8

Farmakoterapia

Zioła łagodnie obniżają poziom cukru

we krwi, przede wszystkim jednak za-

pobiegają przykrym konsekwencjom

cukrzycy, takim jak:

•

miażdżyca,

•

infekcje dróg moczowych i nerek,

•

zaburzenia metaboliczne,

•

otyłość.

Wymagają jednak regularnego stoso-

wania. Wśród wielu surowców zielar-

skich stosowanych w leczeniu cukrzycy,

kilka zasługuje na szczególną uwagę.

Surowce zawierające wielocukry

Ta grupa związków stanowi ostatnio

przedmiot wielu badań, szczególnie ze

względu na swoje właściwości hamowa-

nia jelitowego wchłaniania glukozy, co

stwarza możliwość interwencji w zakresie

żywienia chorych na cukrzycę w stopniu

mającym znaczenie lecznicze.

Wielocukry dzieli się na rozpuszczalne

w wodzie, tworzące lepkie, galaretowa-

te żele, i na nierozpuszczalne w wodzie,

m.in. błonnik.

Do wielocukrów rozpuszczalnych za-

licza się:

•

homo- i heteropolisacharydy określa-

ne mianem hemicelulozy;

•

pektyny;

•

kleje i żele roślinne, z których najczę-

ściej stosowane są guar, tragakanta

i karaya.

Guar

otrzymuje się z bielma nasion

Cy-

amopsis tetragonolobus (L.) Taub

. z ro-

dziny

Fabaceae

, po usunięciu zarodka

i powłoki nasiennej. Guar jest białym

lub kremowobiałym proszkiem rozpusz-

czalnym w etanolu, dającym wodne

roztwory o zmiennej gęstości. Oprócz

wpływu hipoglikemicznego wykazuje

działanie obniżające stężenie chole-

sterolu we krwi, przy braku wpływu na

inne lipoproteiny i trójglicerydy.

Tragakanta

jest to wydzielina uzyska-

na z pni i gałęzi różnych gatunków

rodzaju

Astragalus

, głównie

Astraga-

lus gummiferae

z rodziny

Fabaceae

.

Tragakanta jest gumą w postaci cien-

kich, spłaszczonych, przezroczystych

wstążek, wykorzystywaną w technice

farmaceutycznej oraz w lecznictwie

jako środek przeczyszczający.

Karaya

jest wyschniętym sokiem wy-

ciekającym z nacięć drzewa

Sterculia

urens Roxb

. z rodziny

Sterculiaceae

.

Karaya jest bezkształtną, półprzezro-

czystą masą o zabarwieniu od różo-

wobiałego do brązowego i zapachu

kwasu octowego. Guma ta jest słabo

rozpuszczalna, ale silnie pęczniejąca

w wodzie i tworzy z nią zawiesinę

o dużej lepkości. Z uwagi na tę wła-

ściwość jest stosowana jako środek

przeczyszczający (substancje resztko-

we, nierozpuszczalne w wodzie, nie

wywierają wpływu metabolicznego,

zwiększając jedynie masę kału), a tak-

że w technice farmaceutycznej.

Korzystny wpływ substancji balasto-

wych w cukrzycy dotyczy obniżenia

hiperglikemii, zwłaszcza poposiłkowej.

W cukrzycy typu II następuje równole-

głe zmniejszenie stężenia insuliny we

krwi, w cukrzycy typu I – zmniejsze-

nie dobowego zapotrzebowania na

ten hormon. Zauważono, że wpływ

hipoglikemiczny rozpuszczalnych wie-

locukrów obejmuje również posiłek

spożyty kilka godzin później. Zaleca

się stosowanie wielocukrów jako pro-

duktów oczyszczonych, dodawanych

do posiłków lub poprzez dobór wa-

rzyw i innych składników pożywienia,

które zawierają ich dostateczną ilość.

Do takich produktów zalicza się ziar-

niste produkty zbożowe (otręby, płatki

owsiane), orzechy, warzywa strączko-

we, inne jarzyny i owoce.

Syntetycznym wielocukrem stosowanym

w leczeniu cukrzycy jest

akarboza

(pre-

paraty: Glucobay 50, Glucobay 100).

