Zagadnienie 10 – Świadomość teoretyczna literatury: wypowiedzi programowe, poetyki,

wzorce, polemiki nad rolą pisarza od średniowiecza do oświecenia

Średniowiecze:

– w dojrzałym średniowieczu spróbowano stworzyć uniwersalną teorię poezji,

wyprowadzonej z założeń poetyki rzymskiej (Ars poeticae Horacego) i retoryki (Cyceron,

Kwintylion), zasila się ją wątkami etyki chrześcijańskiej W XII/XIII wieku powstaje wiele

Ars poeticae (Mateusz z Vendome - Ars Versificacatoria; Sztuka wersyfikacyjna; ok. 1175;

Jan Z Garlandii – De arte....; O sztuce posługiwania się prozą, wierszem metrycznym i

rytmicznym; ok.1229); traktaty łączące tradycję antyczną i chrześcijańską były stosowane w

edukacji szkolnej, nie wywarły jednak wielkiego wpływu na poezję łacińską

– ewolucja wiersza łacińskiego – gdy w III/IV wieku zanikało poczucie iloczasu, starożytny

system metryczny stał się zbiorem pustych form, podtrzymywany jedynie w poezji szkolnej

i uczonej, rzadko osiągał poprawność. Poezja metryczna układana według starożytnych

norm teoretycznych posługiwała się heksa i pentametrem, używając dystychu religijnego;

nowością było prowadzenie rymu, łączącego wyraz przed cezurą z wyrazem końcowym w

wersie, nowy rytmiczny system poetycki – unormowana, powtarzająca się liczba sylab; stały

rozkład akcentów wyrazowych (w klauzuli) i rytm; poezja rytmiczna rozwijała się głównie

w okresie pokarolińskim, wykształciła takie formaty wierszowe jak 7,8,12-zgłoskowce

– teorię retoryczną podtrzymywali autorzy schyłku starożytności (Marius Victorinus,

Diomeoles z IV wieku) i wczesnego średniowiecza (Martinus Capella, V wiek; Kasjodor,

V/VI wiek; Izydor z Sewilli, VI/VII wiek); w XII wieku zaczęto studiować pisma Cycerona,

Liwiusza, Cezara, Tacyta, a koniec XI przyniósł teorię, która miała ogromny wpływ na

praktykę pisarską i przyczyniła się do ukształtowania artystycznej prozy łacińskiej

ś

redniowiecza – Ars dictandi (teoria układania tekstów pisanych, sformułowania we

Włoszech, połowa XI wieku, autorstwa Alberyka z Monte Cassino, Jana z Gaety; w XII

wieku Adalbertus Samaritanus, Henricus Francigena, Hugo z Bolonii oraz anonimowy autor

dzieła Zasady dyktowania) Ars dictandi rozróżniała dwa typu stylu prozatorskiego: prosty

dla mniej wykształconych i ozdobny dla inteligencji, Proza ozdobna miała się posługiwać

się zdaniami rozwiniętymi, zbudowanymi z wyodrębnionych członów: dłuższych (coma) i

krótszych (cola), tekst powinien odznaczać się dźwięcznością, rytmicznością, Ars obejmuje

też reguł komponowania utworu i wielu różnych wskazań przyczyniło się do powstania

prozy i poezji łacińskiej

– Kronika Galla Anonima przekazuje topos samotnego żeglarza, oddaje sytuacje pisarza

borykającego się z wielkim i trudnym tematem, stwarza punkt wyjścia do komplementu pod

adresem możnych protektorów, we wstępach liczne dywagacje na temat własnej osoby,

realizowanego dzieła i odbiorców, starannie wykreowana postać autora, jego

samoświadomość pisarska, poczucie godności jako twórca wartości nieprzemijalnych,

nazywając się pisarzem, autorem, artystą zestawia swą rolę z funkcją poety mającego moc

utrwalania przeszłości i zapewnia sławę (władcom, herosom, państwom, miastom);

pochwały pod adresem odbiorców w celu uzyskania przychylności, rozbudowana topika

skromności, wyraz skromności, ubolewanie nad własną nieudolnością, narrator świadomie

odsłania przed odbiorcą tajniki swego warsztatu, popisując się maestrią techniczną

