Poezje wybrane, J. Trznadel, BN I 217.

1. Koleje życia poety.



Bolesław Leśmian urodził się w Warszawie.



Prawdopodobnie 22 stycznia 1877.

Data urodzin jest sporna:

- 1877 - figuruje w odpisie metryki urodzenia

- 1878 - sam poeta w jedym z zachowanych w oryginale listów podaje ten rok,
który przyjęły także (autoryzowane?) kompedia przedwojenne.
- 1879 – płyta nagrobkowa na Powązkach, sporządzona przez Jana Brzechwę.



Właściwe jego nazwisko brzmiało Lesman.



Rodzice - inteligencja żydowskiego pochodzenia:

- Józef Lesman – wyższy urzędnik kolejowy,

- Emma z Sunderlandów – do jej rodziny należała wytwórnia fajansów

1

w Iłży, założona

w 1823 r przez Lewina Seliga Sunderlanda,

- matka umarła we wczesnym dzieciństwie poety,

- ojciec ożenił się po raz drugi z Heleną z Dobrowolskich; zmarł w 1912 r.,

- poezja Leśmiana obfitująca w elementy biograficzne, zawiera także motywy elegijne
odnoszące się do śmierci brata, kazimierza, i siostry, Aleksandry (zmarła w 1921 r.).



W latach szkolnych przebywał w Kijowie, gdzi eukończył gimnazjum klasyczne

i wydział prawa na Uniwersytecie Św. Włodzimierza.



W Kijowie brał żywy udział w życiu artystycznym tamtejszej Polonii, był m. in.
zatrzymany przez policję carską za wystąpienia patriotyczno-artystycne.



Młodość spędzona na Ukrainie nie pozostanie bez echa w twórczości poety - nie tylko
wpływy intelektualne i artystyczne, ale także pejzaże i realia wzięte z otaczającej
rzeczywistości

2

.



Jeden z ostatnich poetów polskich szkoły „ukraińskiej”

3

- biorąc pod uwagę wyznania

poety i charakter pejzażu w jego twórczości, mimo że poezja Leśmiana jest programowo
pozahistoryczna i pozageograficzna (nie podaje nazw własnych).



Debiutował prawdopodobnie w 1895 r., wierszem ogłoszonym w «Wędrowcu».



Podpisuje go jeszcze Lesman, ale od roku 1897 jego wiersze noszą już nazwisko
Leśmian.

1

fajans 1. «tworzywo ceramiczne z białej wypalanej glinki zawierającej kaolinit; używane do wyrobu naczyń

gospodarskich, sprzętu sanitarnego itp.» 2. «wyroby z tego tworzywa, pokrytego nieprzezroczystym szkliwem,
czasem barwionego, np. naczynia, komplety stołowe».

2

Będzie o tym mówił po latach: Ta niepojętość zieloności to Ukraina, gdzie się wychowałem [...] Humańszczyzna

i Białocerkiewszczyzna, Zofiówka i Szmarajówka. Były tam lasy Branickich, ach, drogi panie, co za lasy. Leśniczy,
zwany stryjem Agatonem, hodował w głębi puszczy krzewy najpiękniejszych róż, zapach których mieszał się
z wonią żywicy. [...] Dziwni byli ludzie na tej Ukrainie, równie dziwni jak i zieleń tamtejsza.
E. Boyé, Dialogi akademickie — w niepojętej zieloności. Rozmowa z Bolesławem Leśmianem [w:] B. Leśmian,
Szkicie literackie, Warszawa 1959, s. 500-501 (pierwodruk pt. W niepojętej zieloności, «Pion» 1934, nr 23)

3

W romantyzmie: Antoni Malczewski, Seweryn Goszczyński, Bohdan Zaleski, Juliusz Słowacki; w XX w.:

Jarosław Iwaszkiewicz.

Według legendy:
- nazwisko to miał podac poecie Franciszek Fiszer, filozof i dowcipniś, znana postać w
kręgu cyganerii warszawskiej, z którym łączyła poetę przyjaźń
- prawdopodobniejszej: pseudonim ten podsunął mu jego kuzyn, znany poeta
młodpolski, Antoni Lange.



Około 1901 r. przebywa już w Warszawie, skąd wyjeżdża w podróż artystyczną przez
Niemcy (zatrzymuje się na dłużej w Monachium, gdzie była liczna kolonia artystyczna
polska) do Francji i na dłuższy czas (do 1906 r.) osiedla się w Paryżu. Tutaj zawiera
małżeństwo z malarką Zofią Chylińską.



W tym pierwszym okresie twórczości wiąże się Leśmian z poetą, tłumaczem,
propagatorem symbolizmu w Polsce, Zenonem Przesmyckim (Miriamem).



Właściwe wystąpienie na forum literackim następuje w redagowanym przez Miriama
ekskluzywnym piśmie «Chimera» (1901-1907).



Program «Chimery», osoba Przesmyckiego, wywrą niewątpliwie wpływ na Leśmiana
tak w sensie swoistych powiązań poety z symbolizmem, jak i różnorodnych innych cech.



W «Chimerze» ukazują się tłumaczenia pieśni ludowych różnych narodów dokonane
przez Edwarda Porębowicza, które niewątpliwie oddziałały na Leśmiana.



Odkrywcza rola Miriama i «Chimery» w stosunku do twórczości Norwida, prócz wielu
interesujących wpływów światopoglądowych, utwierdza zapewne w poecie jego
zainteresowania słowotwórcze.



Krytyka polska wiązała Leśmiana często z «Chimerą», co wiązało się z negatywnymi
opiniami (np. atak Stanisława Brzozowskiego na «Chimerę» i między innymi na
Leśmiana).



Jednak już w okresie wydawania Sadu rozstajnego (1912), pierwszego tomu poezji,
Leśmian odchodzi od programu określonego kręgiem «Chimery» i osobą Miriama,
przełamuje krag wartości poezji młodopolskiej, by szukać nowych postaw.



W tym okresie swojej twórczości kontaktuje się również z poetami rosyjskimi, pisze
także po rosyjsku, ogłaszając swoje wiersze w czasopismach literackich (1906-1907).



