmaceuty jako specjalisty w zakresie
farmakoterapii oraz prozdrowotnej edukacji jest ogromna.
2 � Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.
owiedz
P
pacjentowi&
Opieka farmaceutyczna w cukrzycy
2. Klasyfikacja cukrzycy
Terminem  cukrzyca określa się dziedziczne, przewlekłe zaburze- Definicja cukrzycy
nie przemiany materii, spowodowane całkowitym lub względnym
niedoborem insuliny. Obecnie cukrzyca należy do najczęściej wystę-
pujących chorób przewlekłych, a częstość jej występowania stale ro-
śnie, stąd określa się ją mianem choroby cywilizacyjnej. Długotrwały
przebieg choroby powoduje uszkodzenie naczyń i nerwów.
Zmiany
Powikłania naczyniowe polegające na zmianach w naczyniach
w naczyniach
włosowatych ujawniają się głównie jako:
włosowatych
lą retinopatia,
lą nefropatia.
Natomiast zmiany w obrębie dużych i średnich tętnic przebiegają
Zmiany w dużych
pod postacią:
i średnich
lą choroby wieńcowej,
tętnicach
lą udaru mózgu,
lą choroby niedokrwiennej kończyn dolnych.
Obecnie obowiązująca klasyfikacja cukrzycy została zaproponowa- Cztery klasy
na w 1997 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne kliniczne cukrzycy
(ADA) oraz Światową Organizację Zdrowia (WHO). Obejmuje
cztery klasy kliniczne:
lą cukrzyca typu 1.  całkowita destrukcja komórek � wysp
trzustkowych, powodująca zupełny niedobór insuliny,
lą cukrzyca typu 2.  ten typ cukrzycy charakteryzuje się bardzo
zróżnicowaną patogenezą: od przeważającej roli insulinoopor-
ności z towarzyszącym względnym niedoborem insuliny do
dominującego wpływu upośledzonej sekrecji insuliny z to-
warzyszącą insulinoopornością,
lą inne swoiste typy cukrzycy  wywołane innymi przyczyna-
mi, np. genetycznymi defektami czynności komórek � lub
działania insuliny, chorobami części zewnątrzwydzielniczej
trzustki, chorobami zakaz
nymi, niektórymi lekami,
lą cukrzyca ciężarnych  rozpoznawana u kobiet w ciąży.
Cukrzyca typu 1. spowodowana jest zniszczeniem komórek � Co powoduje
wysp Langerhansa trzustki poprzez proces autoimmunologiczny, cukrzycę typu 1.?
prowadzący do bezwzględnego niedoboru insuliny, wymagający
� Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o. 3
Opieka farmaceutyczna w cukrzycy
substytucji tego hormonu. Pewną rolę odgrywają czynniki gene-
tyczne (u 20% chorych stwierdza się dodatni wywiad rodzinny).
Na czym polega W cukrzycy typu 2. istotną rolę odgrywają dwa rodzaje zaburzeń:
cukrzyca typu 2. upośledzenie sekrecji insuliny i zmniejszenie wrażliwości tkanek
na insulinę, tzw. insulinooporność. Cukrzyca tego typu rozwija się
najczęściej u chorych z zespołem zaburzeń metabolicznych (zespół X,
 zespół nadmiernego dobrobytu  otyłość typu centralnego  jabłko ,
nadciśnienie tętnicze, zaburzenia gospodarki tłuszczowej). A
ańcuch
patogenetyczny u chorego z zespołem metabolicznym zapoczątko-
wuje insulinooporność tkanek. Następstwem tego jest zwiększenie
stężenia insuliny we krwi, a co za tym idzie, nasilenie uczucia głodu,
powodując w ten sposób otyłość i sprzyjając rozwojowi miażdżycy.
Otyłość pokarmowa jest głównym czynnikiem przyczyniają-
cym się do rozwoju cukrzycy typu 2.
Leczenie cukrzycy Naczelną zasadą leczenia tej postaci cukrzycy jest odpowiednia
typu 2. dieta normalizująca masę ciała, powodująca zmniejszenie stężenia
insuliny i zwiększenie liczby receptorów insulinowych.
Inne przyczyny Innymi czynnikami wywołującymi cukrzycę typu 2. są:
cukrzycy typu 2. lą czynniki stresorodne (zakażenia, urazy, zabiegi operacyjne,
udary mózgowe, zawał serca i in.),
lą endokrynopatie,
lą niektóre leki (np. glikokorykosteroidy, hormony tarczycy, dia-
zoksyd, leki �-adrenolityczne, moczopędne leki tiazydowe).
