2008-10-11

1

Doktryny polityczno-prawne

Wykład

Dr Hubert Kaczmarczyk

Zasady dotyczące wykładów
• Obecność na zajęciach jest nieobowiązkowa
• Nieobecność na zajęciach nie wiążę się z konsekwencjami na egzaminie
• W czasie wykładów można zadawać pytania po wcześniejszym podniesieniu ręki
• Nie rozmawiamy na wykładach
• Można wychodzić w trakcie wykładu
Zasady dotyczące egzaminu
• Egzamin ustny
• Na egzaminie zostanie zadane 1 pytanie na które należy poprawnie odpowiedzieć.
• Poprawna odpowiedź gwarantuje otrzymanie oceny „dobry”
• Aby uzyskać ocenę „bardzo dobry” student zostanie poproszony o podanie odpowiedzi na

pytanie „problemowe” sprawdzające bardziej umiejętność kojarzenia faktów i wyciągania
wniosków niż wiedzę (to jest w gestii pytania na ocenę „dobry”)

•
Egzamin c.d.
• W przypadku braku poprawnej odpowiedzi na ocenę „dobrą”, student zostanie

poproszony o podanie odpowiedzi na pytanie dodatkowe z obszaru, który sam student
uzna za jego najlepiej wyuczoną część. Pytanie jednak charakteryzować się będzie
większą szczegółowością, ze względu na fakt, że to student wybierze zakres tematów
egzaminacyjnych.

• Odpowiedź poprawna zapewnia otrzymanie oceny „dostateczny”, odpowiedź niepoprawna

powoduje otrzymanie oceny „niedostateczny”

•
Egzamin c.d.
• W szczególnych przypadkach związanych z częściowo poprawną lub niecałkowicie

niepoprawną ☺ odpowiedzią na ocenę „dostateczny” zamiast oceny niedostatecznej
student może zostać odesłany na kolejny termin bez wstawiania oceny niedostatecznej.

Literatura
PODSTAWOWA:
H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych
UZUPEŁNIAJĄCA:
J.M. Kelly, Historia zachodniej teorii prawa
STAROśYTNOŚĆ
1. Myśl monarchiczna Starożytnego Wschodu
a) Zasada nierówności ludzi
b) Zasada boskości władzy państwowej
c) Zasada boskości norm prawnych
d) Władza w interesie i dla dobra poddanych, nie dla określonej elity ale dla dobra ogółu.

-

hebrajska koncepcja demokracji pustynnej (1 Sam 8,1-22)

-

Anarchistyczna myśl taoistyczna

2. Grecja
• Struktura polityczna - polis
• Homer i nurt arystokratyczny
• Sofiści i nurt demokratyczny
• Zasady demokracji ateńskiej
• Platon, krytyka demokracji – koncepcja państwa idealnego
• Arystoteles
• Szkoły hellenistyczne
•

1

2

3

4

5

6

7

8

2008-10-11

2

•

„Najlepiej postąpiliby Efezyjczycy, gdyby się wszyscy dorośli powiesili, a miasto pozostawili

nieletnim dzieciom za to, że Hermodora, wśród nich męża najlepszego, wygnali ze
słowami: „Niech nikt wśród nas nie będzie najlepszy, a jeżeli taki się znajdzie, niech
będzie gdzie indziej i u innych”

Heraklit z Efezu

Diogenes Laertios,

śywoty i poglądy słynnych filozofów

Zasady demokracji ateńskiej (Perykles)

• Wolność słowa – brak sankcji za wystąpienia na zgromadzeniu
• Równość praw (

isonomia

) – równość głosu i udziału we władzy, równość traktowania

przed sądem, na agorze, w urzędzie

• Praworządność – dobrowolne podporządkowanie się prawu, można zmienić ale dopóki

obowiązuje należy słuchać

•

SOFIŚCI – PROTAGORAS

„Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją i nieistniejących, że nie

istnieją”

Homo mensura

„Sprawiedliwość z natury swej nie posiada jakiejś istoty, tylko to, co się powszechnie

wydaje, i dopóki się wydaje”

- prawo tworem ludzi

„ O każdej rzeczy istnieją dwa sądy wzajemnie sprzeczne”
- erystyka, sztuka prowadzenia sporów
- pierwszy który pobierał wynagrodzenie za swoje nauki.
(Proces z Eutalosem o zwrot wynagrodzenia)

Skazany na wygnanie za:
„O Bogach nie mogę wiedzieć ani, że istnieją ani, że nie istnieją, wiele jest bowiem

przeszkód na drodze do zdobycia takiej wiedzy, że wymienię niemożliwość doświadczenia
zmysłowego w tej dziedzinie i krótkość ludzkiego żywota” – agnostycyzm

Dzieło o Bogach odczytane w domu Eurypidesa na skutek denuncjacji zostało spalone i

wywołało proces przeciw Protagorasowi.