– Kronika Polska Wincentego Kadłubka – wprowadza zasady ornatus difficillis (trudnej

ozdobności), postuluje o mówieniu o rzeczach nie wprost, stosowanie figur myśli i słów,

Godfryt z Vinsauf mówił, że difficultas ornata to przedstawienie rzeczy oznaczającej

zamiast oznaczanej, materii zamiast rzeczy z niej wykonanej, Kadłubek stosował ją we

fragmentach typowo retorycznych, rzadziej w narracyjnych, stosował też poetykę

prosimetrum, czyli przeplatanie wierszem prozy

– Atres praaedicandi – podręcznik sztuki kaznodziejskiej – zgodność z jej regułami widoczna

w Kazaniach Świętokrzyskich (np. Na dzień Świętej Katarzyny – dzieli się na temat,

protemat, divisio, dilatatio, perotatio), dyrektywą był dostosowywanie treści kazań do

możliwości percepcyjnych słuchaczy

– Marek z Opatowca – Metrificale (I poł. XV wieku) – podręcznik dla studentów

streszczający główne zasady metryki

– Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – rolą pisarza pouczenie odbiorców (ja powiem-

wy słuchacie, stworzenie pomnika Bożej chwały)

– teoria poezji przewidywała opisywanie ciała od głowy do nóg (Bóg stworzył ciało właśnie

w takiej kolejności), tę myśl rozwinął B.Silvestris

– Jan Długosz – Roczniki – widoczne u niego przenikanie tendencji humanistycznych i

ś

redniowiecznych; sposób korzystania z autorów starożytnych jako źródeł i przedmiotów

imitacji, liczne zapożyczenia frazeologiczne, wzbogaca średniowieczny zasób leksykalny,

autor prosi o wybaczenie niedostatków pióra, skromności jednak towarzyszy duma, choć

próba naśladowania Liwiuszowej składni przynosi fiaska

Renesans:

– kult języka starożytności, tępiono odstępstwa od ideału Cycerona,

– postulowano powrót do źródeł, sięgano do oryginalnych dzieł (1498 pierwszy łaciński

przekład Poetyki Arystotelesa dokonany przez G. Vallę)

– próba połączenia Poetyki Arystotelesa, Listu do Pizonów Horacego i Dialogów Platona (u

Platona odnaleziono furor poeticus – szał boski – wznoszący artystę ponad ludzką miarę

– F. Roobrtella z Padwy napisał komentarz do Poetyki, a M.H.Vida stworzył oryginalną

poetykę – De arte poetica

– J.C.Scaliger – Poetices libri VI – oryginalna poetyka (1561)

– cechą wspólną wszystkich poetyk było wyznaczenie za Cyceronem 3 funkcji literatury:

docere (styl niski); delectare (styl średni); movere (styl wysoki) i zasada decorum

(stosowność stylu do tematu)

– podział na rodzaje literackie początkowo rozumiane jako struktury językowe (dialog,

monolog, dialog+monolog), potem stały się pojęciem nadrzędnym grupującym gatunki (np.

Dramat – komedia, tragedia), gatunki był hierarchizowane (najwyżej epos, tragedia, oda,

elegia)

– granice pomiędzy spadkiem po antyku a średniowieczu trudno wyznaczyć, lepiej mówić o

gatunkach regularnych (arystotelesowskich) – kodyfikowanych przez poetyki

humanistyczne nawiązujące do poetyk antycznych i średniowiecznych oraz nieregularnych