Jest to pseudotetrasacharyd o masie

cząsteczkowej 645. W budowie akar-

bozy jedna cząsteczka cukru maltozy

została zastąpiona przez pseudomal-

tozę – akarwiozynę. Źródłem tego

związku są drobnoustroje z rodzaju

Actinoplanes

. Akarboza nie dopuszcza

do rozkładu poli-, oligo- i niektórych

disacharydów (maltozy, sacharozy)

w końcowym etapie enzymatycznego

trawienia. Wynika to z jej większego

powinowactwa do tych enzymów, niż

powinowactwo naturalnych substratów

węglowodanowych pożywienia. Nie

wpływa natomiast na poziom cukru

po spożyciu czystej glukozy, fruktozy

czy laktozy.

Inulina

– polimer beta-D-fruktofuranozy

z niewielkim udziałem D-glukozy, jest

polisacharydem zapasowym zbu-

dowanym z około 30 cząsteczek

monocukrów połączonych w nie-

rozgałęziony łańcuch. Należy do

fruktanów inulinowych, jest prebioty-

kiem. W roślinach, które ją wytwa-

rzają, służy jako zapas energii (ma-

gazyn węglowodanów) gromadzonej

w postaci łańcuchów fruktozy liczących

ok. 60 jednostek. Inulina i oligofrukto-

za występują w takich warzywach,

jak karczochy, szparagi, por, cebula

Najstarszym dokumentem opisującym objawy i sposo-
by leczenia cukrzycy jest papirus pochodzący z około
1555 r. p.n.e. W starożytności podstawowe znaczenie
lecznicze miały leki roślinne, których rola w kontekście
prowadzonych współcześnie badań naukowych jest
nadal ogromna.

Cukrzyca – zio³olecznictwo

9

Farmakoterapia

i ziarna zbóż. W dużych ilościach inu-

lina występuje w korzeniach cykorii i

bulwach słonecznika. Pozyskiwana

jest z korzeni omanu wielkiego, da-

lii i topinambura. Jest rozpuszczalna

w ciepłej wodzie. Nie jest trawiona

przez enzymy endogenne. Jako roz-

puszczalny błonnik pokarmowy ulega

fermentacji mikrobiologicznej do krót-

kołańcuchowych kwasów tłuszczo-

wych, a następnie jest resorbowana

w okrężnicy. W rezultacie zwiększa

się masa kałowa i skraca czas trans-

feru. Ze względu na rosnący procent

populacji bifidobakterii regularne

zażywanie inuliny polepsza florę

jelitową. Inulina redukuje wartość

energetyczną pożywienia. Jest stoso-

wana do wzbogacenia pożywienia

w błonnik dietetyczny lub do zastępo-

wania cukru i tłuszczu. Stanowi część

produktów dietetycznych służących

obniżeniu zawartości tłuszczów, m.in.

czekolady i lodów niskokalorycznych.

Jej korzystne właściwości potwierdza

produkcja chlebów i ciast przeznaczo-

nych dla diabetyków. Powoduje acido-

zę i hamuje hiperglikemię wywołaną

przez glikozę. Stosuje się ją także jako

surowiec do otrzymywania fruktozy

– słodzika dla chorych na cukrzycę,

a ponadto w diagnostyce chorób

nerek (określanie szybkości filtracji

w kłębuszkach nerkowych).

Słonecznik bulwiasty

, bulwa Bulbus

Helianthi tuberosi, inaczej topinambur

–

Helianthus tuberosus L

. Zanim został

wyparty przez ziemniaki, uprawiano

go jako roślinę warzywną i pastew-

ną. Do Polski został sprowadzony

w drugiej połowie XIX wieku jako rośli-

na uprawna. Wysoka zawartość pre-

biotycznej, naturalnej substancji ba-

lastowej inuliny i oligofruktozy (FOS)

oraz kompleks składników mineralnych

o doskonałej dostępności biologicz-

nej zapewniają zdrowe pożywienie,

powodują zahamowanie „wilczego

apetytu” i wydłużenie okresu sytości,

co nie jest bez znaczenia w hiperglike-

mii cukrzyków. Preparaty ze słoneczni-

ka bulwiastego zawierają koncentrat

z topinambura. Wywierają korzystny

wpływ na przemianę węglowodano-

wą i lipidową, wspomagają proces

odchudzania organizmu, zmniejsza-

jąc dzięki błonnikowi wchłanianie

tłuszczów i cukrów z jelit, przyspie-

szają proces trawienia, zapobiegają

zaparciom, wzmacniają system immu-

nologiczny.