Teoria poznania:
- prawdę poznajemy tylko przy pomocy zmysłów; (sensualizm)
- nie ma prawdy powszechnej, bo prawda jest dla każdego inna; (relatywizm)
- Prawda jednego człowieka ma wyższość nad prawdą drugiego o tyle tylko, o ile posiada

większą użyteczność praktyczną; (praktycyzm).

- jest to jedynie wynikiem umowy, iż pewne prawdy uchodzą za obowiązujące powszechnie;

(konwencjonalizm)

• Nauczali za pieniądze
• Nauczali jak skutecznie przekonywać w sądzie
• Przygotowywali mówców do życia publicznego
• W wychowaniu kładli nacisk na wykształcenie a nie tężyznę ciała

9

10

11

12

13

14

2008-10-11

3

• Burzyli zastane dogmaty (wiara i tradycja)
• Zamiast na badaniu przyrody koncentrowali się na badaniu człowieka i kultury
• Nie szukali wiedzy dla wiedzy ale ze względu na użyteczność
• Koncentracja na empirycznym badaniu zjawisk, obserwowanie i wyciąganie wniosków
•
Prawo stanowione a prawo natury
• Prawa (

nomoi

) – umowny charakter, natura (

phisis

) – niezmienna

•
• Natura – naturalny fizyczny wszechświat, instynktowna natura ludzi.
•

Trazymach:
„Każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu, żądający podporządkowania

ustawodawstwa temu, co jest w interesie rządzących, przyjmujący wreszcie, że kto się z
tych przepisów wyłamuje, tego karzą za to, że niby prawo łamie i jest niesprawiedliwy”

-prawo ustanawia wyłącznie państwo, mając na uwadze własne cele.
[w:] Platon „Państwo”
Sokrates:
Dobry władca jak lekarz i sternik: „podobnie i żaden inny człowiek w żadnym rządzie, o ile

jest naprawdę rządzącym, nie patrzy własnego interesu ani go nie zaleca, tylko dba o
interes poddanego i tego, dla którego pracuje; zawsze mając na oku to, co leży w
interesie poddanych i co im przystoi – z myślą o tym on mówi wszystko, co mówi, i robi
wszystko, co robi”

[w:] Platon, „Państwo”
•

Kallikles:
„Prawo to siła”
„A objawia się to na wielu miejscach, że tak jest, i w stosunkach między zwierzętami

innymi, i u ludzi między całymi państwami i rodami, że tak osądza to, co sprawiedliwe,
aby człowiek silniejszy władał nad słabszym i posiadał więcej niż on”

„Ci co prawa układają, to są ludzie słabi, to ci, których jest wielu. Oni dla siebie, dla swojej

własnej korzyści ustanawiają prawa – ustalają pochwały, formułują nagany, bo się boją
żwawszych jednostek spośród ludzi, takich, którzy by potrafili więcej mieć niż oni – boją
się, żeby ci nie posiadali więcej od nich, więc mówią, że brzydką i niesprawiedliwą rzeczą
jest wyprzedzać drugich własnym majątkiem i że jest krzywdzeniem drugich starać się
posiadać więcej niż oni. Oni sami lubią mieć tyle tylko, co drudzy, bo są lichszymi
jednostkami”

- między prawem stanowionym a natury – nieprzezwyciężalna sprzeczność.
- sprzeczność między naturalną nierównością ludzi a zrównującymi ludzi tworami konwencji
- państwo silniejsze od jednostki – konieczność podporządkowania

Antyfon:
„Jeżeli człowiek wykroczy przeciw prawom ustanowionym, będzie wolny od hańby i kary,

pod warunkiem, ze uda mu się to ukryć przed tymi, którzy te prawa ustanowili (…) Jeżeli
natomiast wykracza przeciw normom wskazanym przez samą naturę, ponosi szkodę
niezależnie od tego, czy zdołał swoje wykroczenie ukryć przed ludźmi”

- prawo natury wzorcem oceny prawa stanowionego

„mocą natury urodziliśmy się wszyscy zupełnie tak samo – i barbarzyńcy, i Hellenowie.

Widać z tych rzeczy, które są wszystkim ludziom koniecznie potrzebne z natury. Są
osiągalne dla wszystkich w ten sam sposób i nikt z nas w osiąganiu ich wszystkich nie

15

16

17

18

19

2008-10-11

4

różni się specjalnie, ani barbarzyńca, ani Hellen: oto wszyscy oddychamy przez nos i usta,
i jemy rękami”

- z prawa natury wywodzi ideę równości ludzi, nie tylko wobec Greków ale i barbarzyńców.

„człowiek zajmuje wobec sprawiedliwości najkorzystniejszą dla siebie postawę, jeżeli przy

świadkach będzie szanować prawa, a bez świadków nakazy natury, albowiem nakazy
praw są dowolne, a natury – przymusowe”

- bierny opór
- nieposłuszeństwo prawom ocenianym jako niewłaściwe

(o ile istnieje szansa uniknięcia kary)

Hippiasz:
„Obywatele, was tutaj obecnych uważam za krewnych, za swoich, za współobywateli

wszystkich razem wedle natury; nie wedle prawa, bo to co podobne, to sobie pokrewne z
natury, a tylko prawo tyranizuje ludzi i w wielu przypadkach gwałt zadaje naturze”.

