gimnazjum

WYDAWNICTWA EDUKACYJNE WIKING

Biologia

Agnieszka KRAWCZYK
Józef KRAWCZYK

ćwiczenia terenowe

przewodnik dla nauczycieli

2

©

Copyright by Wydawnictwo Edukacyjne Wiking II s.j.

Projekt okładki i opracowanie graficzne Andrzej Bogusz

Redakcja techniczna i skład Roman Nowacki

Rysunki komiksowe Piotr Nowacki

Wrocław 2009

Wydanie pierwsze

Korespondencję i zamówienia prosimy kierować pod adresem:

Wydawnictwa Edukacyjne WIKING

54–618 Wrocław, ul. Słonimska 23

tel./fax: [phone]

Infolinia: 0801 358 008

Magazyn wydawnictwa: Wrocław, ul. Karmelkowa 66

Kontakt za pomocą mediów elektronicznych:

e-mail: [e-mail]

Strona internetowa: www.wiking.com.pl

9

Znajomy zza okna...

czyli poznajemy drzewo rosnące w najbliższym otoczeniu szkoły.

Nauczanie biologii w terenie jest nie-

zmiernie proste i bardzo trudne zara-

zem. Bardzo często (szczególnie w przy-

padku dużych miast) wydaje się nam

niemożliwe przeprowadzenie lekcji bio-

logii, gdyż środowisko przyrodnicze jest

tak odkształcone, a najbliższy dogodny

teren znajduje się zupełnie poza możli-

wościami czasowymi jednej lub dwóch

godzin lekcyjnych. Postaramy się poka-

zać, w jaki sposób wykorzystać najbliż-

sze otoczenie szkoły do nauczania w te-

renie. Przykładem takiego ćwiczenia

jest poznawanie drzewa, które rośnie

niedaleko szkoły. Tak naprawdę to właściwie jedno drzewo wystarczy, aby przeprowa-

dzić 15 godzin zajęć, o bardzo różnorodnej tematyce. Najważniejsze jest to, aby wzbu-

dzić w uczniach szacunek do przyrody, nauczyć ich patrzeć, słuchać i wykorzystywać

wszystkie zmysły do poznawania i uczenia się biologii. Dobrze przeprowadzone zajęcia

w terenie pozostaną na długo w pamięci uczniów i z całą pewnością pozwolą na zdoby-

cie nowych oraz pogłębienie już zdobytych umiejętności i wiadomości. Całe zadanie

uczniowie mogą wykonać samodzielnie lub w grupach. Możliwe jest także wykony-

wanie pewnych ćwiczeń indywidualnie, a innych grupowo. Metoda zależy od zespołu

klasowego. Decyzję pozostawiamy nauczycielowi, który doskonale zna swoich wycho-

wanków i wie, którą metodę najlepiej zastosować, aby osiągnąć najlepsze efekty.

POTRZEBNE MATERIAŁY:

notatnik,

•

długopis,

•

ołówek,

•

kredki,

•

klucz do oznaczania drzew,

•

taśma miernicza lub centymetr

•

krawiecki,

drewniana tyczka,

•

papier milimetrowy,

•

taśma klejąca,

•

lupy,

•

aparat fotograficzny (w miarę

•

możliwości)..

10

PostęPoWaNIE:

NaZWa GatuNKoWa

Za pomocą klucza do oznaczania ro-

ślin należy oznaczyć gatunek obserwo-

wanego drzewa. Najlepiej, jeśli ucznio-

wie mają do dyspozycji różne klucze

i w niezależnych grupach próbują okre-

ślić nazwę rośliny. Nauczyciel powinien

naprowadzać uczniów (w razie proble-

mów) i zwracać uwagę na najbardziej

charakterystyczne cechy, które wskazu-

ją dany gatunek. Po wykonaniu wszyst-

kich zadań przewidzianych w tym ćwi-

czeniu (najlepiej podczas sprawdzania

i omawiania efektów pracy uczniów) na-

leży odczytać głośno dokładny opis ga-

tunku, przygotowany na podstawie literatury naukowej. Ważne jest, aby uczniowie

odczytywali tekst małymi fragmentami i na bieżąco należy wyjaśniać wszystkie nie-