Okres bezpośrednio poprzedzający I wojnę światową:
- jest dla Leśmiana bardzo płodny i obfituje w doniosłe odkrycia artystyczne,

- 1911 – Leśmian jest reżyserem i współzałożycielem eksperymentalnego

i nowatorskiego Teatru Artystycznego w Warszawie

4

,

- twórczość poetycka: powstaje wtedy nie tylko Sad rozstajny, ale prawdopodobnie także
wiele wierszy, które weszły potem do Łąki,
- pisze oryginalne opracowania bajek i legend wschodnich: Klechdy sezamowe (1913),
Przygody Sindbada Żeglarza (1913?), przekład Opowieści nadzwyczajnych Edgara
Allana Poego (1913),

- 1912-1914 – przebywa we Francji – w Paryżu i na Lazurowym Wybrzeżu; w Cannes

pisze oparte na folklorze polskim Klechdy sezamowe, wydane dopiero po II wojnie
światowej w Londynie (1956).

4

Wspólnie z krytykiem Kazimierzem Wroczyńskim i aktorem Januszem Orlińskim.



W czasie wojny mieszka w Łodzi, gdzie jest kierownikiem literackim Teatru Polskiego.



Po zakończeniu wojny otrzymuje w 1918 r. notariat

5

w Hrubieszowie, gdzie pozostaje

do 1922 r., po czym przenosi się do Zamościa. To okres „prowincjonalnego wygnania”
poety, ciężki po europejskich doświadczeniach, ale płodny artystycznie”
W Hrubieszowie: przygotowuje do druku ostatecznie Łąkę (1920),
W Zamościu: pisze i redaguje już zapewne następny tom wierszy, Napój cienisty, ostatni
za życia (1936).



Literacko nie są to lata łatwe. Leśmian, który nigdy nie był uznanym czy sztandarowym
poetą młodopolskim, i teraz nie należy do poetów modnych czy znanych. W literaturze
panują krzykliwe kierunki, uwaga opini literackiej zwrócona jest na współzawodnictwo
poetów Skamandra i Awangardy.
Mimo adoracji, jaką otacza jego osobę Tuwim, skamandryci otworzą dla Leśmiana
łamy swych czasopism dopiero pod koniec jego życia; w «Skamandrze» określało się
jego wiersze jako „smutne zjawisko” (Jarosław Iwaszkiewicz?).
W tym okresie Leśmian drukuje rzadko, na zaproszenie efemerycznych

6

pism

prowincjonalnych («Czartak», «Ponowa»).
Milczenie przerywa dopiero Kazimierz Wierzyński na początku lat 30., drukując
Leśmiana w redagowanej przez siebie warszawskiej «Kulturze».



Cała ta sytuacja zmienia się po mianowaniu Leśmiana akademikiem

7

w powołanej przez

rząd, nowo utworzonej Polskiej Akademii Literatury, w 1933 r.



Mimo że po wydaniu Łąki pisali o nim entuzjastycznie krytycy tej miary, co Karol
Irzykowski i Ostap Ortwin, prawdziwe zainteresowanie poezją Leśmiana rozpoczyna się
dopiero od początku lat 30., utwierdzone ostatecznie wydaniem Napoju cienistego.



Zmienia się natomiast wybitnie na niekorzyść – ustabilizowana od czasu wojny, oparta
na dochodach materialnych - sytuacja materialna poety. Zostaje oszukany przez

pomocnika, dependenta swojej kancelarii, który defraudował przez dłuższy czas sumy
przeznaczone dla skarbu państwa. Z pomocą przychodzą przyjaciele

8

, i ci bardzo

wpływowi, i ci pożyczający pieniądzy (przede wszystkim Dora Lebenthal, lekarka,
miłość poety, prawdopodobnie adresatka cyklu W malinowym chruśniaku); poeta unikął
odpowiedzialności karnej i procesu, ale długi zaciążyły na całym ostatnim, warszawskim
okresie jego życia (do Warszawy przeniósł się w 1935 r.).
Odbija się na nim też atmosfera prawicowych ataków i obelg związanych
z pochodzeniem poety.



Leśmian umiera na serce w Warszawie 7 listopada 1937 r.

5

Notariat – łac. 1. «instytucja mająca na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności

z obowiązującym prawem; obecnie w Polsce organ państwowy działający przez państwowe biura notarialne
podległe ministrowi sprawiedliwości; urząd notariusza, obowiązki notariusza» 2. «biuro, kancelaria notariusza».

6

efemeryczny «krótkotrwały, przemijający, złudny»

7

akademik 1. «słuchacz wyższej uczelni; student» 2. «członek akademii — instytucji skupiającej uczonych

lub artystów» 3. pot. «dom akademicki» 4. daw. «profesor wyższej uczelni».

8

Szczegółów na ten temat dostarsza m. in. list Leśmiana do Kazimierza Wierzyńskiego, ogłoszony w «Poezji»

1967, nr 12, s. 4, nie datowany. Pisze w nim Leśmian m. in.: Nikt nie wie, ile tragicznych i obcych faktów
i wypadków zbiegło się dookoła mej osoby. Ginę — za kilka miesięcy chyba już zginę absolutnie.



Ataki prawicy antysemickiej dzielił Leśmian wraz z innymi poetami pochodzenia
żydowskiego, między innymi z Tuwimem. Niektórzy, tak jak właśnie Tuwim, reagowali
na te ataki własnymi pamfletami czy paszkwilami poetyckimi, w charakterze literackim
Leśmiana nie mieściły się agresywne wystąpienia.



Sprawy te nie są ważne, jeśli bowiem poezja Leśmiana jest programowo oczyszczona
z historii, reazlizując się w wymiarze filozoficzno-metafizycznym i psychologicznym,
to na jej nastrój (zagęszczający się w ostatnim okresie posępnym często smutkiem poety)
wywarły prawdopodobnie swoisty wpływ także określone realia historyczne tych lat.



Pozostawił po sobie Leśmian po sobie garść rękopisów, z których nie wszystkie ukazały
się drukiem. Pośmiertnie, w 1938 r., ukazał się zbiór poezji Dziejba leśna, a w roku 1956
opowiadania Klechdy polskie.



Ogłoszane po czasopismach szkice literackie Leśmiana i utwory rozproszone oraz
dostępne listy utworzyły dwa tomy Pism poety.



