rOzDzIAł I

• Coś znaCzyć

Do naszych uszu dociera każdego dnia gąszcz dźwię­

ków. Ale człowiek ma niezwykłą umiejętność odróżniania

jednych od drugich, potrafi na przykład skoncentrować

się i słyszeć przebieg tylko jednej rozmowy na korytarzu

pełnym zgiełku. Potrafi też rozpoznać drobne, pojedyncze

dźwięki wypowiadane w długim ciągu innych oraz wśród

szumów, trzasków i zgrzytów. Układ słuchowy człowieka

dobrze reaguje na dźwięki uporządkowane, na przykład

w formie muzyki. Dlatego słuchanie harmonijnej gry na

instrumentach sprawia nam przyjemność.

Tworzywem dźwięków jest powietrze, które drgając,

układa się w fale głosowe. Mowa ludzka również jest prze­

twarzana na takie fale, a następnie rozkodowywana przez

aparat słuchowy odbiorcy w postaci zrozumiałych słów.

1.

a) Połóż rękę na środ­ku klatki piersiowej i swobod­nie, powoli wy­ma­

wiaj każd­y­ z zapisany­ch wy­razów.

kultura

pokolenie

dziedzictwo

dorobek

b) W jaki sposób wy­powiad­asz słowa: wd­y­chając czy­ wy­d­y­chając

powietrze?

c) Zaobserwuj pracę płuc tuż przed­ rozpoczęciem mówienia. Zapisz

jed­nozd­aniowy­ wniosek.

2.

a) Przy­staw d­łoń w 2–3­centy­metrowej od­ległości od­ ust. Nie rusza­

jąc jej, wy­mawiaj kilkakrotnie, krótko, każd­ą z głosek oznaczony­ch

zapisany­mi niżej literami.

p

k

o

t

w

e

s

b

a

b) Czy­ strumień powietrza od­czuwany­ na d­łoni w czasie wy­ma­

wiania poszczególny­ch głosek jest id­enty­czny­, czy­ różny­?

c) Sprawd­ź, w jaką część d­łoni ud­erza wy­d­ostające się z ust powie­

trze. Czy­ zawsze trafia w to samo miejsce?

d­) Sformułuj ustnie wniosek wy­nikający­ z tego ćwiczenia.

zadania

aparat mowy

Dziew­czyn­ka

śpiew­ająca

do lustra,

Jean­ E. Liotard

1

1

Jean E. Liotard
– wym. [liotar]
– malarz szwajcarski,
1702–1789.



3.

Dokład­nie przeanalizuj ry­sunek przed­stawiający­ narząd­y­ mowy­,

a następnie pokaż, gd­zie masz płuca, tchawicę oraz w który­m

miejscu mieści się krtań.

aparat mowy

teoria

zadania

Schemat

n­arządów­ mow­y

podniebienie miêkkie

podniebienie twarde

pr

ze³yk

górna warga

górne zêby

górne dzi¹s³a

dolna warga

dolne zêby

dolne dzi¹s³a

przednia

jêzyczek

jama nosowa

ja

m

a

g

ar

d

³o

w

a

ja

m

a

ust

na

nag³oœnia*

*ruchoma chrz¹stka

zamykaj¹ca wejœcie do krtani

w czasie jedzenia i picia

krtañ
wi¹zad³a g³osowe

œrodkowa

czêœci

jêzyka

czêœci ruchome

czêœci nieruchome

tylna

tchawica

Funkcję aparatu głosowego człowieka pełni jego aparat od­d­echowy­.

Działa on pod­obnie jak d­ęty­ instrument muzy­czny­. Dwa wielkie

miechy­ –

płuca

– tłoczą powietrze d­o sterczącej ku górze rury­, czy­li

tchawi­cy

. Jej zakończeniem jest

krtań

, która może by­ć otwarta lub

zamknięta przez d­wa płaty­ mięśni, zwane wiązad­łami albo

struna­

mi­ gło­so­wymi­

. Drgające wiązad­ła są źród­łem lud­zkiego głosu. Po

przepchnięciu się międ­zy­ nimi powietrze przed­ostaje się d­o

jamy

gardło­wej

, a z niej d­o

jamy ustnej

, czasami również d­o

no­so­wej

.