zrozumiałe pojęcia i niejasności. Jeśli fragment odczytywanego opisu dotyczy jednej

z cech badanych przez uczniów, należy wówczas sprawdzić tę część ćwiczenia i wpro-

wadzić ewentualne korekty. W czasie wykonywania całego zadania nauczyciel powi-

nien dbać o to, żeby każdy uczeń zaangażował się w pracę w jak największym stopniu

i włożył jak najwiecej emocji w wykonywanie poszczególnych ćwiczeń.

PomIar WysoKoścI drZEWa

W trakcie tego ćwiczenia wykorzysta-

my trochę informacji z geometrii i na-

uczymy się wykonywać pomiary wy-

sokości bez użycia skomplikowanych

przyrządów. Jest kilka sposobów pomia-

ru przybliżonej wysokości drzew.

Wybieramy ucznia, który zna swój

wzrost lub wykorzystujemy drewnia-

ną tyczkę o znanej długości i ustawia-

my przed badanym drzewem. Stajemy

w odległości kilkunastu kroków od drze-

wa. Bierzemy ołówek, linijkę lub prosty

patyk, wyciągamy przed siebie rękę wy-

prostowaną w łokciu i trzymamy ją nie-

11

ruchomo na wysokości ramienia. Przymykamy jedno oko i kciukiem zaznaczamy

na ołówku wysokość ucznia lub tyczki. Następnie liczymy, ile takich odległości można

odłożyć od powierzchni gleby, aż do czubka drzewa. W ten sposób określimy, ile razy

drzewo jest wyższe od ucznia lub tyczki. Otrzymaną liczbę mnożymy przez wzrost

ucznia lub długość tyczki i otrzymujemy przybliżoną wysokość drzewa.

Do innego sposobu określania wysokości drzewa musimy wykorzystać wiadomo-

ści z geometrii dotyczące podobieństw trójkątów. Utrudnieniem tej metody jest to,

że badania musimy przeprowadzać w słoneczny dzień. Stajemy obok drzewa tak, aby

nasz cień i cień drzewa były do siebie równoległe. Powstaną w ten sposób dwa trójką-

ty prostokątne: drzewo i jego cień, to przyprostokątne AB i AC, natomiast linia łączą-

ca koniec cienia z wierzchołkiem drzewa jest przeciwprostokątną BC oraz analogicznie

powstanie trójkąt z naszego ciała i cienia (przyprostokątne A’B’ i A’C’ oraz przeciwpro-

stokątna B’C’). Mierzymy taśmą długości obydwu cieni i zakładamy, że znamy swoją

wysokość. Na podstawie ułożonej proporcji wynikającej z podobieństwa trójkątów mo-

żemy obliczyć wysokość drzewa, czyli w naszym wypadku długość przyprostokątnej

AB. Wykorzystujemy tu zasadę, że wysokość drzewa będzie tyle razy większa od wyso-

kości człowieka, ile razy jego cień będzie dłuższy od cienia człowieka.

�

�

�

��

��

��

AB: A’B’ = AC: A’C’

AB= (AC: A’C’) x A’B’

12

PomIar PIErśNIcy

Pierśnica jest to obwód pnia drzewa na wysokości 130 cm od powierzchni podłoża.

Pomiaru dokonujemy taśmą mierniczą lub centymetrem krawieckim.