(niearystotelesowskich) – powieść, moralitet, misterium, nie będącymi tworami całkiem

spontanicznymi, ale pochodzącymi bardziej ze zwyczaju niż z kodyfikacji; mimesis –

naśladowanie natury, prawa nią rządzące a nie jej wytwory – wobec tego sztuka może

przewyższyć naturę

– humaniści włoscy zrekonstruowali prozodyjny system łaciny starożytnej, Rej twierdzi, że

funkcję literatury jest gromadzenie przykładów i selekcjonowanie wzorów (paraneza,

moralityka) u Kochanowskiego (Pieśni) widoczna reguła harmonii i różności, w Muzie

(1567-70) manifeście poetyckim tematem jest duma twórcza, kreatora (przejaw

renesansowego indywidualizmu); epoka czciła ludzi czynu, literatura domagała się godności

artysty, sława nie zawsze była nagrodą za cnotę, pamięć o wielu chwalebnych czynach nie

przetrwała do naszych czasów

– Kochanowski – Pieśni – polski model i wzorzec wiersza (sylabowiec ścisły), nawiązujący

do tradycji polskiej liryki melicznej (wiersze śpiewane przy wtórze melodii)

– Nie zwykłym ni nie leda piórem (p. XXIV ks. II) – manifest dumy poetyckiej, brak parenezy

(jednostkowy dar kreujący nie może być naśladowany)

– Wy którzy pospolitą (p. XIV ks. II) – poeta przejmuje ton pouczający

– stosunek Kochanowskiego do języka jest selektywny, widzimy rezultaty wyboru, ale

wysiłek poetycki jest ukryty

– Psałterz Dawidowy – Kochanowski w liście pisał o trudnościach przekładu, z jednej strony

blokowało go natchnienie, a z drugiej konieczność wierności wobec oryginału,

przestrzegania zasad i reguł w sztuce

– L.B. Alberti uważał, że nauka i sztuka to rezultat działań podległych konieczności, bo ich

rzeczą jest działać wedle zasad

– Treny – (J.C. Scaliger określił jasno kompozycję epicedium) – winno być zwarte i zawierać

pochwały, wielkość straty, żal i napomnienie

– w renesansie miało miejsce antykizowanie współczesności przez nadawanie jej nazw

starożytnych, Erazm z Rotterdamu zalecił nie naśladowania pism Cyceron, bo może to

prowadzić do powielania

– Polemika między Jakubem Górskim a jego uczniem Herbstem (Górski – traktat o okresach

składniowych, 1558; Herbst – rozprawa wątpiąca w definicję periodu retorycznego

Górskiego, 1562); Górski głosił, że okres zawiera myśl pełną, Herbst natomiast, że należy

do zgłosek, rytmu; do dyskusji włączyli się A. Nidecki, J. Kochanowski, Stanisław

Orzechowski

– humanizm zalecał naśladowanie mistrzów, prawo powielania w rozmaitych kombinacjach

ich dorobku, nie istniało pojęcie plagiatu, ani prawa autorskiego

Barok:

– głównym przedstawicielem myśli barokowej M. Sarbiewski:

– dociekania na temat poezji opierał na analizie poezji starożytnej i nowożytnej oraz

poetykach, swoje prace przedstawiał w formie wykładów

– najwcześniejsze dzieło De acuto et arguto... sibe Seneca et Martialis (omawiane w Połocku

w latach 1619-20 i w Rzymie w 1623); jest to poetyka i zarazem program literacki

barokowego konceptyzmu

– pointa ma zadziwiać, wywoływać przeżycia estetyczne, dzięki pozornej harmonii i

sprzeczności, prawo literackie, zestawienie dwóch pojęć, przecięcie się dwóch linii

rozumowań w poincie jest zilustrowane figurami geometrycznymi (zgodność z tezą, że

poezja jest syntezą wiedzy), acutum to sposób naśladowania praw ogólnych zaś argutum to

niespodzianka słowna mogąca być przydatna w konstruowaniu pointy, ale także mogąca być

igraszką (Sarbiewski to potępiał), według niego poezja to nie tylko naśladowanie i gra

języka

– De perfecta poesi, sive Wergilius et Homerus (1626-27) – podzielony na 9 części traktat o

epopei, poprzedzony studiami mniejszymi (traktaty o elegii czy o liryce), pozornie odchodzi

od reguły, w której tytuł rozprawy określa treść powołując się na mistrzów jakiegoś

gatunku, ten tytuł nie ujawnia gatunku, ale daje przekonanie, że epos jest szczytem