- prawa natury odpowiadają harmonii ludzkich działań
- odkrywa i formułuje mędrzec
- są stałe
- są wzorcem dla prawa pisanego

Dwa nurty sofistów w poglądach na prawo
natury:
Konwencjonalne poglądy prawne wytworzone
i narzucone przez silnych dla wyzyskania
słabych, lub za chytry wymysł słabych dla
obrony przed silnymi
1.Powrót do „natury” a więc prawa silniejszego
2.Państwo i prawo wynikiem umowy społecznej dla zagwarantowania bezpieczeństwa,

potępienie konwencji służących przywilejom i interesom, np.. Przeciw przywilejom z
urodzenia.

Sokrates
Przyglądając się mnogim towarom wystawionym na sprzedaż mawiał często sam do siebie:

„Jak wiele jest rzeczy, których potrzeby nie odczuwam”

Kiedy ktoś go prosił o radę, czy ma się żenić, czy nie, odpowiedział: „Którąkolwiek z tych

dwóch rzeczy wybierzesz, będziesz żałował swego wyboru”

Zwykł był mówić, ze podczas gdy inni żyją po to żeby jeść, on je po to, żeby żyć.

Gdy Alkibiades zauważył, że wymysły Ksantypy są nie do zniesienia, odpowiedział: „Ja się

przyzwyczaiłem, tak jak się można przyzwyczaić do ciągłego warkotu kołowrotka”

„Ja dzięki temu, że mogę wytrzymać z Ksantypą, potrafię współżyć ze wszystkimi ludźmi”

Proces Sokratesa
Oskarżenie:
„Winien nieuznawania bogów, których uznaje państwo, i wprowadzania kultu jakichś

nowych bóstw; jest też winny psucia młodzieży. Za co powinien ponieść karę śmierci”

Głosowanie o winie: za 281, przeciw 220. Podczas dyskusji nad wymiarem kary Sokrates

mówi:

„Uważam, ze za to, czego w mym życiu dokonałem, zasłużyłem sobie, by na koszt publiczny

mieć dożywotnie utrzymanie”

20

21

22

23

24

2008-10-11

5

mieć dożywotnie utrzymanie”

Kolejne głosowanie nad wyrokiem: za karą śmierci 361, przeciw 140.

Poglądy etyczne:
1.Cnota jest dobrem bezwzględnym –

rozumiana przede wszystkim jako zalety
moralne. (Prawa moralne wywodzą się z samej

natury rzeczy). Powszechność – opozycja przeciw
relatywizmowi

2.Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem, pożytek

zależy od dobra, to co dobre jest naprawdę
pożyteczne – przeciwnik utylitaryzmu

3.Cnota jest wiedzą - Wszelkie zło pochodzi z

nieświadomości: nikt umyślnie i z
świadomością zła nie czyni (intelektualizm
etyczny)

„Drzewa niczego nie mogą nauczyć, uczą natomiast

ludzie w mieście” – Etyka zamiast nauk
przyrodniczych.

- wyróżniał dobra moralne, właściwy przedmiot etyki, „twórca etyki”
- Wynosił dobra moralne nad wszystkie inne (moralizm)
- Cnoty można się uczyć

„łańcuch logiczny Sokratesa”

Ludzie dążą do szczęścia i pożytku ->
->Pożytek i szczęście daje tylko dobro->
->Prawdziwym dobrem jest cnota->
->Cnota jest jedna, bo każda cnota jest wiedzą->
->Zdobywając wiedzę osiągamy dobro, szczęście->
->Należy szukać wiedzy, a kto może, powinien i innych wiedzy uczyć.

Metodologia Sokratesa:

1.Metoda elenktyczna -doprowadzanie do absurdu: fałszywą tezę przeciwnika Sokrates

przyjmował poważnie (to nazywano "ironią" Sokratesa) i pytaniami zmuszał do
wyciągania z tezy konsekwencji dopóty, aż doprowadziły do twierdzenia sprzecznego z
twierdzeniami powszechnie uznanymi bądź z samą tezą pierwotną. (jak usuwać fałszywe
przekonania)

2.Metoda majeutyczna-każdy człowiek nosi w sobie wiedzę prawdziwą, ale jej sobie nie

uświadamia, że trzeba mu w tym dopomóc, trzeba wydobyć zeń prawdę; funkcja
nauczyciela analogiczna jest do sztuki położniczej. Szukanie za pomocą pytań, „Wiem, że
nic nie wiem”
(jak zdobywać prawdziwe przekonania)

Wyróżniał cztery podstawowe formy ustroju:
1.Monarchia – panowanie króla zgodnie z prawami oraz poszanowaniem woli i godności

poddanych

2.Tyrania – władca nie liczy się z nikim, z prawami, dąży jedynie do ochrony swej władzy,

majątku i przywilejów.