PomIar śrEdNIcy KoroNy

Średnicę korony należy zmierzyć ta-

śmą mierniczą tak, aby środek okręgu

stanowił pień drzewa. Jeśli jest to moż-

liwe, uczniowie mogą narysować okrąg

odzwierciedlający koronę lub zaznaczyć

skrajne punktu, pomiędzy którymi wy-

konany będzie pomiar. Uczniowie wy-

konują rysunek pokroju ogólnego drze-

wa, uwzględniając charakterystyczne

cechy gatunku (kształt korony wysokość

i grubość pnia, rozgałęzienia itp.). Ry-

sunek wklejają w odpowiednie miejsce

charakterystyki.

oKrEślaNIE PrZyPusZcZalNEGo WIEKu drZEWa

Drzewa charakteryzują się dość równym tempem wzrostu. Tempo to zależy

od wielu czynników siedliskowych, jak i od właściwości genetycznych danego gatun-

ku lub nawet osobnika. Do czynników siedliskowych należą: czynniki klimatyczne,

żyzność i rodzaj gleby, wpływ współwystępujących roślin i zwierząt. Bardzo trudno

jest zatem określić wiek rosnącego (żyjącego) drzewa. W przypadku terenu wokół

szkoły można dokonać wywiadu z pracownikami szkoły lub poszukać w dokumenta-

cji datę (choćby przybliżony rok), kie-

dy drzewo zostało posadzone. Jedną

z dobrych, dokładnych i łatwych metod

określania wieku ściętych drzew jest

policzenie słojów – przyrostów rocz-

nych drzewa. Niestety, metodę tę moż-

na zastosować jedynie w przypadku

ściętych drzew lub z wykorzystaniem

odpowiedniego świdra dendrologiczne-

go. Jest to metoda niemożliwa do wy-

konania przez uczniów, gdyż jest ona

zbyt ingerująca w organizm drzewa

i może być wykonywana tylko przez

specjalistów (dendrologów). Na potrze-

13

by naszego ćwiczenia możemy przyjąć, że drzewo wolnostojące zwiększa swój obwód

o około 2,5 cm rocznie, czyli wiek drzewa jest równy pierśnicy podzielonej przez 2,5

cm. W niektórych opracowaniach naukowych można znaleźć dokładne informacje

o średnim rocznym przyroście średnicy konkretnych gatunków drzew, można więc

odnaleźć i zastosować te dane. Przy okazji uczniowie mogą wykazać się umiejętno-

ścią zdobywania informacji, wykorzystując do tego bibliotekę i Internet.

wiek drzewa wolnostojącego w latach = pierśnica w cm: 2,5 cm

oKrEślaNIE barWy I faKtury Kory

Określanie barwy kory jest czasami bardzo problematyczne, gdyż trudno jedno-

znacznie stwierdzić i nazwać widziany kolor. Dlatego należy tu dokonać opisu barwy

używając kilku wyrazów, a przy tym uwzględnić, czy kora jest pokryta glonami, któ-

re mogą zmieniać jej barwę. Przy tej okazji należy przypomnieć wiadomości dotyczące

tkanek okrywających i poprosić uczniów o uzasadnienie, dlaczego drzewo wytwarza

wtórną tkankę okrywającą (korek). Możemy wykonać również odcisk kory, przykleja-

jąc do pnia mocną kartkę papieru i pocierając po papierze kredką świecową. Najlepszy

fragment odcisku wycinamy i wklejamy w odpowiednie miejsce charakterystyki na-

szego drzewa.

obsErWacjE I PomIary lIścI

Do określenia typu liścia

i kształtu blaszki liściowej najle-

piej jest wykorzystać liście znale-

zione pod drzewem i tablice za-

mieszczone w podręczniku (Ryc.

20.10, str. 195). Uczniowie mogą

także określić typ brzegów blasz-

ki liściowej oraz typ ulistnienia pę-

dów. Przy okazji na obserwowa-

nych okazach można przypomnieć

budowę i funkcje liścia oraz pod-

kreślić rolę i znaczenie procesu fo-

tosyntezy dla organizmów żywych.