– Sarbiewski jest bliski jezuickim postulatom heroizmu, łączenia postaw bohaterskich z

tradycjami sztuki poetyckiej, tworzenie poezji = tworzenie świata (zanim Bóg stworzył

człowieka, istniały już prawa natury i kosmosu); poeta musi respektować ich istnienie i

kreować je we własnych dziełach

– w poezji elementy naśladownicze, ale także kreatorski, kreator barokowy musi być artifex

doctus, musi sprostać analogii ze stwórcą, początkującym zaleca opowieści zwyczajne (dla

ukształtowania warsztatu), epopeję tworzą tylko wybitni, bo to zadanie niezwykłe, choć

wykonalne; poeta musi być uczony (postulat jedności nauki i sztuki), musi tworzyć świat

jeszcze nieistniejący i poprawiać ułomność świata

– ogromne oczekiwania wobec twórcy – perfekcja rzemiosła, gruntowna wiedza, tylko poeta

chrześcijański odwołujący się do świata wiedzy objawionej może zrealizować te postulaty

– bohaterem w eposie tylko mężczyzna, do sztuki epickiej Sarbiewski zastosował wiele norm

zaczerpniętych z tragedii – pozostałym gatunkom poświęcił nieco mniej miejsca, bronił

starożytnych elegii miłosnych, cenił Kochanowskiego

– w konkretnych środkach wersyfikacyjnych, figurach retorycznych, epitetach, euforii szukał

czystej ekspresji

– Łukasz Opaliński – Poeta nowy – poetycki traktat oparty na wypowiedziach Horacego i

Persjusza, stanowiący jednak indywidualny sąd autora o poezji i jej zadaniach, nie ma tu

prób podziału gatunków, stylów, brak dialogów z myślą teoretyczną Europy, nie formułuje

swych intencji w polemicznych opozycjach, według niego poezja jest dziełem natchnienia i

sprawności, postuluje zasadę dyscypliny słowa (wbrew barokowemu przepychowi), cenił

styl uczony, męski

– poezja miłosna, epicka,satyryczna i dydaktyczna, wartość utworu zależna od skuteczności, a

nie od podporządkowania normom (miłosna ma budzić efekt, tworzyć sugestywne obrazy;

satyra – ma narzucić wrażenie prawdy

– poezja ma towarzyszyć człowiekowi w jego marzeniach o nasyceniu serca

Oświecenie:

– doktryny literacki klasycyzmu stanisławowskiego kształtowały się w latach 1765-87, rozwój

literatury przebiegał nietypowo (opóźnienie kulturalne po czasach saskich, tendencja do

szybkiego nadrabiania strat)

– początkowo przyjęcie wzoru klasycystycznego, eksperymenty usiłujące dostosować

barokowe techniki literackie do nowych zadań

– dwa typu klasycyzmu: 1) ludwikowski (Krasicki, Naruszewicz) – nowe zadania

dydaktyczne (wykorzystanie ody, listu poetyckiego, sielanki, bajki, satyry, poematu

heroikomicznego), sposób argumentacji w poezji oparty na racjonalistycznej metodzie

poszukiwania prawdy, źródłem akcji edukacyjnej postawa bliska sentymentalizmowi (chęć

odbudowy moralności poprzez powrót do świata autentycznych wartości), gatunki wysokie