Po II wojnie światowej jeszcze bardziej rośnie zainteresowanie twórczością Leśmiana.
Pojawiają się liczne eseje, a przede wszystkim – dość powszechnie wyrażana jest w
krytyce świadomość, że mamy do czynienia z wielkim klasykiem poezji polskiej. Artur
Sandauer mówi o „geniuszu”.

2. Droga do krystalizacji.



Sad rozstajny nie jest zbiorem o silnie zarysowanej i ważnej w dorobku autora tendencji

twórczej – twórczość Leśmiana określać będzie duży wpływ pewnych krystalizacji
tematycznych, ideowych, które pojawią się w tomach nastepnych.



Sad rozstajny określa pewna tendencja charakterystyczna i dla twórczości późniejszej,

choć pojawia się w innym przebraniu: programowe odwrócenie się od historycznie
określonej współczesności. Zbiór ten opisuje doświadczenia duchowe wybiegające poza
kraj i epokę, propaguje kult przygody duchowej, odkrywającej pewne ogólnie ważne
sprawy dla postawy ludzkiej.



Łączyło się to z określoną krytyką rzeczywistością, tak charakterystyczną dla
modernistycznego buntu antyfilisterskiego. Jeśli jednak w pierwszej fazie modernizmu
buntu ten znaczony jest często programową rozpaczą, żalem, „tęsknicą”, to poezję
Lesmiana charakteryzuje swoisty aktywizm.



Temu aktywizmowi modernistycznemu patronował także buntowniczy ton książek
Fryderyka Nietzschego. Był to ideał przeciwstawionego filisterskiemu społeczeństwu

artysty-nadczłowieka.



To wzniesienie się ponad zwykłe życie wyraził Leśmian może najsilniej w Sadzie
rozstajnym tytułem i zawartością cyklu Oddaleńcy (pierwodruk 1907).
Tym, co wyróżnia cykl na tle paralelnych motywów okresu, jest odkrywczość formuł,
wielość sytuacji poetyckich, określających motyw „oddaleńców”. Jest to także bogactwo
wiedzy życiowej. Celność metafor i określeń czyni z tych wierszy błyskotliwe,
precyzyjne „poetyckie eseje”, ukazujące różne postawy i ich konsekwencje.



Widział w oddaleńcach (społeczeństwie mieszczańskim) pewną ogólną życiową zasadę,
w której realizowała się dynamika życia i rozwoju społecznego. Dostęp do wolności
mają, i zapewniają postęp społęczny, tylko ludzie nieprzeciętni, wyjątkowi, „odmienni”.
Człowiek przeciętny opiera się na prawdach już uznanych, zastanych i stanowiących
swoiste symboliczne abstrakcje, człowiek twórczy poznaje życie w sposób bezpośredni
i w dużej mierze intuicyjny. Słyszymy tutaj echa filozofii Henri Bergsona,
przeciwstawiającego poznaniu intelektualnemu i pojęciowemu poznanie bezpośrednie,

intuicyjne. Antynomia tego poznania wyraża się wedle Leśmiana w innej antynomii:
jednostka twórcza - społeczeństwo nowoczesne, w antynomii społęcznego „muzeum”
wiedzy i wartości – i tych, którzy tę wiedzę i wartości dla muzeum społecznego
zdobywają.



Tak wyłożone poglądy mogłyby w miarę wytłumaczyć filozofię cyklu Oddaleńców czy
kult przygody wyrażonej w poemacie Nieznana podróż Sindbada-Żeglarza,
zamykającym Sad rozstajny. Jednak nie mogą być kluczem do zrozumienia Łąki ani też
do zapowiadającego motywy tego zbioru cyklu Zielona godzina z Sadu rozstajnego.
Określa je mit człowieka pierwotnego i mit natury.



Wszystkie bowiem cechy, którymi odznacza się jednostka twórcza i wybitna, posiadał
wedle Leśmiana człowiek pierwotny; dzięki nim wyłonił się z natury, traktując
wszechświat jako pole dla swej zdobywczej działalności.



Oryginalność ujęcia Leśmiana nie polegała na nowości poszczególnych składników jego
poglądów.

Nie jest nowością:

- teza o skłonności człowieka pierwotnego do metafizycznego myślenia – reprezentowali

już ją na gruncie filozoficznym, socjologicznym i religioznawczym Herbert Spencer,
Edward Burnett Tylor oraz James-George Frazer;

- sugerowana przez Leśmiana paralela między poetą a człowiekiem pierwotnym.



Motyw regresu, zwrócenie się ku początkom, datuje się w nowożytności conajmniej od
poglądów J. J. Rousseau.

Wcześniej filozof włoski Giambattista Vico:

- zwrócił uwagę na epokę pierwotną jako sprzyjającą poezji,

- ukazał związki między kultem natury a poezją;
Motywy tu wskazane zostaną wykorzystane przez romantyków, odrodzą się w

modernizmie.



W ówczesnych poglądach Leśmiana uderza przede wszystkim:
- rozległość powiązań i perspektyw

- przeniesienie na teren budowanej przez niego estetyki niektórych poglądów filozofii

Bergsona;



Budował z nich Leśmian opozycję do:

- odrealniającego konkret symbolizmu Mallarméańskiego,

- wtórnego symbolizmu polskich modernistów,

- przejmowanej jednocześnie przez modernizm atmosfery parnasistowskiej: kultu dla

wytworu kulturowego, opisu dzieł sztuki, zdarzeń historycznych i wybitnych historycznych
postaci.



Miał bowiem Leśmian budować swoją poezję na pozbawionych określonych ram
historycznych mitach i wierzeniach kulturowych, baśniach, ludowej fantastyce.



Oryginalność swoją zawdzięczał też Leśmian rozbudowanej próbie połączenia tych
motywów pierwotności z mitem powrotu do natury. Rozumiał go konkretnie i prosto
jako powrót do przyrody, a także jako powrót do bezpośredniości. Jednocześnie
podkreślał antropologiczny problem dualizmu bytu człowieka, jako tego, który wyszedł
z bytowania zwierzęcego i rozpoczął bytowanie świadome i społeczne.
Poetycko określił to Leśmian w wierszu Do śpiewaka.



Te właśnie motywy – uni z naturą – ujęte w poetyckie obrazy, zapowiada Zielona
godzina, a realizuje najpełniej zbiór Łąka. Związek miłosny i niesprzeczny człowieka
z naturą – jeszcze nie zrealizowany w Zielonej godzinie (las i człowiek) – dokonuje się
w Łące (człowiek i łąka).



Nie należy rozumieć tych motywów jako jedynie anachronicznego buntu przeciw
współczesności, buntu także dehumanizującego. W wierszu Topielec ukazuje Leśmian,
jak całkowita łączność z naturą prowadzi właściwie do odhumanizowania, do śmierci
świadomości, wyróżniającej człowieka.



Przerażenia naturą można się przecież dosłuchać już w pierwszych balladach Leśmiana
w Sadzie rozstajnym, takich jak Sidi-Numan czy Pantera.



Motyw regresu pierwotnego oznaczał zarówno związek z przyrodą, jedność, co
świadomą związku, ale i niezależną, postawę duchową.



W wierszach Leśmiana z ostatniego okresu motyw wielkiego powrotu czy regresu
wyraźnie zanika; w wierszu Lalka z Napoju cienistego czytamy „Praścieżka, wiodąca
urwiskami w Pallas” – „odbiera sobie życie”, a „baśń wyszła już z mody”.

3. Ludowość.

Tło ogólne:



Mit „powrotu do natury”, mit „poety jako człowieka pierwotnego”, uzyskał najsilniejszą
konkretyzację poetycką w odwołaniu się do atmosfery folkloru i stylizacji ludowej.
Wyrazem tej postawy jest przede wszystkim Łąka.



Największa rola w tej stylizacji przypadnie folklorowi polskiemu i słowiańskiemu.
Nie braknie mimo to nawiązań do twórczości ludowej innych kręgów kulturowych, do
mitologii w szerokim tego słowa znaczeniu.



Jakkolwiek pewne wątki poezji Leśmiana dają się wyprowadzić z poezji młodpolskiej,
to jednak uzyskują u niego inne znaczenie, a często stają się przeciwstawne.



Motywy ludowe, tak wtedy istotne w literaturze, pojawiają się u Leśmiana dopiero na
progu XX-lecia, omijają prawie zupełnie Sad rozstajny. Charakter ludowości
młodopolskiej jest bowiem odmienny:

a) realistyczno- społeczny w prozie Orkana,

b) folklorystyczno-etnograficzny i egzotyczny w prozie poetyckiej Tetmajera,

c) patriotyczno-regionalny w postulatach Witkiewicza-ojca,

d) historyczno-obrzędowy i społęczny, odwołujący się do symboliki patriotycznej

w twórczości Wyspiańskiego,

e) realistyczno-patriotyczny w datujących się z tego czasu utworach Konopnickiej (Pan

Balcer w Brazylii, 1910),

f) realistyczny w wierszach Kasprowicza.



Leśmian zaś traktuje świat twórczości ludowej poza problematyką narodowo-
patriotyczną, więc także poza regionalną i społecznikowską. Jest to dla niego
zainteresowanie mitologiczno-antropologiczne i językowo-filozoficzne



Ludowość Leśmiana stanowi częściowy przejaw jego zainteresowań symbolizmem, w
tej konkretyzacji odbiegającym od norm symbolizmu europejskiego, określonego
nazwiskiem Mallarmégo, i symbolizmu modernistycznego.



Badacze poezji ludowej podkreślają jej charakter symboliczny, jako swoisty typ
realizmu związanego z dziedziną mitów i wierzeń.



Leśmian w pierwotności widzi związki – zgodnie jakby z poglądami najnowszymi
– z postawa człowieka współczesnego, a bezpośredniość i niepoddanie schematom, przy
zdolności do spekulacji logicznej, przypomina raczej koncepcje współczesne
strukturalisty francuskiego Claude Levi-Straussa: myśli nieoswojonej



Twórczość Leśmiana nie była spokrewniona z młodopolską „chłopomanią” czy
z regionalizmem. Cofa on swoje wiersze ludowe w nieokreśloną bliżej epokę
„pierwotną”.



W odwołaniu swoim do ludowości jest Leśmian po części spadkobiercą romantyków,
spadkobiercą ich ludowych ballad.
Jeśli w balladzie romantycznej element metafizyczny wyrażał się w dość bezpośrednim

czerpaniu przez poetów z wierzeń i przesądów ludu, przedstawionych ze swoistą wiernością,
a tekst był często poetyckim przeniesieniem tekstu ludowego (np. Lilije Mickiewicza) –
Leśmian poglądy zwarte w tekstach ludowych traktuje jako pretekst do ukazania
filozoficznych problemów XX-wiecznego poety, a motywy ludowe przekształca całkowicie
wwdług swoich pomysłów. Dlatego jego ballady zyskały nazwę ballad filozoficznych
(termin K. Wyki).



Co decyduje o ludowych charakterze wierszy Leśmiana? Wiele czynników składających
się na całość określonejstylizacji.

Najważniejsze:

- ludowy bohater ballad i wierszy,

- wykorzystanie motywów ludowych wierzeń i motywów baśni ludowej,

- stylizacja językowa nawiązująca do poszczególnych zasad ekspresji estetycznej, jaką
spotykamy w tekstach literatury ludowej i pieśni ludowej: także liczne dialektyzmy
językowe,

- motywy i realia ludowego życia i ludowego świata.

Ludowy bohater:



W Sadzie rozstajnym mamy do czynienia z „normalnym” bohaterem lirycznym –

odpowiednikiem mniej więcej „poety”;



Jeśli zaś mamy do czynienia z bohaterem, którego status zostaje ściślej określony,

jest to:

- „oddaleniec”,

- bohater spoza nawiasu społecznego,

- bohater fantastyczny (odmiana „oddaleńca”),
np. w poemacie Nieznana podróż Sindbada-Żeglarza.



Jedynym bohaterem lirycznym, od którego możliwe jest przejście do Łąki, jest bohater
liryczny cyklu Zielona godzina. Zwraca uwagę próba zbliżenia się do natury, ale nie

odpowiada to koniecznie pozycji ludowego bohatera.



Inaczej w Łące i Napoju cienistym: bohaterowie ballad i poematów to postaci wyjęte z

ludowego kosmosu

9

,

np. parobek, kochający się w pile, Żołnierz-inwalida, Dziad, Świdryga, Midryga, Migoń,

Jaworzn, czy dwaj Macieje – to wszystko postaci ludowe.

Narrator:



Utwory są stylizowane tak, jakby mowa pochodziła z ust samego narratora, sam poeta
jest jakby bohaterem ludowym, pochodzi z ludowego kosmosu, o którym opowiada.



Leśmian uważał, iż artysta jest jednostką wyjątkową zarówno na tle współczesnego,
jak i dawnego, pierwotnego społeczeństwa. Na tle tej wyjątkowości i odrębności
interesowało go jednocześnie zagadnienie bezimiennego autorstwa, możliwego jedynie
wtedy, gdy twórczość mogła funkcjonować jako przekaz ustny, zrozumiały dla całej
wspólnoty.



Poeta tworzy wariacje na temat ludowego twórcy niż jedną konsekwentną postać.



Narratorem jest więc: gaduła, gawędziarz, bajarz ludowy:

- śpiewak z wiersza Romans,

- Bajdała z wiersza Dusiołek,

- brat-opowiadacz z poematu Łąka.



Jeśli ktoś taki jest narratorem, to w jego określeniu wyjaśnia się:
- humor i przesada narracji,

- jej wieloznaczność,

- pokrętny charakter wyrażanych treści,

- częste pobliże paradoksu i nonsensu.



Odpowiada on Leśmianowskiemu widzeniu świata, gdzie sensu trzeba szukać w
bezsensie, goteska miesza się z powagą, natchnienie z emocjonalnym tokiem wyrazów
łączonych tylko rytmem.

9

kosmos - 3. filoz. «świat pojęty jako wewnętrznie uporządkowana i harmonijnie zbudowana całość,

przeciwieństwo chaosu».



Narrator zwraca się do zbiorowego podmiot, zbiorowego bohatera, np. w Dusiołku
(Milcz, gębo nieposłuszna, bo dziewki wyłają!)

Motywy literatury ludowej:



Wiele wierszy Leśmiana nawiązuje do motywów literatury ludowej i konkretnych jej
utworów. Wykorzystuje je poeta różnorodnie – są to jednak raczej aluzje niż
zapożyczenia:
- aluzje: ballada Gad nawiązuje do ballady Smok ze zbioru Pieśni ludowe celtyckie,
germańskie, romańskie (1909) tłumaczonego przez Edwarda Porębowicza;
- zapożyczenia: Śmidryga i Midryga z pieśni ludowej Lubelskiego; Alcabon występuje
w pieśni z okolic Pińczowa; w pieśni Dwoje ludzieńków wprost cytuje się fragment
pieśni ludowej o „dwoju ludzieńkach”, zaznaczając, że to cytat; zmora, ma kibić piły z
wiersza Piła pochodzi z ludowych wierzeń w Małopolsce; z wierzeń ludowych pochodzi
przesąd o sennej zmorze – dusiołku czy gniotku.

Stylizacja językowa:



Ludowy charakter wierszom Leśmiana nadają nie tylko dialektyzmy, a więc elementy
słownikowe stosunkowo najłatwiejsze do zbadania i zaklasyfikowania, jak np. trupięgi,
ciasnocha, cmentach.



Ważne są też zabiegi stylistyczne, charakteryzujące dawną literaturę i pieśń ludową.

Oto niektóre z nich:
a) porównania przeczące:

- składają się zwykle z dwóch członów: twierdzenia lub pytania i zaprzeczenia,

- spotykamy je często w folklorze słowiańskim, w pieśniach południowych Słowian,

w bylinach rosyjskich,

- Leśmian stosuje je w wersji uproszczonej, z opuszczeniem członu pierwszego (pytania
lub twierdzenia), zaczynając bezpośrednio od drugiego – od formy zaprzeczonej: To nie
konie tak cwałują i uszami strzygą, / Jeno tańczą dwaj opoje, Świdryga z Midrygą.
(Świdryga i Midryga);

b) annominacje:

- określenia tautologiczne,

- składają się naczęściej z rzeczownika i czasownika o identycznym temacie: roztopolić
topolę, stodolić stodołę (Stodoła),
- takie ujęcia językowe można próbować przekładać na plan filozoficzny;
w uproszczeniu można by powiedzie – znając stosunek Leśmiana do filozofii Bergsona –
że chodzi o intuicyjne wniknięcie w istotę rzeczy, określenie jej przez nią samą, co, nie
dając się ująć w język pojęć, może być przełożone tylko na swą tautologię;
c) zasada trychotomii:

- zasada potrójnego powtarzania pewnych czynności, dzielenie się akcji, tekstu na trzy
wyraźne człony,

- jest to poularna cecha pieśni ludowej,

- u Leśmiana występuje w wielu utworach: potrójny wysiłek braci, cieni i młotów

w Dziewczynie; w Świdrydze i Midrydze trzy akty baletu: taniec z Południcą, taniec
trumien, taniec nad skrajm przepaści;
d) powtarzanie:

- jeden z najważniejszych elementów stylistycznych pieśni ludowej,

- refreniczność,

- rozbudowana anafora, czyli identyczny początek wersetu,

- regularna stroficzność,

- zachowanie regularnej rytmiki wiersza;

e) rytm i wersyfikacja:

- konsekwentne utrzymanie rygorów wiersza sylabicznego i sylabotonicznego, dalekie

jednak od monotonii - bogactwo użytych miar, nawet w obrębie jednego utworu

- melodyjność,

- przeznaczenie do śpiewu, czyli meliczność;

f) bylejakość:

- termin Artura Sandauera,

- słowem tym można określić swoiste dla Leśmiana, ale i dla pieśni ludowej, naginanie
słów i zdań do wymagań rytmu recytowanego czy śpiewanego utworu,
- łączy się to z ludowym upodobaniem do wszelkich zdaniowych i słownych nonsensów,
stąd pozorne przykracanie wyrazów do potrzeb nagłego i niespodziewanego rytmy,
pozorny czasem brak oszczędności słownej, używanie wykrzykników „magicznych”,
pozbawionych ściśle określonego znaczenia: da-dana, dy-dyny.

Motywy i realia ludowego świata:



Wszystkie te elementy oraz akcja utworów Leśmiana, osadzone są w świecie
narzucającym się czytelnikowi jako świat ludowy.



Dotyczy to przede wszystkim pewnego stereotypu postaci występujących stale w

twórczości ludowej:
- koło rodzinne (ojciec, matka, córka, syn), poza tym niektórych postaci
charakterystycznych: kościelny, szewczyk, żołnierz;
- imion najczęściej brak, zamiast nich występują określenia typu „dziewczyna”,
„parobczak”,
- postaci te nie są bliżej scharakteryzowane, występują jako typy – i w takiej formie
spotykamy je w wierszach Leśmiana,
- odrębna wydaje się bliżej scharakteryzowana postać śpiewaka, choć występuje przecież

potencjalnie w folklorze.



Typowe są także miejsca akcji:
- na łące, pod lasem, w lecie, przy płocie;

- dzieją się więc te akcje wszędzie i nigdzie, co zgadza się z określeniami
typologicznymi opracowań pieśni ludowej: w Balladzie dziadowskiej dziadyga szedł
skądkolwiek – gdziekolwiek, Bajdała zaś w Dusiołku tyleż tędy, co wszędy.



Podkreślają ludowy charakter drobne realia świata zewntrznego, np. typowe drzewa:
dąb, brzoza, jawor, kalina; z drzew owocowych – wiśnia.



Typowe zwierzęta dla pieśni ludowej: koń, wół; z owadów – pszczoły.



Realia te nie są tylko ornamentami, raz z innymi elementami składają się na pewną
całość ludowego kosmosu wierszy Leśmiana.

Rola ludowego świata:



Dla Leśmiana pierwotny ludowy kosmos stał się próbą przedstawienia rozważań
i intuicji na temat stosunku natury i człowieka, jednostki i zbiorowości, związku sztuki
i zagadnień estetycznych z postawami metafizycznymi. Te sprawy wyraża m. in.
poprzez medium ludowego świata.



Poeta podejmuje po swoich wielkich poprzednikach refleksję nad opozycą natura–

kultura także poprzez opozycję wieś, przyroda - miasto, cywilizacja.



Wiersze jego zdają się zwłaszcza przewartościowywać przemyślenia dwu wielkich
poetów: Norwida na gruncie polskiej poezji i Baudelaire’a na gruncie francuskim:
- Norwid: przeciwstawił to, co kulturowe, a zwłaszcza co jest twórczym dziełem,

wytworem pracy – naturalnemu trwaniu

- Baudelaire: przeciwstawił „rzeczywistości”, naturze – królestwo sztuczności, a więc

cywilizacji, miasta.



Łąka – miłosne spotkanie łąki, czyli natury, z człowiekiem, na zasadzie radosnej,
miłosnej unii z naturą, przeżywane przez całą społeczność. Ponieważ poemat został
opraty na niektórych motywach bożonarodzeniowych – przyjście łąki do chaty
(narodzenie miłości), noc cudów, zwierzęta mówiące ludzkim głosem, zielona jasność
jarząca się nad chatą – można o nich mówić jako o alegorycznym misterium nowego
odkupienia ludzkości przez odzyskanie łączności z naturą, zmazanie grzechu
pierworodnego cywilizacji.



Równocześnie ten powrót do natury zostaje przez Leśmiana opatrzony zastrzeżeniami,
zwątpieniem. Mówi o tym, nie tylko w Topielcu (studium dehumanizacji), mówiącym o
jedności – ale poprzez śmierć, mówią także ballady dziejące się między życiem
a śmiercią – jak Świdryga i Midryga, Ballada dziadowska, Piła.



Zmory i południce uosawiają ciemne strony natury, przynoszące rozpad ciała,
powtarzają znanyw sztuce średniowiecznej motyw tańca śmierci (dance macabre).
Leśmian wykorzystuje ten motyw nie tylko, aby ukazać znikomość doczesnego życia,
ale i jego jedyność i zagrożoną niepowtarzalność.



Pogodzenie człowieka i natury ma się dokonać poprzez określoną postawę wobec faktów
nieuchronnych, a nie przez faktów tych zmianę. Taką postawą jest estetyczna kategoria
humoru i śmiechu, będąca wyrazem moralnej niezależności i heroicznego zwycięstwa

człowieka nad tym, co go zwycięża. Ludowy humor, często rubaszny, a często wręcz
grosteskowy, posłuży opanowaniu obrazu śmierci, ale także jego wyolbrzymieniu.



Tego typu rubaszność jest jednocześnie przełamywaniem kategorii wzniosłości
charakterystycznych dla wczesnego symbolizmu i postaw modernistycznych poetyk.
Podobną jednostronność próbuje przełamać Wyspiański w Weselu.



W tym łączeniu humoru i śmierci Łąka stanowi tylko pewien etap. Dążąc do wizji
humanistycznej w Napoju cienistym poeta zacznie kwestionować poetykę drwiny: A ty z
tej próżni czemu drwisz, kiedy ta próżnia nie drwi z ciebie? (Dziewczyna).

4. Poezja i boski mit.



W Napoju cienistym:

- poeta: Wchodzę w świat przez wrota smutku, nie zieloności,

- Karol Irzykowski: napój śmiertelny.



Oznacza to, że w tomie tym i następnym (pośmiertnej Dziejbie leśnej), motyw
antropologicznego raju zostanie zastąpiony motywem elegijnym. Jeśli problematyka
Łąku wyraża się przede wszystkim w przeciwstawieniu natury i człowieka,
teraźniejszości i przeszłości, problematyka Napoju cienistego wyraża się w
przeciewstawieniu człowieka i Boga, świata i zaświata, istnienia i nicości.



Mówiąc o tej zmianie tonacji określa się tylko dominanty zbiorów. W tym układzie
człowiek i natura – jako to, co rzeczywiste - zostaną przeciwstawione nicości. Żywo
dyskutowaną wartością na tle tego przeciwstawienia staje się problem teizmu.



Motyw przeciwstawienie Boga i człowieka nie jest obcy już wcześniejszym zbiorom
Leśmiana. W Sadzie rozstajnym ma charakter jakby nietzscheańskiego buntu, głoszącego
„śmierć Boga”. Ballada o rycerzu, Pantera, Toast świętokradzki, Ta oto godzina – to
wyraz woli siły i niezależności. W Łące, obok elementów przeciwstawienia
(W przeddzień swego zmartwychwstania, Rozmowa), pojawiają się akcenty, które za
Erichem Frommem można by nazwać religią humanistcyzną, to jest odnoszącą wiarę do
spraw i problematyki łączącej się przede wszystkim z człowiekiem (Żołnierz).
Te wszystkie elementy będą kontynuowane w Napoju cienistym, podporządkowane
jednak o wiele silniej filozoficznym kontekstom i przeświadczeniom, wyrażonym w

poetyckich parabolach.



Próbowano określić obraz Boga pojawiający się w tej poezji mianem rekwizytu
słownego (Julian Przyboś). Nasuwa się też pytanie, czy należy rozumieć obrazy
Leśmiana jako wyraz przekonań religijnych lub wręcz ortodyksyjnych, choćby nawet
poddanych wątpliwościom wiary.
Oba ujęcia wydają się nietrafne. Jest to raczej – podobnie jak w wypadku problematyki
natury i kultury – próba określonej konfrontacji światopoglądowej. Dla Leśmiana
bowiem sytuacja przedstawia się tak, jakby nastręczał się problem wyboru – jako punktu
opracia - któregoś z wierzchołków „filozoficznego” trójkąta: Natura–Bóg–Człowiek.
Problem Boga jawi się tutaj jako metafizyczna zagadka umysłu filozoficznego, związana

z problemem bytu człowieka na ziemi, z jego ontologicznym i egzystencjalnym
„statusem” jako właśnie człowieka.



Spośród różnych wątków filozoficznych i kulturowych, do których nawiązuje poezja
Leśmiana, dwa wydają się szczególnie istotne: wątek antropologiczny, ukazujący
problematykę mitu religijnego, oraz nurt myśli egzystencjonalistycznej, zapoczątkowany
przede wszystkim w pismach Sörena Kierkegaarda, duńskiego filozofa XIX w.



Problematykę antropomorficzną teizmu poruszał Leśmian w swoich esejach
filozoficznych,

uwidaczniając

znaczenie

pierwotnego

antropomorfizmu

10

,

który wszędzie widzi tylko prawa ludzkie i bogów, co są do ludzi podobni.



W myśl podobnego antropomorfizmu określa Leśmian wiarę w Boga jako kult przodków
w zasisznym cieniu wielkiego drzewa genealogicznego całej ludzkości, jako kult samego
siebie w kategoriach minionego istnienia. Pierwotne poglądy religijne traktuje Leśmian
raczej jako zdobycz niż gest obronny. Antropomorfizm jest bowiem dla niego zasadą
zdobywania wszechświata.



Należy problematykę teistyczną pojmować jako część problematyki mitotwórczej,
spontanicznej twórczości myślowej człowieka. Postawa poety, jako człowieka
twórczego, wyraża się w nieustannym, antropomorfizującym kreowaniu sfery demonów,
zjaw i demiurgów, stanowiących jakby wyraz sytuacji egzystencjalnych. Mitotwórstwo
spełniałoby tu więc rolę poznawczą i wyrażałoby sytuację ludzką, jak wszystkie
historyczne mitologie pierwotne. Mity te nie są powoływane przez poetę na stałe, jako
stałe przekonania ontologiczne, a więcj przekonania o rzeczywistości. Są to niejako
przekonania podmocnicze, powołane po to, aby wyłonić się i zniknąć po spełnieniu
swojej roli. Leśmian nazywał to baśnią

11

. Na stałe mają pozostać zjawy baśniowe

jedynie w rzeczywistości sztuki.



Ten skomplikowany stosunek do mitotwórstwa uwydatnia w jakiejś mierze dwuznaczny
stosunek Leśmiana do symbolizmu. Jest on dla niego raczej cechą świata ludzkiego niż
postawą estetyki – jest strukturą poznawczą.



Wątek antropomorficzny i antropologiczny w poezji Leśmiana ulega zmąceniu
i przedstawia się kontrowersyjnie w skrzyżowaniu z problematyką teizmu w tym wątku
jego poezji, który zdradza cechy myślenia egzystencjalistycznego. Podaje się tu w
wątpliwość takie mitotwórstwo, w którym symbole traktowane są jako ,,rzeczywistość”,
a nie ,,możliwość”. Bóg przestaje tu być przedłużeniem człowieka, marzoną
możliwością, staje się także jego przeciwieństwem. Życiu ,,tutaj” przeciwstawia życie
,,tam”. Przeciwstawienie „tu” i „tam”, doczesności i nieba, znajdujemy w poetyckim
dramacie Dziejba leśna.

10

antropomorfizm 1. «przypisywanie cech ludzkich przyrodzie żywej i martwej» 2. rel. «wyobrażenie bóstwa na

podobieństwo człowieka i przypisywanie mu cech właściwych człowiekowi»

11

Baśń po pewnym czasie zginąć musi. [...] baśń ta jednakże gra rolę poważną w naszym myśleniu: rolę tęczowego

mostu, który nas łączy z dziedziną nielogiczną istnienia, z brzegiem urwistym owej tajemnicy, której twarz nie jest
do twarzy ludzkiej podobna.
Z rozmyślań o Bergsonie [w:] Szkice literackie, s. 31 (pierwodruk: «Nowa Gazeta» 1910, nr 366, 368, 375, 377).



O

szczególnym ukierunkowaniu poetyckich myśli Leśmiana, pokrewnych

egzystencjalizmowi, świadczyć będzie zwłaszcza pokrewna porblematyka absurdu
i sensu życia. Przeciwstawienie życia i nicości pojawi się w wielu wierszach Leśmiana,
zwłaszcza w Napoju cienistym.



Jako bliską egzystencjalizmowi określał Dziewczynę Kazimierz Wyka. Słowa takie jak:
„nicość”, „pustka”, „próżnica” – pojawiają się natrętnie przeciwstawione istnieniu,
bytowi.