Należy zwrócić uwagę, że nie moż-

na zrywać i niszczyć liści, a do ce-

lów naszych badań wykorzystywać

tylko liście leżące pod drzewem lub

dokonywać pomiarów i obserwacji

Liść sercowaty

A) Kształty blaszek liściowych

Liść jajowaty

Liść nerkowaty

Liść strzałkowaty

B) Kształty brzegów blaszki liściowej

Ząbkowany

Karbowany

Całobrzegi

Piłkowany

C) Klasyfikacja liści ze względu na ilość i rozmieszczenie blaszek

Liść pojedynczy

Liść złożony – dłoniasty

Liść parzystopierzasty

Liść nieparzystopierzasty

Liście naprzemianległe

Liście naprzeciwległe

Liście okółkowe

D) Typy ulistnienia

14

na liściach rosnących, bez ich zrywania. Uczniowie powinni narysować liść, a rysunek

wkleić w odpowiednim miejscu charakterystyki drzewa.

Aby określić długość liścia, należy zmierzyć blaszki liściowe kilku liści (minimum 5)

i wyliczyć wartość średnią. Długość pojedynczych liści jest zazwyczaj różna i najlepiej

byłoby zmierzyć około 100 liści, a uzyskane dane opracować statystycznie na lekcjach

matematyki. Można tu mnożyć pomysły w zależności od zespołu klasowego i możliwo-

ści uczniów oraz chęci współpracy nauczycieli innych przedmiotów.

Do określenia powierzchni liścia należy obrysować liść na kartce papieru w kratkę

lub papieru milimetrowego. Następnie należy policzyć liczbę kratek zawartych w ob-

rysie liścia i pomnożyć ją przez powierzchnię kratki (0,25 cm2 w przypadku papieru

w kratkę lub 0,01 cm2 w przypadku papieru milimetrowego). W ten sposób otrzyma-

my powierzchnię blaszki liściowej.

Na podstawie zebranych danych dotyczących liści uczniowie konstruują matema-

tyczne zadanie tekstowe, a następnie dają je sobie nawzajem do rozwiązania.

orGaNy WIąZaNE Z roZmNażaNIEm GENEratyWNym

W zależności od pory roku uczniowie mogą obserwować kwiaty, owoce i nasiona wystę-

pujące na drzewie. Wiele drzew wiatropylnych ma zredukowany okwiat, dlatego bardzo do-

kładnie trzeba omówić nasz konkretny przypadek i pokazać uczniom wszystkie elementy

budujące kwiaty. Do określania typów kwiatostanów, owoców i nasion należy wykorzystać

tablice zawarte w podręczniku (Ryc. 20.16, str. 200; Ryc. 20.17, str. 202; Ryc. 20.18, str.

204). Przy tej okazji można powtórzyć dokładnie budowę tych organów, ich funkcję, różni-

cę w rozmnażaniu generatywnym i wegetatywnym, sposoby rozsiewania nasion itp. Moż-

na skłonić uczniów do wska-

zania sposobu rozmnażania

wegetatywnego tego drzewa.

Jeśli będzie to możliwe,

uczniowie powinni wykonać

rysunki owocu i nasienia,

ale tylko w przypadku, gdy

będą widzieli okazy natural-

ne. Ważne jest, aby nauczyć

wykonywać rysunki z natu-

ry, a nie z podręczników.

obsErWacjE usZKodZEń drZEWa WyWołaNych cZyNNIKamI NaturalNymI

Czynniki naturalne (powódź, pożar, silny mróz, silny wiatr, pioruny itp.) mogą być

przyczyną licznych uszkodzeń drzew. Nauczyciel powinien zwrócić uwagę na kształt

i symetrię korony. Jeśli rozmieszczenie gałęzi nie jest równomierne, należy się zasta-