Azjatyckie surowce roślinne

Przepękla ogórkowata

(syn. balsamka

ogórkowa, gorzki melon,

Balsam pear,

Bitter cucumber, Bitter gourd, Foo gwa,

Karela, La-kwa

)

Momordica charantia

z rodziny dyniowatych

Cucurbitaceae

.

Owoc przepękli ogórkowatej spoży-

wa się powszechnie w Indiach jako wa-

rzywo. W lecznictwie ludowym gorzki

melon stosowany był w leczeniu cu-

krzycy, trudno gojących się ran, malarii,

zaparć, a także

jako środek po-

ronny. Stosowa-

no go do lecze-

nia bolesnych

miesiączek, eg-

zemy, kamieni

nerkowych, trą-

du, artretyzmu,

żółtaczki, hemo-

roidów, bielac-

twa, zapalenia

płuc i świerzbu.

Taka wszech -

stronność dzia-

łania i zastoso-

wań gorzkiego

melona musiała

zwrócić uwagę

naukowców.

Roślina ta zawie-

ra w swym skła-

dzie: saponiny,

glikozydy, trój-

terpeny, prote-

iny, sterole oraz

olej tłusty. Nie-

dojrzałe owoce

są dobrym źró-

dłem witaminy C, prowitaminy A, fos-

foru i żelaza.

Działanie hipoglikemiczne przypisuje

się dwóm biologicznie czynnym sub-

stancjom:

•

frakcji krystalicznej wyciągu alkoho-

lowego z owoców, zwanej charan-

tyną,

•

polipeptydowi otrzymywanemu

z owoców i nasion, zwanemu poli-

peptydem P lub insuliną P (bądź V

z ang.

vegetable

– warzywo), który

jest podobny do insuliny wołu.

Z owoców wyizolowano również inne

polipeptydy zmniejszające stężenie

glukozy we krwi. Aktywność przeciw-

cukrzycową wykazały też kwas ole-

anolowy i 3-o-monodesmozyd. Dalsze

badania dokładniej wyjaśniły mecha-

nizm obniżania poziomu cukru we krwi

10

Farmakoterapia

przez

Momordica charantia

, polega-

jący na zwiększeniu liczby komórek ß

w trzustce, zwiększeniu zużycia glu-

kozy w wątrobie i mięśniach, inhibicję

enzymów glukozo-6-fosfatazy, 6-bi-

fosfatazy w wątrobie oraz stymulację

obecnej w czerwonych krwinkach

i wątrobie dehydrogenazy glukozo-6-

fosfatazy. Stwierdzono szereg innych

korzystnych właściwości rośliny, takich

jak obniżanie poziomu trójglicerydów

we krwi, działanie przeciwzapalne

i przeciwwirusowe, w tym anty-HIV,

zmniejszenie częstości powikłań cu-

krzycy w postaci

zaćmy.

Gurmar

(

Gymnea

sylvestre

) jest rośli-

ną podobną do wi-

norośli, która pnie

się po drzewach

i krzewach w połu-

dniowych Indiach.

Surowcem leczni-

czym jest liść i ko-

rzeń. Roślina zy-

skała nazwę „nisz-

czyciela cukru”, po-

nieważ przeżucie

kilku liści gurmaru

sprawia, że potra-

wy słodkie tracą swój słodki smak.

Ważną substancją czynną zawartą

w gurmarze jest kwas organiczny,

zwany kwasem gymnemicznym. Bu-

dowa tego związku przypomina czą-

steczkę glukozy. Wypełnia on miejsca

receptorów w kubkach smakowych na

1–2 godziny, zapobiegając ich akty-

wacji przez cząsteczki cukru obecne

w pokarmie.