3. Arystokracja - odpowiednik monarchii, niebezpieczeństwo przekształcenia się w

25

26

27

28

29

2008-10-11

6

plutokrację (rządy najbogatszych)

4.Demokracja – gwarantuje każdemu dostęp do władzy. Losowanie na urzędy, wybór,

mówcy (demagoges)

Platon:
Założenia metodologiczne:
- Idealizm obiektywny (świat idei i świat materialny)
- mit jaskini
- Pisma filozoficzne w postaci dialogów
- Racjonalizm – empiryzm nie jest metodą naukową, empiryzm oparty na danych

zmysłowych jest niepewny.

- Poznanie wrodzone – pojęcia nie opierają się na spostrzeżeniach ale spostrzeżenia na

pojęciach (aprioryzm)

Nauka o Państwie
• normatywna teoria państwa (nie jakie jest ale jakie być powinno)
• Państwo doskonałe ma jeden cel obowiązujący wszystkich. Zbudowane jak „organizm”.
• Państwo oparte na wiedzy – „królowie – filozofowie”
• Trzy stany – władcy filozofowie, strażnicy, rzemieślnicy (trzy części duszy – rozum,

męstwo, panowanie nad sobą)

• Władcy i strażnicy – „komunizm”
• Podporządkowanie jednostek państwu a państwa celom moralnym, idealnym.
•

Degeneracja ustrojów:
1.Timokracja – relatywnie najlepsza, wzorowana na Sparcie, rządy odważnych.
2.Oligarchia – degeneracja timokracji, u wojowników przeważa chęć bogacenia się, podział

na grupę biednych i bogatych.

3. Demokracja – walka biednych o dostęp do władzy prowadzi do rozpadu oligarchii i

powstania demokracji

4.Tyrania – przewrót polityczny, wyzyskanie naiwności ludu – krańcowa reakcja na

rozpasanie wolności w demokracji.

Arystoteles:
„Drogi mi jest Platon ale droższa prawda”
•
Mówił, że niektórzy są tak oszczędni, jakby mieli żyć
wiecznie, a inni tak rozrzutni jakby mieli natychmiast umrzeć.

Na pytanie, co dała mu filozofia, odpowiedział: „To, że bez
przymusu czynię to, co inni czynią z obawy przed prawami”

Zapytany, jak się mamy zachowywać wobec przyjaciół,
odparł: „tak samo, jak byśmy sobie życzyli, ażeby i oni
wobec nas się zachowywali”.

•
•
• „Słuszną jest rzeczą, by Hellenowie nad barbarzyńcami panowali, jako że barbarzyńca a

niewolnik to z natury jedno i to samo”

•
• „Człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury, a nie

30

31

32

33

34

2008-10-11

7

przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nadludzką istotą, albo nędznikiem(…)
wszystkim ludziom właściwy jest z natury pęd do życia we wspólnocie”

• Krytyka wspólnej własności żon u warstw wyższych
„gdzie bowiem dzieci i kobiety będą wspólne, tam nie tak łatwo nawiążą się stosunki

przyjazne, a wskazaną jest rzeczą, by poddani nie byli zbyt zgodni, bo wtedy są potulni i
nie myślą o buntach”

• Krytyka wspólnej własności
„nie jest też bez znaczenia ta niewypowiedziana rozkosz, gdy ktoś może uważać coś za swą

osobistą własność”

• Niekonsekwentna
„Widać tedy, że lepiej jest, by własność była prywatna, a stawała się wspólna przez

użytkowanie. By zaś obywateli do tego przysposobić, to jest istotnym zadaniem
ustawodawcy”

• „Do pewnego stopnia mianowicie powinna własność być wspólna, zasadniczo jednak musi

pozostać prywatną. Bo jeśli każdy troszczy się o swoje, nie będą sobie robić wzajemnie
zarzutów i więcej też wytworzą, gdy każdy dla własnej korzyści pracuje”

• Komunizm państwowy
„Zapewne tak urządzone państwo może się wydać pociągającym i opartym na umiłowaniu

ludzkości, kto o nim słyszy, chętnie też daje się do niego przekonać w mniemaniu, że
zapanuje w nim jakaś podziwu godna miłość wszystkich do wszystkich, zwłaszcza jeśli kto
się skarży na istniejące obecnie w państwach ujemne zjawiska (mam zaś na myśli
wzajemne skargi o niedotrzymywanie umów, pochlebstwa wobec bogatych) i przyczyny
ich istnienia dopatruje się w tym, że nie ma wspólnej własności”.