����

�����

����������

������

�������

�������������

������

���������������������������

�������

�����������������������

���������������

15

nowić, co jest tego przyczyną. Najczęściej korony drzew ulegają deformacji z powo-

du wiatrów, wówczas można określić kierunek najczęściej wiejących wiatrów, gdyż

od strony zawietrznej korona jest dobrze ukształtowana, a od strony nawietrznej ob-

serwujemy deformacje korony. W skrajnych warunkach, przy bardzo silnie wiejących

wiatrach, od strony nawietrznej gałęzie są całkowicie zniszczone, a korona przybiera

charakterystyczny pokrój zwany chorągiewkowatym. Silnie wiejące wiatry mogą rów-

nież powodować wyginanie i przechylanie pnia oraz uszkodzenia mechaniczne w po-

staci: złamań gałęzi, otarć i uszkodzeń tkanki okrywającej, aż po zupełne złamanie

pnia drzewa. W miejscach uszkodzonych pojawia się wówczas kallus, wtórna tkanka

twórcza, która powoduje zabliźnianie się ran i otarć.

Specyficzne uszkodzenia powodowane są silnymi mrozami, które powodują pęknię-

cia podłużne pni drzew. Z kolei pożary powodują przede wszystkim uszkodzenia tka-

nek okrywających, warstw tkanek znajdujących się najbliżej powierzchni pni, nadpa-

lanie i całkowite niszczenie gałęzi. Uderzenia piorunów powodują silne uszkodzenia

mechaniczne, czasami pęknięcia całych pni, co często prowadzi do śmierci drzewa.

Uczniowie powinni starannie przyglądnąć się wszelkim uszkodzeniom drzewa

i przy pomocy nauczyciela poklasyfikować i zestawić ilościowo wszystkie zaobserwo-

wane uszkodzenia spowodowane czynnikami naturalnymi.

mIEsZKańcy drZEWa

Każde drzewo tętni życiem. Daje ono schronienie i żywi wiele organizmów, nale-

żących do różnych grup systematycznych. Pojedynczy dąb może być zamieszkiwany

przez około 300 gatunków owadów oraz bardzo wiele gatunków innych bezkręgow-

ców. Wszystkie one mogą stanowić pokarm licznych ptaków i ssaków zamieszkujących

drzewa lub szukających na nich miejsca odpoczynku, żerowania, schronienia itp.

Uczniowie powinni przede wszyst-

kim poszukiwać różnych śladów byto-

wania zwierząt, a nie zbierać i pozyski-

wać je. Jeśli uda się zaobserwować jakieś

bezkręgowce lub kręgowce, należy im

się dokładnie przyjrzeć, zapisać cechy

charakterystyczne, aby można je było

później zidentyfikować, a w najlepszym

wypadku wykonać rysunek lub fotogra-

fię. Ćwiczenie to ma także bardzo duży

aspekt moralny. Należy zwrócić szcze-

gólną uwagę na wzbudzanie w uczniach

szacunku dla każdej formy życia, gdyż

każdy żywy organizm spełnia w swym

16

środowisku życia ważną i określoną funkcję. Zniszczenie jednego gatunku bardzo czę-

sto pociąga za sobą wyginięcie kolejnych i może doprowadzić do zniszczenia całego

systemu powiązań troficznych. Brzydki i z pozoru bezużyteczny „robaczek” jest często

niezmiernie ważnym ogniwem w całej sieci troficznej. Im większa różnorodność ga-

tunkowa, tym lepiej funkcjonuje dany ekosystem i tym sprawniej krąży w nim mate-

ria. Uczniowie muszą mieć także świadomość, że nie znając poszczególnych gatunków

żywych organizmów, nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy dany organizm jest pospoli-

ty, czy też bardzo rzadki i możemy uśmiercić gatunek prawnie chroniony.

Wśród najczęstszych śladów bytowania zwierząt są: ślady żerowania (zgryzione li-

ście, czasami wyglądające jak wycinanka, zniszczone pędy, gałązki, kwiaty, owoce itp.),

pajęczyny, gniazda, dziuple, nory itp. W zależności od zainteresowania i możliwości

grupy, można się także pokusić o ilościowe zestawienie obserwowanych śladów i wy-

konanie odpowiedniego zaprojektowanego wykresu lub diagramu przedstawiającego

wyniki obserwacji.