(epos, tragedia) nie mogły być dostosowane do nowych potrzeb, potrzeba szukania nowych

rozwiązań; sięgano po dramę, operę komiczną, powieść 2) drugi kierunek adaptacji

klasycyzmu (Trembecki, Węgierski) – sięganie do mniejszych form poetyckich, nie stawiali

sobie za cel przeobrażenia mentalności społecznej poprzez formułowanie programu

dydaktycznego

– oba kierunki traktowały klasycyzm jako szkołę literacką, propozycję otwartą, podatną na

zmiany (z tego względu trudno odtworzyć proces kształtowania się nowej świadomości);

programy nie zawsze odpowiadały praktyce, nowe gatunki (drama, powieść) nie uzyskały

kodyfikacji, pejoratywne znaczenia co do nazewnictwa powieści czy romansu

– Krasicki – Pochwała teatru – cykl artykułów, teatr ma mieć głównie funkcję dydaktyczną,

eksponowana rola komedii, w programie uwidacznia się sprzeczność między mechanicznie

powielanymi formułami klasycystycznymi a praktyką teatru (Krasicki nakazuje jedność

tonu, zakazuje mieszania elementów komicznych i poważnych), po artykułach Krasickiego

w Monitorze ukazała się wypowiedź pod pseudonimem Theatralski; atakująca teorię

prawdopodobieństwa, przynosząca apologię Szekspira

– Adam Czartoryski – Historia nauk wyzwolonych (1776) – przekład książki Juvenela do

Carlencasa z dodanymi uwagami o literaturze polskiej z ustaleniem kanonu klasyków,

uznawał znaczenie przepisów klasycystycznych, a ich znajomość uważał za szkołę dobrego

gustu

– A. Czartoryski – List o dramatyce (dodatek do Kawy, 1779) – zwrot w kierunku rokoka

– pod koniec lat 70. głosy potępiające reguły, którym przeciwstawia się dobry gust (określany

jako forma rozsądku umożliwiająca dokonanie odpowiedniego wyboru lub zdolność

osądzania walorów dzieł sztuki)

– w 1779 w Listach o guście – J. Szymanowskiego określono dobry gust jako sentyment,

który w nas piękność lub szpetność wzbudza; manifest poezji rokokowej, opozycyjny wobec

klasycystycznego dydaktyzmu, co prawda poezja rokokowa u Trembeckiego, ale była

jedynie produktem ubocznym, u Szymanowskiego programem poetyckim

– opracowanie odpowiednich podręczników retoryki i poetyki – istotny problem wobec

nowego programu nauczania (KEN; 1783)

– opozycje wobec schematyzmowi reguł, odrzucenie poetyki jako szkoły robienia wierszy

– Condilac (wybitny filozof) twierdził, że żaden system nie może stworzyć talentu

poetyckiego, ale może pomóc w jego rozwoju, zalecał więc szukanie odpowiednich reguł,

podobnie uważał Onufry Kopczyński, w efekcie KEN zalecało podręczniki retoryki i

poetyki oparte na wzorach klasycystycznych (Arystoteles, Vida, Boileau)

– Filip Neriusz Golański (1753-1829) – nauczyciel pijarski, twórca traktatu prozaicznego

nawiązującego do rokokowej koncepcji literatury Ch. Batteux oraz do Abbe de la Porte

(podjął próbę opracowania oświeceniowej wersji klasycyzmu) – O wymowie i poezji; de la

Porte atakował twórczość libertyńsko-rokokową, równocześnie wprowadził gatunki nie

uznawane dotąd przez poetyki, potępia komedię poważną, nie wspomina o dramie, sporo

pisze o operze, parodii dramatyczne (Ecole litterature – dwa tomy: ogólne wskazówki

dotyczące pisania, omówienie form prozaicznych)

– Golański sporo miejsca poświęca retoryce, rozważaniom o guście, także szczegółowo

omawia gatunki, związek retoryki z poezją stanowi podstawę układu podręcznika, problem

ujmuje w kategoriach racjonalnych i moralnych, choć podkreśla też kryteria estetyczne

oceny dzieła literackiego, widoczny ukłon w stronę sentymentalizmu

– część poświęcona poezji stanowi przemieszanie tradycyjnych poglądów z propozycjami

nowoczesnych ujęć (manifestacja programu poezji niezależnej, z drugiej strony

wywodzenie, że poezja jest poprzedniczką nauk)