Dobre i złe ustroje

Monarchia-Tyrania

Arystokracja-Oligarchia

Politeja-Demokracja
Teoria sprawiedliwości
• O sprawiedliwości „można mówić tam, gdzie wzajemne stosunki między ludźmi

unormowane są przez jakieś prawo, prawo zaś istnieje wśród ludzi, wśród których
możliwa jest niesprawiedliwość; bo wyrok sadu jest rozstrzygnięciem, co jest
sprawiedliwe a co niesprawiedliwe”

•
• Etyka nikomachejska

• Sprawiedliwość „rozdzielcza” – dystrybutywna
• „odnosi się do rozdzielania zaszczytów lub pieniędzy, lub innych rzeczy, które mogą być

przedmiotem rozdziału pomiędzy uczestników wspólnoty państwowej (w tych bowiem
rzeczach udział jednego obywatela może być różny od udziału lub równy udziałowi innego
obywatela)

• Równe traktowanie równych, nierówne nierównych, proporcjonalna, sprawiedliwość

prawodawcy

•

• Sprawiedliwość „wyrównująca” – komutatywna, sprawiedliwość sędziów
• „niesprawiedliwość w tym znaczeniu jest nierównością, którą sędzia stara się wyrównać

(…) zachodzi nierówność między czynem jednego a doznaniem drugiego; sędzia jednak
usiłuje usunąć za pomocą kary nierówność umniejszając zysk sprawcy”

35

36

37

38

39

40

41

2008-10-11

8

usiłuje usunąć za pomocą kary nierówność umniejszając zysk sprawcy”

Prawo i słuszność
• Słuszność jako coś odmiennego od sprawiedliwości, choć nie rodzajowo
• To co jest słuszne, jest sprawiedliwe, chociaż nie według prawa
• „Jeśli więc ustawa orzeka o czymś ogólnie, a zdarzy się wypadek, który nie podpada pod

to orzeczenie, to słuszną jest rzeczą, by tam, gdzie ustawodawca cos opuścił i przez
sformułowanie ogólne popełnił błąd, uzupełnić ten brak, orzekając tak, jakby
ustawodawca sam orzekł, gdyby był przy tym obecny, i jakby sam postanowił był, gdyby
był z góry znał dany wypadek”

• Koncepcja rozwinięta przez Rzymian, w sądownictwie Aten nieobecna
•
2. Grecja
• Szkoły hellenistyczne:


Cynicy



Epikurejczycy



Stoicy

Cynicy – Antystenes,
• Komuś kto go pytał, jaką wziąć żonę, odpowiedział: „Jeśli weźmiesz piękną, będziesz miał

innych do spółki, jeśli weźmiesz brzydką, będziesz miał za swoje”

• Kiedy go raz chwalili ludzie nikczemni, powiedział: „Boję się, czym się czegoś złego nie

dopuścił”

• Kiedy zarzucono mu, że przebywa wśród złych ludzi, odparł, że i lekarze, chociaż sami nie

są chorzy, przebywają wśród chorych”

Doradzał Ateńczykom, aby uchwalili przez głosowanie, że osły mają być końmi; a kiedy mu

odpowiedziano, że to niedorzeczne, odparł: „A przecie i wasi generałowie, w
rzeczywistości zupełnie niekompetentni, są dowódcami tylko na mocy głosowania”

Razem z Platonem najwybitniejszy uczeń
Sokratesa, Zarówno Antystenes jak i

Diogenes prezentowali wrogi stosunek do
platonizmu

• Najważniejsza w życiu jest cnota, wiedza jest obojętna.
• Sensualizm i materializm – opozycja do platońskiego idealizmu
• Oderwanie od tradycji, przyzwyczajeń, konwencji.
• Istnieją tylko konkretne rzeczy a nie pojęcia. Człowiek a nie człowieczeństwo.
• życie „wedle natury”, potępienie urządzeń społecznych i państwowych
• Wszyscy ludzie są równi, nierówności są złe,
• Nieuznawanie granic, kosmopolityzm

Diogenes
• Gdy go raz ktoś wprowadził do wspaniale urządzonego domu i pouczył, że nie wolno pluć

na posadzkę, odchrząknąwszy splunął mu w twarz, mówiąc, że nie widzi
odpowiedniejszego miejsca na ten cel.

•
• „To, co przedstawia wielką wartość, sprzedaje się za bezcen i na odwrót: tak więc

sprzedaje się posąg za 3000 drachm, a miarę pszenicy za 2 miedziaki”

•
• Gdy się wygrzewał na słońcu, stanął przy nim król Aleksander i powiedział „Proś mnie, o

co chcesz!”. Na co Diogenes: „Nie zasłaniaj mi słońca”

42

43

44

45

46

47

2008-10-11

9

•
• Gdy jakiś człowiek długo czytał swój utwór, ale widać już było niezapisany koniec zwoju,

Diogenes zawołał do słuchaczy: „Odwagi, mężowie! Widzę ląd!”