Na drzewach można zauważyć także: glony, inne rośliny np. półpasożytniczą jemiołę

oraz grzyby – huby, opieńki i porosty. Niektóre z nich (glony i porosty) nie mają nieko-

rzystnego wpływu na drzewo, natomiast pozostałe oddziaływują na nie negatywnie.

loVE cZylI ślady ZWIąZaNE Z dZIałalNoścIą cZłoWIEKa

Niestety bardzo przykre jest, jak wielu członków naszego społeczeństwa nie zda-

je sobie sprawy z wagi obecności roślin, w tym przede wszystkim drzew, w naszym

najbliższym otoczeniu. Poza niezmiernie ważną funkcją w ekosystemach, dostarczają

one dużych ilości tlenu, przyczyniając się tym do poprawy jakości powietrza. Decydują

w głównej mierze o charakterze krajobrazu. Poza tym zwyczajne, estetyczne względy

powinny skłaniać każdego do refleksji,

zanim postanowi zniszczyć chociażby

jakąś część drzewa. Bardzo wiele ptaków

chroniąc się wśród konarów drzew, daje

przepiękne koncerty, bardzo miłe dla

ucha i jakże odmienne od hałasu ludz-

kiej cywilizacji. Te wszystkie aspekty po-

winny być poruszone i przedyskutowane

z uczniami. Odpowiednie postawienie

pytania lub nakreślenie problemu przez

nauczyciela spowoduje prawdopodob-

nie lawinę wypowiedzi uczniów. Trzeba

tu także koniecznie poprosić o wykona-

nie przez uczniów swoistego „rachunku

17

sumienia” przed samym sobą, czy nigdy nie przyczynili się do niszczenia drzew? Czy

nigdy nie wyryli w korze drzewa napisów lub nie łamali bezmyślnie gałęzi?

Uczniowie powinni odnotować: obłamane lub obcięte gałęzie, rysy i „rysunki”

na korze, ślady po podpaleniu itp. Można się także doszukiwać pozytywnych śladów

działalności człowieka, związanych z pielęgnacją drzewa: podpórki, wzmocnienia,

leczenie blizn i miejsc po odciętych gałęziach pastą lub farbą zabliźniającą rany itp.

Można także dokonać porównania ilościowego pozytywnych i negatywnych śladów

działalności człowieka.

WPłyW ZaNIEcZysZcZEń PoWIEtrZa

Zanieczyszczenia środowiska często ujawniają się w zmianach morfologicznych or-

ganów roślin. Na uszkodzenia spowodowane zanieczyszczeniami bardziej narażone

są drzewa iglaste niż drzewa liściaste, gdyż nie zmieniają one sezonowo swego apa-

ratu asymilacyjnego. Morfologia igliwia, stan pędów i gałęzi drzew iglastych jest wy-

godnym i standardowym biowskaźnikiem w ocenie skażeń atmosferycznych. W śro-

dowisku zanieczyszczonym igły np. sosny posiadają nekrozy (martwice) i obumierają.

W przypadku skażenia środowiska, na blaszkach liściowych drzew liściastych możemy

obserwować nekrozy brzeżne (martwice w postaci brązowych plam na brzegu liścia),

międzyżyłkowe (martwice pomiędzy unerwieniem liści) i punktowe (martwice w po-

staci brązowych kropek), zamieranie krótkopędów i w konsekwencji wczesne opada-

nie uszkodzonych liści. Na liściach możemy, w zależności od rodzaju skażeń, obser-

wować także chlorozy (żółte plamy związane z uszkodzeniami chlorofilu), poparzenia,

pomniejszenia oraz deformacje blaszek liściowych. Często w liściach złożonych obser-

wujemy indukcję dodatkowych listków (np. u robinii akcjowej).