Leśmian szuka sensu w heroicznej postawie dążenia do sensu, w akceptacji doli ludzkiej,
tutaj, dla niej samej. W pracy odnajdzie sens życia Leśmianowski Szewczyk (Szewczyk),
szyjąc nigdy nie mogący się skończyć but – na miarę „nieobjętą” – dla Boga, pracując
nad dziełem skończonym i absolutnym jednocześnie – to „rodzimy” Syzyf.

5. Humanizm Leśmiana.

Człowiek – ślad ducha w materii.



Dehumanizacja (roztropienie się w przyrodniczej, biologicznej miazdze bytu

lub połączenie się z istotą wszechrzeczy), dzieje się najczęściej z przyczyny ludzkiej;



Opór przeciw pochłaniającej naturze, przeciw materii, uwidacznia się w licznych

kreacjach kalekich form ludzkich. Możemy być ograbieni z ciała, ale przez te formy nie
przedziera absolut, tylko pierwiastek ludzki, esencja człowieka. Im bardziej człowiek
nieudolny, im bardziej ma łatany kształt, tym bardziej jest ludzki.

Człowiek marginesu – „wycieruch niebieski”.



Podobną funkcję jak człowiek pierwotny spełniają w wierszach Leśmiana ludzie żyjący
na marginesie społecznym. Szczególne wartościowanie człowieka marginesu ma swoją
tradycję w literaturze europejskiej. Od wieków tego typu bohater przeciwstawia
unormowanemu społeczeństwu swoje niezależne zasady etyczne, wolność swoich
przeżyć. Taki jest bohater:
- liryczny miłosnej poezji trubadurów prowansalskich,

- powieści łotrzykowskiej,

- poematów XV-wiecznego poety Francis Villona;

w klasycyzmie niemieckim jest to motyw ,,zbójcy” (Fryderyk Schiller), w romantyzmie
polskim świat ludowych dziadów, obłąkanych (Adam Mickiewicz). Nędzarzy, będących
niejako odpadkami nowoczesnych, kapitalistycznych miast, przedstawia francuski poeta

Charles Baudelaire.



Leśmian przedstawia motyw poety wyklętego, pojawiający się w wierszach Baudelaire’a
czy Verlaine’a, jednocześnie przekształca i wzbogaca ten motyw. Uwydatnia motyw
metafizyczny. Leśmian ściąga swoich bohaterów w dół, na margines nędzy i upadku.
Jest to bunt demokratyczny.



Sprzeciwiał się poeta pewnym programowym hasłom poetyckim w dwudziestoleciu,

m.in. wobec haseł związanych z programem skamandrytów (zwłaszcza Tuwima

i Wierzyńskiego)- miał się zarysować typ ,,szarego człowieka”. Leśmian obawiał się
zjawiska ,,depersonifikacji”. Podobnie Witkacy ukazuje w swoich dramatach grożącą
zmorę człowieka-tłumu.

Osobisty wymiar liryki.



Stale jest obecny w twórczości Leśmiana nurt liryki osobistej, ukazującej bezpośrednio
krąg ludzkich przeżyć.



Jego poezja zawsze wychodzi z wymiaru osobistego w wymiar interpersonalny.



Humanizm poety można określić jako pesymistyczny.

Motyw miłości.



Leśmian stoi po stronie miłości głębokiej i duchowej. Jest to miłość pełna sensualizmu.
Erotyzm Leśmiana jest żywiołowy i sublimowany, a nie rubaszny i ,,pieprzny”. Głębia
psychologiczna, śmiałość realiów, czyni z Leśmiana mistrza polskiej poezji miłosnej.
Jest to miłość franciszkańska i platońska. Ta miłość platońska zjawia się u Leśmiana
w charakterystycznym zestawieniu i uzupełnieniu z biblijną ,,Pieśnią nad pieśniami”,
będącą prototypem wzniosłego sensualizmu w poezji europejskiej.



W poezji Leśmiana znalazły się również: wątek Tristana i Izoldy, miłości wyłącznej
– i wątek Don Juana. Cała skala: od orgiastycznego biologizmu do miłości
personalistycznej, łączącej sensualizm z uduchowieniem.

6. Rola poezji i słowa.



Poezja miała być dla poety zwierciadłem, w którym odbije się i utrwali obraz życia.



Leśmian

krytykował

powierzchowne

myślenie

wyłącznie

przyczynowe,

pozytywistyczne i pragmatyczne, tak z powodu społecznego konserwatyzmu,
jak i negowania roli kreacyjnej, nieprzewidzianej aktu poznawczego i twórczego.



Poezja to dynamiczna struktura poznająca.



Zachowanie rygorów regularnej rytmiki wiersza sylabicznego i sylabotonicznego w
poezji Leśmiana związane jest z jego filozoficzno-estetycznymi przemyśleniami.



Poezja jawi się jako swoiste poszukiwanie tajemnicy życia, którą byłaby zdolność
powtarzania, jak i źródło młodości, w którym cykl życia rozpoczynałby się na nowo.



Sztuka Leśmiana jest symboliczna. Symbolizm potwierdził w poecie jego
modernistyczną awersję do realizmu w poezji, rozumianego jako ścisły historyzm,
i wyczulił go na symbolikę tradycji literatury europejskiej.



Kult konkretu.



U Leśmiana symbol staje się wartością odmienną i dwuznaczną, pozytywną i negatywną.
Symbol pozwala na opanowanie i odkrywanie rzeczywistości. Jednocześnie także
fałszuje rzeczywistość, staje się strukturą autonomiczną, oderwaną, odmienną od rzeczy,
które symbolizuje.



Symbolizm egzystencjonalny tworzy tylko jedno skrzydło poezji Leśmiana. Drugim jest
realizm poetycki, realizm metafizyczny. To poezja osobista, miłosna, wspomnieniowa,
elegijna, poezja elementarnych sytuacji i uczuć, psychologii ludzkiej.

Od punktu 5. opracowanie nie jest już mojego autorstwa, bo zwyczajnie bym z nim nie zdążyła.
Mam jednak nadzieję, że całość jest dość jasna. Za ewentualne błędy serdecznie przepraszam.
M. Czajka