• Gdy Platon podał definicje „Człowiek jest to istota żywa, dwunożna, nieopierzona” i tą

definicją chełpił się i zdobył poklask, Diogenes oskubał koguta i zaniósł do szkoły na
wykład Platona, mówiąc: „Oto jest człowiek Platona”

•
• Gdy go zapytano, o jakiej porze dnia należy jeść śniadanie, odpowiedział: „Jeżeli się jest

bogatym, kiedy się chce, jeśli ubogim, kiedy się może”

•
• Za dnia chodził po mieście z zapaloną lampą, mówiąc: „Szukam człowieka”.

• Zobaczywszy raz strażników skarbca świątyni prowadzących złodzieja, który ukradł czarę,

powiedział: „Wielcy złodzieje prowadzą małego złodzieja”

• Raz w czasie uczty współbiesiadnicy rzucili Diogenesowi kości jak psu, on zaś jak pies

oblał ich moczem.

•
• Na pytanie jaka jest najodpowiedniejsza pora do żeniaczki odpowiedział: „Dla młodych

ludzi jest na to za wcześnie, dla starych za późno”.

•
• Platon widząc jak Diogenes płucze jarzyny, podszedł do niego i spokojnie powiedział:

„Gdybyś był dworzaninem Dionizjosa, nie płukałbyś jarzyn”. Na co równie spokojnie
odparł Diogenes „A ty, gdybyś płukał jarzyny, nie musiałbyś być dworzaninem
Dionizjosa”.

• Gdy ktoś podziwiał dary wotywne składane w świątyni, Diogenes powiedział „Byłoby ich

znacznie więcej gdyby wota składali także ci co się nie uratowali”

•
• Kratos – sprzedał dom a pieniądze wrzucił do morza
Epikureizm
• Epikur z Samos – twórca doktryny (hedonizm)
• „Człowiek rozumny jest wolny i szczęśliwy, kiedy przestaje być niewolnikiem urojonych

pragnień”

• Mędrzec dochodzi do wewnętrznej wolności wtedy gdy przestaje żyć w strachu, gdy nie

gnębią go troski i zmartwienia

• Droga do szczęścia wiedzie przez przyjemności – należy je starannie dobierać aby nie

zaburzać wewnętrznego spokoju

•

• szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpień.
• do szczęścia wystarcza brak cierpienia; brak cierpienia bowiem odczuwamy już jako

przyjemność , sam proces życia, samo życie jest radością

• Niech tylko ciało będzie zdrowe i dusza spokojna, a życie będzie rozkoszą.
• "Najwięcej przyjemności ma ten, kto ma najmniej potrzeb". Więc negatywna przyjemność

jest wyższa. Ona jest tedy właściwym celem życia. Aby ten cel osiągnąć, nie potrzeba
zabiegać o przyjemności, lecz trzeba tylko unikać cierpień; nie zaspokajać potrzeb, lecz
się ich wyzbywać

• "O ile nie pogwałcisz praw, nie naruszysz dobrych obyczajów, nie zasmucisz bliźniego, nie

nadwerężysz ciała, nie utracisz środków koniecznych do życia, to używaj jak chcesz
swojej ochoty".

• "Nie uczty i pochody świąteczne, rozkosze miłości i rozkosze podniebienia przy

zastawnych stołach czynią życie słodszym, lecz trzeźwy rozum, który... odrzuca błędne
mniemania, najwięcej niepokoju sprawiające duszy".

48

49

50

51

52

2008-10-11

10

• "Nie ma życia przyjemnego, które nie byłoby rozumne, moralnie podniosłe i sprawiedliwe,

ani też nie ma życia rozumnego, moralnie podniosłego i sprawiedliwego, które nie byłoby
przyjemne"

• Epikurejczyk nie interesuje się polityką
• Obowiązki wobec państwa odwodzą człowieka od używania, zatruwają przyjemności,

utrudniają praktykowanie cnoty

•

Lathe biosas

– „żyj w ukryciu”

• Najlepszymi obywatelami są egoiści, jeśli kierują się rozumem, bo nie krzywdzą się

wzajemnie i nie wyzyskują, altruiści są samolubni i niebezpieczni.

stoicyzm
• Założyciele – Zenon z Kition, Chryzyp
• Świat jest rozumnym ładem i harmonią „Świat jest rządzony przez rozum, rozum ogarnia i

przenika każdą jego część”

• Wszystkim rządzi przeznaczenie (fatum – rozum, natura, los)
• Mądrość jest identyczna z wolnością, gdyż tylko człowiek mądry jest zarazem wolny, tylko

on akceptuje oparty na rozumie porządek rzeczy i nie próbuje go zmieniać.