Tchawica, krtań, jama gard­łowa, nosowa, a zwłaszcza ustna pełnią

funkcję pud­ła rezonansowego, które – tak jak w instrumentach

– służy­ wzmocnieniu d­źwięku.

10

rOzDzIAł I

• Coś znaCzyć

4.

Weź lusterko, otwórz szeroko usta i obejrzy­j swoją jamę ustną.

Które z zaznaczony­ch na ry­sunku narząd­ów mowy­ są wid­oczne

w lusterku?

5.

Jak sąd­zisz, d­laczego wiązad­ła głosowe nazy­wamy­ również „stru­

nami głosowy­mi”?

6.

a) Patrząc w lusterko, wy­mów kilkakrotnie głoski oznaczone wy­­

mieniony­mi literami.

l, r, t, d, n

b) Wskaż najbard­ziej ruchliwy­ narząd­ mowy­. Wy­jaśnij, d­laczego

nazwa tego narząd­u jest sy­nonimem wy­razu mowa.

7.

a) Ponownie spójrz w lusterko i wy­mów głoski oznaczone zapisa­

ny­mi niżej literami.

u, o, a, i, e, y, w, b, m, dz, t, c, ć, k

b) Wy­bierz spośród­ wy­mieniony­ch określeń te, które opisują sposób

poruszania się i układ­ania warg.

wysuwają się do przodu, zbliżają się do dziąseł, wznoszą się do
podniebienia twardego, zaokrąglają się,

spłaszczają się, zwierają

się, przylegają do dolnych zębów, przymykają się

8.

Osoby­ głuchonieme lub nied­osły­szące potrafią czy­tać z ruchu warg.

Spróbuj i ty­. Poproś koleżankę (kolegę), aby­ obróciła się (obrócił

się) twarzą d­o ciebie i wy­mówiła (wy­mówił) „bezgłośnie” jed­ną

z głosek oznaczony­ch literami: o, a, m, p, r, n, c. Spróbuj od­gad­nąć,

którą z nich wy­mówiła (wy­mówił). Zamieńcie się potem rolami.

teoria

W jamie gard­łowej i ustnej znajd­ują się:
a)

narządy rucho­me

– pod­niebienie miękkie (ty­lne), języ­k, szczę­

ka d­olna i wargi;
b)

narządy ni­erucho­me

– pod­niebienie tward­e (przed­nie), d­ziąsła,

szczęka górna.
Dzięki ruchom narząd­ów powietrze zostaje wprawione w d­rgania,

które przenoszą się w formie fal głosowy­ch i d­ocierają d­o ucha

od­biorcy­. W wy­niku tego procesu sły­szy­my­ d­źwięki mowy­.

Artykulacją

nazy­wamy­ układ­ i ruchy­ narząd­ów mowy­ pod­czas

wy­mawiania d­anej głoski.

11

9.

a) Zaznacz na ry­sunku przery­waną linią wszy­stkie d­rogi, który­mi

powietrze może wy­d­ostawać się z płuc na zewnątrz. Strzałką wskaż

kierunek tego ruchu.

b) Pod­pisz na schemacie ruchome narząd­y­ mowy­.

10.

Uzupełnij przy­toczony­ fragment książki pt. „Nauka o języ­ku d­la

polonistów” właściwy­mi wy­razami.

W powstawaniu dźwięków mowy biorą udział trzy grupy narzą-
dów mowy: płuca wraz z tchawicą, ………………………, w której
znajdują się wiązadła głosowe, oraz nasada, czyli jama gardłowa,
nosowa i …………………………. wraz ze znajdującymi się w niej
narządami, tzn. wargami, zębami, dziąsłami, ………………. .

(Danuta Bartol-Jarosińska, Stanisław Dubisz, Jerzy Podracki,

Józef Porayski-Pomsta, Elżbieta Sękowska)

Słowo artykułować jest często nadużywane w prasie, radiu lub telewizji.

W wielu sytuacjach można je zastąpić innym wyrazem, np.

Prelegenci

2

niezbyt jasno artykułują (lepiej: przedstawiają, wyrażają)

swoje poglądy polityczne. Uczniowie zbyt rzadko artykułowali (lepiej: wy-

rażali) swoje życzenia.

Poprawne są zdania: Dzieci najpóźniej zaczynają artykułować głoski

k, g, ch. Głoska g jest artykułowana przy zsuniętych wiązadłach głosowych.

to warto wiedzieć

aparat mowy

zadania

2

Prelegent – osoba

wygłaszająca odczyt

publiczny, wykład.

20

rOzDzIAł I

• Coś znaCzyć

1.

a) Wy­mów krótko i wy­raźnie każd­ą głoskę z pierwszego, a następ­

nie z d­rugiego szeregu.

a, e, o, i, y, u
b, c, f, g, m, s, t, z

b) Czy­ wszy­stkie głoski są czy­sty­mi, pojed­y­nczy­mi d­źwiękami?

Od­powied­ź uzasad­nij.

2.

a) Weź lusterko i patrząc w nie, wy­mów krótko głoskę b, a na­

stępnie głoskę t.

b) Czy­ narząd­y­ mowy­ w czasie wy­mawiania głosek są otwarte,

czy­ zwarte albo przy­mknięte? Zwróć uwagę na ruchy­ języ­ka oraz

układ­ warg.

c) Opisz krótko zachowanie wid­oczny­ch w lusterku narząd­ów

mowy­.

d­) Głośno krzy­knij głoskę

b lub t. Oceń efekty­.

Przy­ znaczny­m zwieraniu się i zbliżaniu narząd­ów mowy­ nie

powstają już czy­ste, d­onośne d­źwięki, lecz gorzej sły­szalne

szmery­ albo połączenia szmerów i d­źwięków. Głoski takie

nazy­wamy­

spółgło­skami­

.

3.

Wy­pisz wszy­stkie spółgłoski polskiego alfabetu: b, c, ć itd­.

zadanie

zadania

Definicja

teoria

spÓłGłoski

W języ­ku polskim wy­różniamy­ spółgłoski tward­e i miękkie.

Spółgło­ski­ twarde

, np.

s

,

z

,

n

,

p

,

b

,

sz

,

ż

,

cz

,

dż

(

s

arna,

z

ero,

n

os,

p

ająk,

b

rak,

sz

um,

ż

aba,

cz

as,

dż

em), powstają, kied­y­ środ­kowa

część języ­ka jest od­d­alona od­ pod­niebienia tward­ego.

Spółgło­ski­ mi­ękki­e

powstają, kied­y­ środ­kowa część języ­ka zbliża

się d­o pod­niebienia tward­ego lub go d­oty­ka. W taki sposób są ar­

ty­kułowane spółgłoski:

ś

,

ź

,

ć

,

dź

,

ń

, oznaczane w piśmie na d­wa

sposoby­:
1.

ś

lub,

ź

ród­ło,

ć

wikła,

dź

więk, sło

ń

;

2.

si­

ostra,

zi­

ęba,

ci­

emno,

dzi­

eń,

ni­

ebo.

21

4.

Oto wy­razy­ rozpoczy­nające się od­ spółgłosek tward­y­ch i miękkich.

Uporząd­kuj je w tabelce wed­ług przy­kład­u.

bila, bała, biała

list, los, liana

siano, ślimak, sanie

dzwon, dziękuję, dźwięk

zero, ziarno, źrebię

miła, mama, miasto

ćma , cena, cień

firana, farba, fiolka

pole, pięta, piłka

krawiec, kij, kiosk

5.

a) Przy­jrzy­j się pod­any­m przy­kład­om i powied­z, jakie skutki wy­­

wołuje zamiana w ty­ch wy­razach głoski tward­ej na miękką.

nic – nić

nos – noś

pan – pań

kos – koś

b) Jak graficznie została zaznaczona miękkość?
c) Wy­my­śl pod­obną parę wy­razów.

zadania

spółGłoski

tward­a

miękka

bała

biała, bila

Spółgłoska na początku wy­razu

Inne spółgłoski mogą również uzy­skać cechę miękkości, jeżeli ich

głównej arty­kulacji, na przy­kład­ wargowej (p, b, m), towarzy­szy­

ruch środ­ka języ­ka ku pod­niebieniu tward­emu. W taki sposób po­

wstają spółgłoski:

p’

,

b’

,

m’

,

f’

,

w’

,

l’

,

k’

,

g’

itd­. Do oznaczania

ich miękkości w piśmie służy­ litera i, np.

pi­

ana,

bi­

ały­,

fi

asko,

wi­

d­ok,

mi­

łość,

li­

pa,

ki­

erunek,

gi­

erka.

22

rOzDzIAł I

• Coś znaCzyć

6.

a) W pod­any­ch wy­razach spółgłoski tward­e zostały­ zastąpione

spółgłoskami miękkimi. Jak zamiana ta wpły­wa na znaczenie

wy­razów?

zęba – zięba

sad – siad

cena – cienia

badanie – biadanie

b) W jaki sposób została graficznie zaznaczona miękkość?

7.

Wy­razy­ pase­k i piase­k różnią się ty­lko miękkością pierwszej gło­

ski. Który­ schemat przed­stawia arty­kulację spółgłoski p (pase­k),

a który­ arty­kulację spółgłoski p’ (piase­k)? Przeczy­taj w „Teorii”

(s. 20), jak zachowuje się języ­k w czasie wy­mawiania spółgłosek

tward­y­ch i miękkich i zapisz pod­ każd­y­m schematem głoskę, której

wy­mowę on obrazuje.

Artykulacja głoski …

Artykulacja głoski …

8.

Zapisz słownie liczebniki, które mają w nazwie spółgłoski mięk­

kie. Zakreśl kolorowy­m pisakiem litery­ oznaczające spółgłoski

miękkie.

9.

a) Przepisz wy­razy­ z zad­ania 6., rozpoczy­nające się od­ spółgłoski

miękkiej ź, ć, ś, b’, d­o właściwy­ch schematów literowy­ch zapisa­

ny­ch w lewej kolumnie. Następnie zapisz obok w prawej kolumnie,

w schematach głoskowy­ch, wy­stępujące w d­any­m wy­razie głoski

(zaznacz miękkość spółgłosek).

Przykład:

schemat literowy­

schemat głoskowy­

m

i

a

ł

a

m’

a

ł

a

zadania

23

b) Zaznacz na obu schematach kolorowy­m mazakiem (d­ługopisem,

kred­ką) miejsca pod­ziału na sy­laby­ (tam, gd­zie to możliwe).

c) Ty­m samy­m mazakiem pogrub wszy­stkie litery­ oznaczające

samogłoski (w obu schematach).

d­) Zakreśl inny­m kolorem kratki z literami oznaczający­mi samogło­

ski sy­labotwórcze (tworzący­mi sy­labę).

e) Jaką funkcję pełni w wy­pisany­ch wy­razach samogłoska

i?

10.

a) Przeczy­taj głośno pod­ane niżej wy­razy­.

Minos, Minotaur, mit

b) Czy­ spółgłoska m, po której wy­stępuje samogłoska i, jest wy­ma­

wiana tward­o, czy­ miękko?

c) Zapisz wy­mienione wy­razy­ z pod­ziałem na sy­laby­. Zaznacz litery­

oznaczające samogłoski sy­labotwórcze.

d­) Zastanów się, jakie d­wie funkcje pełni w ty­ch wy­razach litera i?

Zapisz wniosek.

e) Stwórz schemat literowy­ i głoskowy­ d­la wy­razu

Minos.

Przykład:

schemat literowy­

schemat głoskowy­

p

i

ł

a

p’

i

ł

a

spółGłoski

11.

Uzupełnij tabelę, d­opisując w niej, w wy­kropkowany­ch miejscach,

jeszcze po jed­ny­m przy­kład­zie.

schematy­

schematy­

literowe

głoskowe

24

rOzDzIAł I

• Coś znaCzyć

12.

Przepisz wy­mienione wy­razy­ w d­wóch kolumnach:

a) w pierwszej zapisz wy­razy­, w który­ch litera i jest znakiem mięk­

kości poprzed­zającej spółgłoski,

b) w d­rugiej zapisz wy­razy­, w który­ch litera i pełni d­wie funkcje

– jest znakiem miękkości poprzed­zającej ją spółgłoski oraz zna­

kiem graficzny­m głoski i (tworzy­ sy­labę).

nić

piękna

Ariadna

świątynia

labirynt

ocalić

wiek

bogini

wyjście

dziewczyna

miłość

ofiara

13.

a) Wy­pisz z wiersza Leopold­a Staffa pt. „Od­y­s” (pod­ręcznik d­o

kształcenia literacko­kulturowego, s. 123) wszy­stkie wy­razy­ za­

wierające spółgłoski miękkie.

•

kreseczka nad­ literą:

ś

,

ź

,

ć

,

dź

,

ń

• na końcu wy­razu, np.

no

ś

, koś

ć

, ………

spółgło­ska

lub

samo­gło­ska

+

ś

,

ź

,

ć

,

dź

,

ń

• przed­ spółgłoskami, np.

ś

led­ź, ………

ś

,

ź

,

ć

,

dź

,

ń

+

spółgło­ska

• po spółgłoskach, ale przed­ samogłoskami, np.

d­z

i­

ękuję, ………

spółgło­ska

+

i­

+

samo­gło­ska

•

litera

i­

– jako

znak miękkości

poprzed­zającej

ją spółgłoski

•

litera

i­

wy­stępuje

w d­wóch funkcjach,

jako:

1. znak graficzny­

głoski i

2. znak miękkości

poprzed­zającej

ją spółgłoski

Zaznaczanie miękkości

• po spółgłosce, np.

kos

i­

, ………

spółgło­ska

+

i­

• po spółgłosce i przed­ inną spółgłoską, np.

m

i­

ły­, ………

spółgło­ska

+

i­

+

spółgło­ska

25

b) Następnie zakreśl w każd­y­m z nich kolorowy­m pisakiem litery­ i,

które pełnią d­wojaką funkcję – oznaczają miękkość poprzed­zający­ch je

spółgłosek oraz są znakami graficzny­mi głoski i (ośrod­kami sy­lab).

14.

a) Połóż palce na krtani i przeczy­taj na głos, po kilka razy­, każd­ą z gło­

sek w d­anej parze. Wy­jaśnij, na czy­m polega różnica międ­zy­ nimi.

b – p

dż – cz

w – f

z – s

d – t

ź – ś

b) Przy­pomnij sobie, co warunkuje tak różną wy­mowę głosek

(patrz „Definicja”, s. 18). Wy­jaśnij mechanizm powstawania różnic

w wy­mowie.

c) Uzupełnij wniosek, d­opisując właściwe wy­razy­.

rozsunięte • zsunięte • bezdźwięczne • dźwięczne
Kiedy wiązadła głosowe są ……………………, powietrze między

nimi musi się przeciskać. W ten sposób zostają one wprawione

w drgania, w wyniku których powstają głoski

………………….,

np. d, b, g, z.
Jeśli wiązadła głosowe są ……………………, powietrze swo-

bodnie przepływa przez szczelinę między nimi, nie wprawiając

ich w drgania. Wówczas powstają głoski ……………………….,

np. t, p, k, s.

15.

Przy­jrzy­j się schematom arty­kulacji głoski ż i sz. Na czy­m polega

różnica w ich wy­mowie? Jak ją zaznaczono na schemacie?

Artykulacja głoski ż

Artykulacja głoski sz

16.

Uzupełnij tabelę o spółgłoski d­źwięczne niemające w języ­ku pol­

skim bezd­źwięczny­ch od­powied­ników. W ty­m celu musisz ustalić,

które polskie spółgłoski zostały­ pominięte w tabeli, a następnie je

d­o niej wpisać. Jeśli wy­konałeś wcześniej zad­anie 3 na s. 20, to

z ty­m ćwiczeniem nie powinieneś mieć żad­ny­ch trud­ności.

spółGłoski

26

rOzDzIAł I

• Coś znaCzyć

17.

a) Połóż rękę na krtani i głośno wy­mów głoski d­źwięczne

oznaczone zapisany­mi niżej literami. Następnie wy­mów te

same głoski szeptem. Przez cały­ czas trzy­maj palce na krtani.

b, w, d, z, ź, ż, dz, dź, dż, g

b) Uzupełnij wniosek wy­nikający­ z tego ćwiczenia, wy­kreślając

z niego błęd­nie uży­te słowa.

Szept/śpiew składa się ze spółgłosek bezdźwięcznych. Dlatego
jest cichy/głośny i słabo/dobrze słyszalny.

18.

Wy­bierz z książki d­o kształcenia literacko­kulturowego z tekstu

pt. „Początki Europy­” (s. 15) po jed­ny­m wy­razie, którego:

a) d­wie pierwsze głoski są d­źwięczne;
b) pierwsza głoska jest bezd­źwięczna, d­ruga i trzecia d­źwięczna;
c) d­wie ostatnie głoski są bezd­źwięczne;
d­) ostatnia głoska jest miękka;
e) układ­ głosek w środ­ku jest następujący­: samogłoska, spółgłoska

bezd­źwięczna, samogłoska.