Gurmar stosuje się obecnie w terapii cu-

krzycy na całym obszarze Indii. W ce-

lu zmniejszenia objawów cukromoczu,

suszone liście zażywa się w dawkach

3–4 gramów dziennie przez 3 miesią-

ce lub dłużej. Analogicznie cząsteczki

podobne do glukozy, znajdujące się

w kwasie gymnemicznym, wypełniają

miejsca receptorów w zewnętrznych

warstwach wchłaniających jelita, dzięki

czemu zapobiegają wchłanianiu czą-

steczek cukru. Zapobiegając wchła-

nianiu cząsteczek cukru przez jelita

podczas procesu trawienia, gurmar

znacznie zmniejsza jego metaboliczne

działanie.

Mieszanki ziołowe

Terapia ziołowa w cukrzycy

wg Tomasza Mrozowskiego

Ziele rutwicy

100,0

Liść pokrzywy

100,0

Korzeń omanu

50,0

Kłącze perzu

50,0

Korzeń cykorii

50,0

Korzeń lukrecji

50,0

Kłącze pięciornika

50,0

Szyszka chmielu

50,0

Owoc jałowca

25,0

Kłącze turzycy piaskowej 5,0

Liść borówki czernicy

25,0

Przygotowanie:

zakupić w aptece lub

sklepie zielarskim 4–5 butelek, czyli

500 gramów soku z brzozy

Succus

Betulae

. Jest to preparat stabilizowany

etanolem, tzw. alkoholatura. Następnie

przygotować odwar z mieszanki, tak

jak w załączonym przepisie: w naczy-

niu emaliowanym zalać 3 kopiaste

stołowe łyżki ziół 3,5 szklanki wody

o temperaturze pokojowej. Starannie

CUKIERKI SZAŁWIOWE

R E U T T E R

Cukierki szałwiowe to naturalny

sposób na gardłowy problem dla

całej rodziny! Poprawiają funkcjo-

nowanie gardła i krtani, odświe-

żają śluzówkę jamy ustnej, gardła,

górnych dróg oddechowych. Już

5 cukierków pokrywa normę za-

lecanego dziennego spożycia

witaminy C. W cukierkach szał-

wiowych firmy Reutter, dzięki od-

powiedniej metodzie produkcji,

szałwia zachowuje swoje silne

działanie lecznicze.

11

Farmakoterapia

wymieszać i pod przykryciem, przy

słabym ogrzewaniu, doprowadzić do

wrzenia, które należy utrzymać przez

2–4 minuty. Po zakończeniu ogrzewa-

nia odczekać 5 minut, następnie odwar

dokładnie wymieszać i przecedzić do

termosu. Pozostałe zioła po odcedze-

niu odwaru w naczyniu emaliowanym

zalać sokiem z brzozy, tak aby cał-

kowicie pokryły macerat i wytrawiać

przez dobę. Składniki czynne mieszan-

ki, które są trudno rozpuszczalne w wo-

dzie, przejdą do soku z brzozy, który

produkowany jest na bazie alkoholu.

Po upływie doby przecedzić macerat

do ciemnej butelki. Należy podawać

szklankę odwaru 3 razy dziennie oraz

łyżkę stołową maceratu wytrawione-

go sokiem z brzozy 4 razy dziennie.

Sok z brzozy usuwa składniki toksycz-

ne, oczyszcza organizm. Dodatkowo

wzbogacony w związki czynne otrzy-

mane wskutek maceracji wywiera peł-

niejsze działanie lecznicze.

Mieszanka ziołowa

wg O.O. Bonifratrów

Liść borówki czernicy

150,0

Kwiat rumianku

100,0

Strąk fasoli

50,0

Ziele rutwicy

50,0

Kłącze perzu

50,0

Korzeń mniszka

50,0

Liść szałwii

50,0

Ziele dziurawca

50,0

Znamię kukurydzy

50,0

Kwiat jasnoty białej

50,0

Przygotowanie:

łyżkę mieszanki za-

lać szklanką wrzątku, zaparzać pod

przykryciem 30 minut. Pić gorące po

jedzeniu 2–3 razy dziennie.

Mieszanka ziołowa wg O. Cz. Klimuszki

Liść borówki czernicy

50,0

Liść pokrzywy

50,0

Liść brzozy

50,0

Ziele bratka

50,0

Owoc jałowca

50,0

Owocnia fasoli

50,0

Ziele rutwicy

50,0

Korzeń mniszka

50,0

Liść szałwii

50,0

Korzeń kozłka

50,0

Kwiat bzu czarnego

50,0

Przygotowanie:

łyżkę mieszanki zalać

szklanką wrzącej wody i odstawić pod

przykryciem na 3 godziny. Pić 3 razy

dziennie na 20 min. przed posiłkami.