• „Znam tylko jedną niewolę, niewolę własnej głupoty” – Kleantes
• Zasadą stoicyzmu – współpraca z władzą, jeśli państwo jest tworem rozumnym, jeśli nie

to odwrót do duchowej autonomii

• śadnego ustroju stoicy nie uznawali za idealny
• Ludzie z natury są istotami społecznymi
• Prawo państwowe powinno być zgodne z prawem naturalnym (prawem rozumu)

• Natura jako źródło nakazów dla człowieka, dostępnych każdej jednostce dzięki jej

rozumowi, porządkujących ludzkie zachowania, a zakorzenionych w Bogu

• „prawo to włączona w naturalny porządek najwyższa mądrość, która nakazuje, co należy

czynić, i zabrania działań sprzecznych z owymi wskazaniami. To mądrość trwale
zintegrowana z ludzkim sposobem myślenia stanowi prawo. (…) Z prawa naturalnego
powinno się wywodzić prawo stanowione. To pierwsze jest bowiem samoistną siłą,
mądrością i rozsądkiem mądrego człowieka, kryterium prawości i bezprawia (…) Prawo
stanowione wywodzimy od tamtych szczytnych zasad, powstałych całe stulecia przed
wszelkimi pisanymi systemami prawnymi, na długo przed ustanowieniem państw”

• Cyceron,

De legibus

• Cyceron o prawie natury
• „Pozbawione sensu byłoby szukanie komentatora lub znawcy, by ustalił odpowiednią

wykładnię; w Rzymie i Atenach, teraz i w przeszłości to prawo niczym się nie różni; w
każdym miejscu po wsze czasy pozostaje bez zmian, wieczne i jedno dla wszystkich
niczym bóg, król i pan wszechrzeczy, który to prawo stworzył, obmyślił i zatwierdził. Kto
nie przestrzega jego postanowień, samego siebie utraci i odrzuciwszy własne
człowieczeństwo będzie przez to cierpiał, choćby uniknął męki uważanej powszechnie za
karę”

• O państwie

• Państwo: Cyceron
• „rzeczpospolita jest to rzecz ludu. Ludem zaś nazywam nie wszelki zbiór ludzi

jakimkolwiek sposobem zgromadzonych, ale zbiór ludzi przez uznanie tego samego prawa
i wspólnego pożytku w społeczeństwo złączonych. Pierwszą przyczyną takowych
zgromadzeń nie tak jest słabość człowieka, jak wrodzony do towarzystwa instynkt; bo
rodzaj ludzki nie jest złożony z istot pojedynczych, samopas chodzących, ale tak
utworzonych, ze opływając nawet we wszystko bez społeczeństwa z podobnymi sobie
obejść się nie mogą”

Starożytne chrześcijaństwo
• śydowski mesjanizm
• Sadyceusze - hellenizm

53

54

55

56

57

58

59

2008-10-11

11

• Sadyceusze - hellenizm
• Faryzeusze - ortodoksja
• Zeloci - nacjonalizm
• Esseńczycy
•
• Idea bliskiego królestwa bożego – dostępnego zarówno dla śyda, jak i Greka. (chiliazm)
• Łk 9,27 "A Ja was zapewniam, iż wśród obecnych tu są tacy, którzy nie zaznają śmierci,

dopóki nie ujrzą królestwa Bożego." - paruzja

Paweł z Tarsu
• Obywatel rzymski pochodzący z zamożnej rodziny żydowskiej
• Misja ziemska Chrystusa to nie tylko wybawienie narodu wybranego ale misja zbawienia

całej ludzkości

• Władza świecka jest bożym sługą
• "Władza pozostaje bowiem na usługach Boga dla dobra twojego. Lecz jeśli dopuszczasz

się zła, powinieneś lękać się władzy! Nie na darmo bowiem przysługuje jej prawo
wymierzania kary. Pozostając na usługach Boga, objawia Jego słuszne zagniewanie na
tych, którzy źle czynią." Rz 13,4

• "Wtedy Jezus powiedział im: Oddawajcie, co jest cesarskiego, cesarzowi, a co jest

Bożego, Bogu. I podziwiali go," Mk 12,17

•
•

• Rz 13:6 "Z tego samego też powodu płacicie podatki. Bo ci, którzy się tym zajmują, z

woli Boga pełnią swój urząd."

• Państwo – boży sługa ku dobremu
• Chrześcijaństwo – doktryna moralnego przeobrażenia świata
• Niewolnictwo:
• 1Tm 6:1 "A niewolnicy, którzy jarzmo noszą, niech uważają panów swoich za godnych

wszelkiej czci, aby imieniu Bożemu i nauce nie bluźniono."

• Własność
• Mk 10:21 "Wtedy Jezus spojrzał z miłością na niego i rzekł mu: Jednego ci brakuje. Idź,

sprzedaj wszystko, co masz, i rozdaj ubogim, a będziesz miał skarb w niebie. Potem
przyjdź i chodź za Mną."

•
• Dz 5,1 "Lecz pewien człowiek imieniem Ananiasz - jego żona nazywała się Safira -

sprzedał swoją posiadłość"

•

• Praca
• 1Tes 4:11 "Starajcie się zachować spokój, wypełniać wasze obowiązki i pracować

własnymi rękami zgodnie z naszymi uprzednimi zaleceniami."

• 2Tes 3:10 "Albowiem gdy byliśmy u was, nakazywaliśmy wam tak: Kto nie chce

pracować, niech też nie je!"