Cukrzyca Cukrzyca ciężarnych to zaburzenie przemiany materii węglowo-
ciężarnych danów występujące po raz pierwszy w czasie ciąży. Występuje
u ok. 3% ciężarnych. Objawy choroby zazwyczaj ustępują po roz-
wiązaniu ciąży, ale istnieje znaczne ryzyko wystąpienia cukrzycy
podczas kolejnej ciąży lub rozwoju trwałej cukrzycy w ciągu naj-
bliższych 10 lat. U matki istnieje zwiększone ryzyko stanu prze-
drzucawkowego (tj. nadciśnienie tętnicze, białkomocz, obrzęki),
zakażeń układu moczowego, wielowodzia i konieczności cięcia
cesarskiego. U dziecka powoduje znaczne zwiększenie masy ciała
4 � Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.
owiedz
P
pacjentowi&
Opieka farmaceutyczna w cukrzycy
i jest najczęstszą przyczyną obumarcia płodu oraz chorób w okresie
okołoporodowym.
3. Kryteria rozpoznania cukrzycy
Objawami wskazującymi na możliwość rozwoju cukrzycy są: Główne objawy
lą zmniejszenie masy ciała, cukrzycy
lą osłabienie,
lą wzmożone pragnienie,
lą wielomocz,
lą nocne kurcze mięśni łydek,
lą zaburzenia widzenia,
lą pojawienie się zmian ropnych w skórze,
lą pojawienie się stanów zapalnych narządów moczowo-płcio-
wych,
lą osłabienie potencji.
Objawy cukrzycy typu 1. rozwijają się stosunkowo gwałtownie. Cu- Rozwój choroby
krzyca typu 2. charakteryzuje się łagodnym i skrytym przebiegiem.
Zasady rozpoznawania zaburzeń gospodarki węglowodanowej: Stężenia glukozy
lą oznaczenie glikemii przygodnej (w próbce krwi pobranej
o dowolnej porze dnia, niezależnie od pory ostatniego posił-
ku) stężenie glukozy w osoczu e" 200 mg/dl (11,1 mmol/l)
rozpoznanie cukrzycy, jeśli u chorego występują typowe
objawy choroby, czyli zmniejszenie masy ciała, wzmożone
pragnienie, wielomocz, osłabienie);
lą oznaczenie glikemii na czczo (w próbce krwi po 8 14 h od
ostatniego posiłku) stężenie glukozy w osoczu:
 < 100 mg/dl (5,6 mmol/l)  prawidłowa,
 100 125 mg/dl (5,6-6,9 mmol/l)  nieprawidłowa,
 e" 126 mg/dl (7,0 mmol/l)  cukrzyca;
lą glikemia w 120 minucie doustnego testu tolerancji glukozy
stężenie glukozy w osoczu:
 <140 mg/dl (7,8 mmol/l)  prawidłowa tolerancja glukozy,
 140 199 mg/dl (7,8 11,0 mmol/l)  nieprawidłowa tolerancja
glukozy,
 e" 200 mg/dl (11,1 mmol/l)  cukrzyca.
� Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o. 5
Opieka farmaceutyczna w cukrzycy
Do rozpoznania cukrzycy konieczne jest stwierdzenie dwóch
z powyżej opisanych nieprawidłowości lub dwukrotne
stwierdzenie jednej z nich.
Badania Badania laboratoryjne pozwalające na zdiagnozowanie cukrzycy:
laboratoryjne lą oznaczenie stężenia glukozy w surowicy krwi,
lą oznaczenie wydalania glukozy w moczu,
lą oznaczanie ciał ketonowych,
lą test doustnego obciążenia glukozą (chory pozostający na czczo
po pobraniu pierwszej próbki krwi otrzymuje 75 g glukozy;
dwie godziny po podaniu glukozy należy ponownie pobrać
krew do oznaczenia glikemii).
Rozpoznanie Ze względu na często bezobjawowy przebieg cukrzycy ciężarnych
cukrzycy wykonuje się badania przesiewowe między 24. a 28. tygodniem
ciężarnych ciąży. Badanie polega na oznaczaniu glikemii po 60 minutach od
podania 50 g glukozy (niekonieczne jest przy tym pozostawanie
na czczo). Wyniki >7,8 mmol/l (140 mg/dl) wskazują na cukrzycę
ciężarnych1.
4. Powikłania cukrzycy
Skutki powikłań Powikłania pojawiają się niemal u wszystkich chorych na cukrzycę
i stanowią jedną z głównych przyczyn umieralności i inwalidz-
twa w Europie. Wśród osób, które chorują na cukrzycę ponad
20 lat, około 30% traci wzrok z powodu retinopatii i zaćmy.
Ponadto choroba ta stanowi najczęstszą przyczynę inwalidztwa
spowodowanego amputacją kończyn dolnych. Cukrzyca zwięk-
sza także około 2 4-krotnie ryzyko udaru mózgu oraz choroby
niedokrwiennej serca. Zwiększone ryzyko chorób układu serco-
wo-naczyniowego powoduje, że średnia długość życia u chorych
na cukrzycę jest znacznie niższa. Oceniono, że osoby cierpiące
na tego typu schorzenie żyją o 10 15 lat krócej w porównaniu do
populacji ogólnej.
6 � Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.