Mieszanka wg O. Grzegorza Sroki

Liść borówki czernicy

150,0

Koszyczek rumianku

50,0

Strąk fasoli

50,0

Ziele rutwicy

50,0

Kłącze perzu

50,0

Korzeń mniszka

50,0

Liść szałwii

50,0

Ziele dziurawca

50,0

Znamię kukurydzy

50,0

Korzeń kozłka

65,0

Kwiat jasnoty białej

20,0

Przygotowanie:

łyżeczkę mieszanki

zalać szklanką wrzącej wody i odsta-

wić pod przykryciem na 30 minut. Pić

gorące 2–3 razy dziennie po jedzeniu

(nie słodzić).

Liść pokrzywy

50,0

Liść borówki czernicy

50,0

Ziele rutwicy

50,0

Liść brzozy

50,0

Korzeń mniszka

50,0

Owocnia fasoli

50,0

Ziele jemioły

50,0

Liść mącznicy lekarskiej 50,0

Znamię kukurydzy

50,0

Kwiatostan lipy

50,0

Przygotowanie:

łyżkę mieszanki zalać

szklanką wrzącej wody i odstawić pod

przykryciem na 3 godziny. Pić 3 razy

dziennie na 20 min. przed posiłkami.

Zastępcze środki słodzące

pochodzenia naturalnego

W poszukiwaniu zastępczych środ-

ków słodzących dużą uwagę zwra-

ca się na pozyskiwanie ich ze świata

roślinnego. Do znanych roślin zawie-

rających związki słodzące należy

lukrecja gładka

Glycyrrhiza glabra

.

Zawarta w jej korzeniu glicyryzyna

(12%) należąca do saponin trójter-

penowych jest 50–100 razy słodsza

od sacharozy.

Rośliny z innych stref klimatycznych

bogate w substancje słodzące to:

•

gwinejska

Dioscoreophyllum cummin-

si

, której nasiona zawierają monelinę

300 razy słodszą od sacharozy,

•

afrykańska

Pentadiplandra brazeana

ze związkiem pentadyną 300 razy

słodszym od sacharozy,

•

występująca w Malezji i Wietna-

mie

Curculigo latifolia

, zawierająca

w owocach kurkulinę 900 razy słod-

szą od sacharozy,

•

Capparis masakai

, z chińskiej prowin-

cji Yunan, zawierająca w owocach

mabilinę, słodsza 375 razy od sacha-

rozy,

•

Stevia rebaudiana

(syn.

Caa-che

i

Azuca-caa

) z rodziny

Asteraceae

,

pochodząca z Brazylii i Paragwaju.

Surowcem bogatym w związki sło-

dzące są liście zawierające stewio-

zyd, glikozydy diterpenowe, a wśród

nich rebaudozyd A o najsłodszym

smaku. W liściach zidentyfikowano

ponadto sterole, taniny, olejki ete-

ryczne zawierające m.in. limonen,

geraniol, pinen i terpen. Stosowanie

stewiozydów oraz ekstraktów z liści

jako substancji słodzących było od

dawna praktykowane w Paragwaju.

Stosuje się go po dziś dzień, parząc

w wodzie sproszkowany surowiec

przez kilkanaście minut. Inną formą jest

koncentrat w postaci syropu używa-

ny jako słodzik. Stewiozydy i czyste

ekstrakty z liści

Stevia rebaudiana

są

szczególnie popularne i chętnie wy-

korzystywane w przemyśle spożyw-

czym Japonii. Dosładza się nimi kon-

serwy w zalewie octowej, pasztety

mięsne i rybne, sos sojowy, „pastę” fa-

solową, napoje owocowe, lody, gumy

do żucia. Stewiozydy charakteryzują

się dużą stabilnością w odniesieniu

do pH i temperatury. Organoleptycz-

ne porównanie wykazało, że czysty

stewiozyd jest 300 razy słodszy od

sacharozy w stężeniu 0,4%, 150 razy

od sacharozy 4% i 100 razy od sa-

charozy 10%.

mgr farm. Tomasz Mrozowski