– podział na rodzaje tradycyjny: liryka (epigramaty, satyry, ody, elegie); epika (epopeje,

poematy); dramat, pominął bajkę (de la Porte przydziela ją do małych poematów epickich,

Boileau całkiem pomija w swojej Sztuce poetyckiej)

– rozdział o poezji dramatycznej – historia sztuki dramatycznej i osiągnięć polskiego teatru

(Rzewuski, Konarski, Bohomolec), wszelkie zasady opisane w sposób tradycyjny, choć

bohaterami muszą być według niego królowie, bo celem tragedii jest budzenie grozy i

tkliwego uczucia, poemat dydaktyczny dzieli na 3 rodzaje: historyczny, filozoficzny i

właściwy, istotą poezji dydaktycznej jest prawda w niej zawarta

– Golański nie naśladował de la Porte'a (w przeciwieństwie do niego nie włączył do działu

retoryki artykułów poświęconych publicystyce, powieści, noweli, krytyce literackiej;

Golański nie podniósł ich do rangi prawdziwej literatury), jego podręcznik to przykład, że

ś

wiadomość teoretyczna nie nadążała za rozwojem literatury, uznając epos za główny

gatunek w sytuacji, gdzie jego funkcje pełniła powieść

– F.K. Dmochowski – Sztuka rymotwórcza (1778) – poemat dydaktyczny powstały z praktyki

i potrzeb szkolnych, nawiązuje do Listu do Pizonów Horacego; renesansowej poetyki Vidy,

jej głównym źródłem jest Art poetique Boileau (traktująca liberalnie przypisy, eksponująca

walory artystyczne danych utworów)

– Sztuka rymotwórcza to adaptacja, składa się z 4 pieśni: 1) powszechne prawidła poezji, 2)

mniejsze gatunki literackie, 3) tragedia, epos, komedia 4) uwagi względem poezji i poetów

– pominął zagadnienia nowych form prozaicznych i retorykę. Gust traktuje jako najwyższe

kryterium estetyczne o charakterze racjonalnym, dowcip oznacza walory intelektualne i

dyspozycje kreatorskie wyobraźni (geniusz to siła twórcza łamiąca normy, talent –

podstawowy warunek uprawiania poezji, pojęcie natury nieostro sprecyzowany)

– podział gatunkowy jak u Boileau z niewielkimi zmianami (nie wymienia sonetu, madrygału,

ballady, wprowadza zaś fraszkę i bajkę)

– akceptuje klasycystyczny model tragedii, w sporze o wpisywanie w epos postaci

mitologicznych albo z wierzeń chrześcijańskich zajmuje stanowisko kompromisowe

– w temacie eposu wspomina Wergiliusza, Lukana i Tassa (opierając swoje wywody na

Iliadzie), omawia gatunki dramatyczne

– Józef Szymanowski – Listy o guście czyli o smaku (1779) – program poezji rokokowej,

poeta z kręgu Czartoryskich, włączony do komedii Kawa Adama Czartoryskiego pod

tytułem: Listy krytyczne o różnych literatury rodzajach i dziełach

– według Szymanowskiego smak to sentyment, który wznieca w nas piękność lub szpetność,

doskonałość albo wada dzieła, umiejętność i sztuki wyzwolone

– przymiotami smaku są czułość (nie mająca wiele wspólnego z sentymentalną teorią czułego

serca), delikatność (szukająca nowości), trafność (pozwalająca dokonać wyboru spośród

obrazów i myśli), smak ma moc kontrolowania geniuszu;

– Szymanowski zawarł koncepcję poezji intelektualnej, odrzuca regułę (bo najpierw powstały

dzieła, a potem normy), wyznawca idei postępu, w rozwoju gustu odkrywa braki nawet w

utworach starożytnych, akceptuje wzory powstałe na salonach

– przypisuje dużą rolę kobietom, zwraca uwagę na artystyczną doskonałość wierszy, bliskość

koncepcji twórczości poetyckiej jako sztuki dla sztuki, a zarazem dbanie o doskonalenie

języka narodowego.