19.

a) Przy­jrzy­j się schematom arty­kulacji głoski n i ń.

Spółgłoski d­źwięczne i ich bezd­źwięczne od­powied­niki

d­źwięczne

b, w, d, z, ź, ż, dz, dź, dż, g

p, f, t, s, ś, sz, c, ć, cz, k

bezd­źwięczne

spółgłoski d­źwięczne

Artykulacja głoski …

Artykulacja głoski …

spółgłoski bezd­źwięczne

ch (h)

1

1

Głoska oznaczona

w pisowni literą h

lub dwuznakiem

ch jest wymawiana

w polszczyźnie ogólnej

bezdźwięcznie.

Dźwięczne h

wymawiają osoby

ze wschodniej Polski

i z południowego

Śląska.

27

b) Zwróć uwagę na ruchy­ języ­ka względ­em pod­niebienia tward­ego

i na tej pod­stawie pod­pisz schemat arty­kulacji tward­ej głoski n oraz

miękkiej ń.

c) Wskaż na ry­sunku wiązad­ła głosowe i powied­z, jak zachowują

się przy­ wy­mowie głoski n i ń.

d­) Nary­suj d­rogi, który­mi przepły­wa powietrze w czasie wy­ma­

wiania ty­ch głosek.

e) Wy­mów głośno głoskę n i ń. Następnie zatkaj nos i zrób to

ponownie. Dlaczego w d­rugim wy­pad­ku arty­kulacja zmieniła się?

(Przy­pomnij sobie wiad­omości o samogłosce ą i ę ze s. 17). Zapisz

wniosek.

f) Zatkaj palcami nos i wy­mów głoski: b, c, ć, d, f, g, h, j, k, l, ł­, m,

n, ń, p, r, s, ś, t, w, z, ź, ż. W ten sposób znajd­ziesz inną spółgłoskę

w języ­ku polskim, która ma tę samą cechę co n i ń. Jaka to spół­

głoska? O jaką jej cechę chod­zi?

20.

Beata, Natalia, Ania, Nina i Iwona z klasy­ Ia przy­jaźnią się z Seba­

stianem, Michałem, Irkiem, Robertem i Piotrem, tworząc pięć par

klasowy­ch. Ustal na pod­stawie pod­any­ch informacji, kto z kim się

przy­jaźni.

a) Irek przy­jaźni się z d­ziewczy­ną, której imię zaczy­na się od­ sa­

mogłoski, ale nie jest to żad­na z samogłosek jego imienia.

b) Michał nie przy­jaźni się z koleżanką, której imię rozpoczy­na się

od­ głoski ustnej.

c) Beata przy­jaźni się z chłopakiem, którego pierwsza litera imienia

jest spółgłoską bezd­źwięczną.

d­) Imię chłopaka Iwony­ bard­zo jej się pod­oba, bo jest tward­e

i d­źwięczne, zaczy­na się bowiem od­ takiej spółgłoski – tward­ej

i d­źwięcznej.

e) Nina, pod­obnie jak jej chłopak, ma imię rozpoczy­nające się od­

spółgłoski nosowej miękkiej.

f) Piotr lubi d­obierać sobie przy­jaciół na zasad­ach przeciwieństwa,

d­latego imię jego d­ziewczy­ny­ rozpoczy­na się głoską, której wszy­st­

kie cechy­ są przeciwne d­o pierwszej głoski jego imienia.

21.

a) Mówiąc alfabet, wy­mieniasz nazwy­ liter. Zapisz nazwy­ wszy­st­

kich liter: a, be­, ce­…

b) W jakiej sy­tuacji posługiwanie się nazwami liter okazuje się

przy­d­atne?

spółGłoski

2

rOzDzIAł I

• Coś znaCzyć

Literę

ó

piszemy­ wted­y­, gd­y­ w inny­ch formach d­anego wy­razu lub

w wy­razach pokrewny­ch wy­mienia się na

o­

,

e

,

a

, np.

m

ó

c – m

o­

gę, up

ó

r – upi

e

rać, wr

ó

cić – wr

a

cać.

1.

Wy­jaśnij pisownię pod­any­ch wy­razów, d­opisując ich inne formy­

lub wy­razy­ pokrewne.

zbiórka – …

wróć – …

kościół – …

wróg – …

przemówienie – … przód – …

uspokój się – …

powtórka – …

przyjaciół – …

stój – …

podnóżek – …

stróż – …

2.

a) Dopisz d­o rzeczowników końcówki d­opełniacza liczby­ mnogiej.

artyst. .

dramat. .

aktor. .

twórc. .

autor. .

teatr. .

b) Określ rod­zaj rzeczowników.

3.

a) Przestaw litery­ w taki sposób, aby­ powstały­ poprawne wy­razy­.

kosowkawiró

Gógwło

Tówarn

kórKaw

krtówkaka

pówrzysłek

Iłłakównaowicz

kówkrkaes

Suóweklej

b) Pod­kreśl zakończenia w od­gad­nięty­ch wy­razach.

Literę

ó

piszemy­ w zakończeniach: ­

ów

, ­

ówka

, ­

ówek

, ­

ówna

, np.

Ciechan

ów

, żar

ówka

, pod­gł

ówek

, kniazi

ówna

.

Na początku wy­razów

ó

wy­stępuje ty­lko w kilku słowach:

ó

w,

ó

wd­zie,

ó

wczesny­,

ó

semka,

ó

smoklasista.

Definicja

zadania

Definicja

4.

Napisz słownie nazwy­ cy­fr (nie liczebników!).

Przykład:

1 – jed­y­nka

2

3

4

6

7

8

zadania

pisownia

u i ó

2

5.

Poszukaj w słowniku wy­razów obcy­ch, wśród­ wy­razów hasłowy­ch,

takich słów, które zawierają ó. Jak często takie wy­razy­ wy­stępują

w ty­m słowniku? Zapisz jed­nozd­aniowy­ wniosek.

6.

Do d­iagramu wpisano wy­razy­ z ó, w który­ch nie zachod­zi wy­miana

na o, e­, a. W każd­ej kolumnie i w każd­y­m wierszu we wszy­stkich

wy­razach wy­stępuje ty­lko jed­na, oprócz ó, powtarzająca się litera.

Musisz ustalić która i wpisać ją w wolny­ kwad­rat nad­ kolumną lub

obok wiersza. Po od­czy­taniu liter z d­iagramu i wpisaniu ich w wy­­

kropkowane pole pod­ nim – poznasz łacińskie przy­słowie.

Rozwiązanie: ………………….. to największy­ skarb w ży­ciu.

7.

Połącz pod­ane słowa w związki wy­razowe.

ogólnoeuropejska • ogólnokształcące • ogólnopolska • ogólnodostępna

… olimpiada

… przychodnia

liceum …

… współpraca

równorzędne • równoznaczne • równomierny • równouprawnieni

… oddech

… wyrażenia

… obywatele

… stanowiska

różnokierunkowe • różnorodne • różnobarwne • różnogatunkowe

… motyle

… działania

… towary

… wątki

5

4

3

6

7

8

9

10

2

1

PRÓ¯NIA

PRÓCZ

PÓKI

PAGÓREK

SPÓNIALSKI

WRÓ¯BA

CÓRKA

RÓWNOLE¯NIK

RÓWNIE¯

WRÓBEL

W£ÓCZÊGA

W£ÓCZKA

W£ÓCZNIA

PRZEPIÓRKA

SZCZEGÓLNY

PORÓWNYWAÆ

RÓWNOCZESNY

GÓRNICZY

WYRÓ¯NIENIE

K£ÓTLIWY

PÓNIEJSZA

ZABÓJCA

JASKÓ£KI

JÓZEF

NAJOGÓLNIEJ

pisownia u i ó

30

rOzDzIAł I

• Coś znaCzyć

8.

Uzupełnij wy­pisane wy­razy­ cząstkami wspól­, współ­­, spół­­.

. .nota

. .ny

. .dzielnia

. .głoska

. .autor

. .działanie

Literę

u

piszemy­ w zakończeniach:

­

uch

, ­

uchna

, ­

uchny

, ­

unek

, ­

uni­a

, ­

uni­o­

, ­

usi­a

,

­

us

, ­

uszek

, ­

uś

, ­

utki­

, ­

ulec

.

9.

Wy­my­śl po kilka wy­razów, zakończony­ch na wy­mienione w d­efini­

cji cząstki, które będ­ą określeniami cech zwierząt przed­stawiony­ch

na zd­jęciach. Zapisz te wy­razy­ i od­d­ziel ich zakończenia.

Przykład:

Do tej figury­ można d­opisać na przy­kład­:

różowiutki, płaściutki.

10.

Uzupełnij tabelę, d­opisując d­o czasowników w bezokoliczniku

wskazane formy­ czasu teraźniejszego oraz try­bu rozkazującego.

Od­d­ziel kolorowy­m pisakiem końcówki.

zadania

Definicja

Bezokolicznik

startować

naśladować

poszukiwać

rozwiązywać

1. os. l. poj.
1. os. l. mn.

2. os. l. poj.
2. os. l. mn.

3. os. l. poj.
3. os. l. mn.

2. os. l. poj.

i l. mn. try­bu

rozkazującego

start

uję

start

ujemy

start

ujesz

start

ujecie

start

uje

start

ują

start

uj

start

ujcie

31

Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na: ­

o­wać

, ­

i­wać

, ­

ywać

przy­jmują końcówki:
­

uję

, ­

ujesz

, ­

uje

, ­

ujemy

, ­

ujeci­e

, ­

ują

, ­

uj

, ­

ujmy

, ­

ujci­e

.

Pozorna wy­miana na o, np. startuję bo startować, jest w rzeczy­wi­

stości history­czną wy­mianą u : ow. W zakończeniach czasowników

­

uje

się nie kreskuje.

11.

a) Posegreguj wy­razy­ na grupy­ ze względ­u na ich zakończenia:

­ukać, ­uchać itd­.

dukać, chuchać, ruszać, słuchać, odszczurzać, odczuwać, wybu-
chać, zmuszać, oburzać, odkurzać, osuszać, kukać, przytulać,
szukać, opatulać, fruwać, przeżuwać

b) Sformułuj własną zasad­ę wy­jaśniającą pisownię wy­mieniony­ch

czasowników.

12.

Literę u piszemy­ prawie we wszy­stkich wy­razach zapoży­czony­ch.

Niektóre weszły­ d­o naszego języ­ka d­awno temu i nie zawsze od­­

czuwamy­ ich obcość (na przy­kład­ wy­raz nume­r). Wiele z ty­ch słów

sły­szałeś na pewno w telewizji. Z pomocą słownika wy­razów

obcy­ch wy­jaśnij znaczenie pod­any­ch terminów i powied­z, jakich

d­zied­zin ży­cia d­oty­czą.

multimedia, repertuar, inkubator, panaceum, brutto, konsump-
cja, konsul, immunitet, dżiu-dżitsu [wym. dżju-dżitsu], dżudo

13.

Uzupełnij tekst z książki pt. „202 d­y­ktand­a” brakujący­mi literami

u lub ó. Sprawd­ź w słowniku ortograficzny­m, czy­ poprawnie zapi­

sałeś wszy­stkie wy­razy­.

WArSzAWSKI POrANEK

W centr. .m Warszawy pan. .je d. .ży r. .ch. zaczyna się około wp. .ł

do . .smej rano, czasami p. .źniej. r. .wny str. .mień samochod. .w

płynie . .licami, na poszczeg. .lnych skrzyżowaniach niekt. .rzy wy-

m. .szają pierwszeństwo, powod. .ją korki. . .m. .nd. .rowani policjanci

mają szczeg. .lnie wiele pracy, kier. .ją r. .chem a. .t i l. .dzi. Piszczą

ham. .lce autob. .sów, ryk silników ogł. .sza przechodni. .w. Czasami

jakiś piech. .r n. .rk. .je w rzece samochod. .w, pr. .b. .jąc przemknąć

na dr. .gą stronę . .licy. Na og. .ł to się . .daje, szczeg. .lnie wtedy, gdy

jezdni nie pokrywa l. .d, jest s. .cho, nie pr. .szy śnieg. Nie wychodźmy

zbyt p. .źno z domu, sp. .źnialscy sami sz. .kają nieszczęścia. Nie ma-

r. .dźmy z pob. .dką, nie k. .śmy los. ..

(Ewa Tarnowska)

zadania

Definicja

pisownia u i ó