• Pogarda dla pracy to nie dowód zamożności i dostojności ale upadłości i demoralizacji

Rozwój doktryny chrześcijańskiej

Ireneusz z Lyonu – „Bóg dał ziemskie
królestwa a nie diabeł”, Państwo ma prawo do
żądania posłuchu ze strony obywateli,
płacenia podatków. Państwo jest potrzebne
ale chrześcijanin nie powinien mieszać się do
polityki
Państwo w gruncie rzeczy nie jest potrzebne
chrześcijaninowi żyjącemu zgodnie z

60

61

62

63

64

2008-10-11

12

nakazami wiary
1Kor 6,5 "Mówię to, aby was zawstydzić. Bo czyż nie znajdzie się wśród was ktoś na tyle

mądry, by mógł rozstrzygać spory między swymi braćmi?"

Orygenes
• „diabelskie imperium” a pogańskie cesarstwo
• Pogańskie cesarstwo o chrześcijańskich celach (ogólnoświatowy zasięg umożliwia

szerzenie wiary)

• Złą władzę należy traktować jako bożą karę
Tertulian
„Ani cesarze nie mogą być chrześcijanami ani

chrześcijanie cesarzami”

•
Tertulian
• Dualizm prawa ludzkiego i bożego
• Bezwzględny prymat praw bożych
• Wszystkie ludzkie prawa, zwyczaje, przywileje nic nie znaczą wobec norm bożych

„Chrystus nazywał się prawdą, nie zwyczajem”

• Prawa ludzkie czerpią moc ze zgodności z prawem bożym
Augustyn
•

De civitate Dei

(O państwie Bożym)

• Katastrofizm i pesymizm, ludzkość jest zła
• Upadek Rzymu to nie koniec świata – państwa ziemskie pojawiają się i znikają. Jedynie

państwo boże trwa wiecznie. Dla pielgrzymującego chrześcijanina jest sprawą
drugorzędną czy żyje w imperium, cesarstwie, republice lub monarchii.

• Wszelka władza pochodzi od Boga ,ale Bóg stworzył państwo z powodu upadku ludzi.

Gdyby nie upadek ludzi, państwa by nie było.

•

Civitas Dei

•

Civitas Diaboli

•

Civitas terrena

(państwo ziemskie) – w każdym realnym państwie współistnieją obywatele

zarówno państwa bożego jak i diabelskiego.

• Poczucie dobra ogólnego oraz respektowanie zasad sprawiedliwości powinny stać się

zasadami spajającymi państwo. Zaprzeczanie poczuciu sprawiedliwości, czyni ze
społeczeństwa „zbójecką bandę”

• Herezje –

cogite intrare

(zmuście ich aby weszli) Państwo – bicz boży na grzeszników i

heretyków.

• Łk 14,16-23 Jezus mu odpowiedział: «Pewien człowiek wyprawił wielką ucztę i zaprosił

wielu. Kiedy nadszedł czas uczty, posłał swego sługę, aby powiedział zaproszonym:
Przyjdźcie, bo już wszystko jest gotowe. Wtedy zaczęli się wszyscy jednomyślnie
wymawiać. Pierwszy kazał mu powiedzieć: "Kupiłem pole, muszę wyjść, aby je obejrzeć;
proszę cię, uważaj mnie za usprawiedliwionego!" Drugi rzekł: "Kupiłem pięć par wołów i
idę je wypróbować; proszę cię, uważaj mnie za usprawiedliwionego!" Jeszcze inny rzekł:
"Poślubiłem żonę i dlatego nie mogę przyjść". Sługa powrócił i oznajmił to swemu panu.
Wtedy rozgniewany gospodarz nakazał słudze: "Wyjdź co prędzej na ulice i zaułki miasta i
wprowadź tu ubogich, ułomnych, niewidomych i chromych!" Sługa oznajmił: "Panie,
stało się, jak rozkazałeś, a jeszcze jest miejsce". Na to pan rzekł do sługi: "Wyjdź na
drogi i między opłotki i zmuszaj do wejścia, aby mój dom był zapełniony.

• „Zły duch wskutek przewrotnosci rozmiłował się we władzy odchodząc od sprawiedliwości

i uciskajac ją. Ludzie tym bardziej nasladują go, im bardziej, poniechawszy lub wręcz
nienawidzący sprawiedliwości, pożądają władzy, ciesząc się jej posiadaniem, albo pałają
żądzą jej zagarnięcia”

•
•

De Trinitate

Koncepcja prawa

65

66

67

68

69

70

71

2008-10-11

13

• Praźródło prawa – prawo boskie (lex Aeterna, lex Dei) – ponadczasowe, doskonałe „Jest

to prawo, według którego sprawiedliwość jest równoznaczna z powszechnym
panowaniem idealnego ładu”

• Prawo naturalne (lex naturalis) – wpisane w duszę ludzką, człowiek odkrywa rozumem

katalog praw podstawowych – wspólne dla wszystkich ludzi

• Prawo doczesne (lex temporalis)
•