Uczniowie powinni bardzo dokładnie przyglądnąć się odnalezionym uszkodzeniom

liści i ocenić, czy jest to uszkodzenie spowodowane zanieczyszczeniami powietrza, czy

też jest to ślad po żerowaniu owadów. Podobnie jeśli chodzi o chlorozy – czy są to po-

żółknięcia wynikające z zanieczyszczeń, czy też są one fizjologiczne, związane z porą

roku. Do obserwacji najlepiej wykorzystać lupę. Należy obejrzeć przynajmniej kilkana-

ście (lub kilkadziesiąt) liści występujących w różnych miejscach drzewa, ale mniej wię-

cej na tej samej wysokości. Po sklasyfikowaniu rodzajów zanieczyszczeń, należy opra-

cować ilościowo frekwencję poszczególnych uszkodzeń i zaprojektować i przedstawić

wyniki na wykresie.

Wykorzystując skalę porostową zawartą w podręczniku (Ryc. 17.15, str. 160‒161)

należy określić stopień zanieczyszczenia i przybliżoną zawartość dwutlenku siarki w po-

wietrzu. Pomoże to lepiej i dokładniej zinterpretować wyniki wcześniejszych badań.

Dużym problemem w wielu środowiskach jest zapylenie. Osadzający się na liściach

pył może być toksyczny lub powodować zatykanie się aparatów szparkowych i zmniej-

szać ilość docierającego do liści światła. Aby zbadać stopień zapylenia, najlepiej przy-

18

kleić na liść taśmę klejącą, a następnie odkleić ją i przykleić do kartki papieru. Następ-

nie można oglądać go pod lupą lub binokularem i określić stopień zapylenia blaszek

liściowych.

motyW drZEWa W sZtucE

Drzewa są bardzo częstym motywem

w literaturze, poezji, sztuce i muzyce.

Jako pracę domową uczniowie mogą wy-

szukać jak najwięcej motywów konkret-

nego gatunku drzewa w różnych dziedzi-

nach sztuki i napisać kilka zdań na ten

temat. Uczniom chętnym i zaintereso-

wanym można zaproponować napisanie

dłuższego eseju na ten temat i popro-

sić nauczycieli języka polskiego, sztuki

i muzyki do współpracy w odpowiednim

ukierunkowaniu i pomocy wychowan-

kom. Osoby chętne mogą także samo-

dzielnie napisać wiersz lub poszukać ob-

rzędów i wierzeń ludowych, w których

występuje badane drzewo.

KorElacjE:

Matematyka, język polski, plastyka, muzyka, geografia.

ZdobyWaNE umIEjętNoścI:

Obserwacji; pracy w grupie; planowania i organizowania pracy; komunikowania się;

samodzielnego podejmowania decyzji; rozwiązywania problemów w sposób twórczy;

poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł; efek-

tywnego posługiwania się technologiami informacyjnymi; odnoszenia do praktyki

zdobytej wiedzy; tworzenia potrzebnych doświadczeń i nawyków; rozwijania spraw-

ności umysłowej oraz osobistych zainteresowań.

19

charaKtErystyKa drZEWa

Nazwa gatunkowa:.

.............................................................................................................

Wysokość drzewa:.

..............................................................................................................

Pierśnica:.

............................................................................................................................

Średnica korony:

..................................................................................................................

Przypuszczalny wiek:.

.........................................................................................................

Barwa i faktura kory:.

.........................................................................................................

Typ liścia:.

............................................................................................................................

Kształt blaszki liściowej:.

....................................................................................................

Długość liścia:.

.....................................................................................................................

Powierzchnia liścia:.

............................................................................................................

Rodzaj kwiatostanów:

.........................................................................................................

Barwa kwiatów:.

..................................................................................................................

Typ owoców:.

.......................................................................................................................

Typ nasion:.

.........................................................................................................................



Pokrój drzewa:

20



Liść, owoc, nasiono:



Odcisk kory:



Uszkodzenia drzewa wywołane czynnikami naturalnymi: