Różne sposoby wykorzystania kultury ludowej w literaturze polskiej na wybranych przykładach
W literaturze polskiej kultura ludowa była wykorzystywana na rozmaite sposoby. W pewnych dziełach lud i jego życie stanowił jakość samą w sobie i w ten sposób stawał się głównym bohaterem utworu. Takie przypadki miały jednak miejsce rzadko. Częściej zdarzało się, iż lud wraz ze swą kulturą był przedmiotem literackiej krytyki. Najczęstszym wszakże sposobem wykorzystania kultury ludowej było umieszczanie jej jako tła dla akcji rozgrywającej się w utworze.
Rozważania na temat sposobów wykorzystania kultury ludowej w literaturze polskiej rozpocznę od tego podejścia, które czyni
z ludu głównego bohatera utworu. Sztandarowym przykładem takiego wykorzystania, a raczej przedstawienia, kultury ludowej jest epopeja Władysława Reymonta "Chłopi".
Prosty lud rolniczy ze wsi Lipce staje się głównym punktem zainteresowania pisarza. Wskazuje na to chociażby tytuł dzieła - "Chłopi". Epopeja Reymonta nakierowana jest na pełne utrwalenie rzeczywistości wsi polskiej u progu XX wieku. Pisarz ze skrupulatnością kronikarza opisuje ludzkie typy charakteru, codzienne życie na wsi, rytm i sposób wykonywania prac polowych. Lipce ukazane zostały w sposób przekrojowy. Poznajemy zarówno gospodarstwa najzamożniejszych rolników, ale też nieobce jest nam życie wiejskich nędzarzy - chałupników, komorników czy tylko parobków.
"Chłopi" to nie tylko opis warunków bytowania poszczególnych bohaterów. To przede wszystkim opis życia wiejskiej zbiorowości. Autor prowadzi nas przez całoroczny cykl wiejskiego życia. Poznajemy sposoby obchodzenia świąt kościelnych, ludowe zabawy, domowe zajęcia. Właściwie, po lekturze całej epopei znamy każdy aspekt życia w Lipcach. Wiemy jak wyglądają narodziny, wesela i śmierci rejmontowskich chłopów.
Remont przykładał wielką wagę do zgodności świata przedstawionego jego dzieła z rzeczywistością wsi polskiej. Taki sposób literackiego ukazywania świata nosi miana realizmu lub naturalizmu. Realizm wymaga od twórcy wiernego trzymania się opisywanych wydarzeń, zarówno co do ich przebiegu jak i społecznej skali. Stąd wymaga on od pisarza drobiazgowego przedstawienia rzeczywistości, aby nie uronić żadnego zjawiska lub nie narazić się na zarzut tendencyjności. Natomiast naturalizm pozwala już piszącemu na większą swobodę manewru. Naturalista też wiernie trzyma się realiów rzeczywistego świata, lecz może sobie pozwolić na luksus wyboru, o których z nich będzie pisał. Z reguły naturaliści skupiali się na błędach
i wypaczeniach rzeczywistości, opisując ludzką nędzę, krzywdę i niedolę. Obraz takowy, choć nie oddawał w pełnej panoramie rzeczywistości, poruszał do żywego czytelnika, który na co dzień nie dostrzegał tego zła, podsuwanego mu bezpośrednio przed oczy przez pisarza. W "Chłopach" możemy odnaleźć zarówno elementy realizmu, jak i naturalizmu. Sposób opisania wsi, wieloaspektowy, szeroki i wyczerpujący wskazuje na przewagę realizmu u Reymonta Naturalistyczne są jedynie niektóre sceny, jak na przykład ta, w której Kuba własnoręcznie amputuje sobie nogę.
Inny rodzaj wykorzystania kultury ludowej, to przedstawienie jej w krytycznym świetle. Niektórzy twórcy dostrzegali w kulturze ludowej główne źródło zacofania narodu. Spokojna, gnuśna i zapijaczona wieś była dla nich symbolem wsteczności
i zaściankowego sposobu myślenia.
Cechy takiego podejścia do ludowej kultury ma "Wesele" Wyspiańskiego. Pisarz nie krytykuje tu kultury ludowej w sposób surowy i nie znoszący sprzeciwu. Jego krytyka jest rubaszna i raczej dobrotliwa. Znacznie gorzej niż chłopi jest ukazana
w "Weselu" zmanierowana inteligencja. Ogarnięta jest ona swoistą chłopomanią. Środowisko artystyczne Krakowa szuka
w prostym ludzie jakiejś naturalnej, zdrowej, nieskażonej wielkomiejską cywilizacją siły. Chłopstwu schlebia to, że "państwo" tak się z nimi spoufalają. Niestety, lud ukazany w dramacie Wyspiańskiego nie jest źródłem siły poszukiwanej przez inteligencję. Lud jest tu przede wszystkim ciemny. I właściwie tylko ta ciemnota i wąskość horyzontów odróżnia go od inteligencji. I jedni,
i drudzy z jednakową słabością ulegają pociągowi do kieliszka, i jedni, i drudzy są jednako kłótliwi i nieodpowiedzialni.
Najostrzejsza krytyka spada na lud i postawę, jaką on reprezentuje w finałowych scenach dramatu. Przygotowywany wspólnie przez chłopów i panów zryw narodowy miał się rozpocząć sygnałem złotego rogu. Tymczasem chłop, któremu ów róg powierzono, zapił gdzieś w karczmie i instrument zgubił. Za ten haniebny czyn zostaje on ostro potępiony w piosence Chochoła:
"Miałeś, chamie, złoty róg. Miałeś, chamie, czapkę z piór. Róg huka po lesie, Czapkę wicher niesie, Ostał ci się jeno sznur!"
Wreszcie ostatnim sposobem wykorzystania kultury ludowej w literaturze, jaki opiszę, jest po prostu robienie z niej tła dla akcji ukazanej w utworze. Lud i jego kultura pełni tu rolę prawie takiego samego tła, jak przyroda. Od natury odróżnia go to, że niektórzy jego przedstawiciele mogą, acz nie muszą, być bohaterami utworu. Zazwyczaj tak ukazywana ludowość przedstawiana jest tendencyjnie. Jeśli autor chce wprowadzić pozytywny nastrój, przedstawia lud w sposób sielankowy. Gdy zależy mu na uzyskaniu atmosfery ponurej i złowrogiej, rzuca na lud złe światło.
Przykładem wykorzystania ludu jako tła mogą być "Nad Niemnem" Orzeszkowej i "Ludzie bezdomni" Żeromskiego W "Nad Niemnem" lud jest jednym z czynników wprowadzających sielską atmosferę. Jest on szczery, prostolinijny, uczciwy
i bezpośredni. Nadto cechuje go zaradność i pracowitość. Toteż nic dziwnego, że niektórzy bohaterowie wymykają się ze dworu, aby zaznać wytchnienia wśród prostego ludu. Inaczej lud pokazuje Żeromski. We wsi, położonej nieopodal cisowskiego sanatorium, której mieszkańcy piją niezdrową wodę, nie znajdzie się chyba ani jednego zdrowego człowieka. Wszyscy są wątli, słabi, chorowici, o zszarzałych obliczach i głęboko zapadniętych, świecących niezdrowym blaskiem oczach. Taki obraz ludu
i jego prymitywnej kultury w żaden sposób nie budzi w czytelniku pozytywnych uczuć. Żeromskiemu zależało jednak na tym, aby pokazać fatalny stan zdrowotny mas chłopskich, tak jak Orzeszkowa miała na celu ukazanie moralnego zdrowia ludu
w zestawieniu ze zmanierowaną i zdegustowaną arystokracją i ziemiaństwem.
Pewnie bogactwo sposobów korzystania z kultury ludowej w literaturze polskiej jest znacznie większe, ja jednak pozwolę sobie poprzestać na tych kilku wiodących przykładach Oddają one, moim zdaniem, główne nurty w jakich zawiera się korzystanie
z motywu ludowego w literaturze.