Katarzyna Józefczyk – ZDASZ MATURĘ Z JĘZYKA POLSKIEGO – Motywy literackie

13

MOTYW APOKALIPSY

(ZAGŁADY)

Katarzyna Józefczyk – ZDASZ MATURĘ Z JĘZYKA POLSKIEGO – Motywy literackie

14

„Podczas wielkich katastrof
należy starać się żyć dobrze

i to jest jedyną gwarancją ocalenia.”

(Cz. Miłosz)

Wróżby, objawienia, przepowiednie budziły w ludziach trwogę i strach,

ale i pociągały swoją tajemną wiedzą.

W literaturze greckiego antyku to sen pozwalał na komunikację bohate-

rów ze światem umarłych. Wiara w przeznaczenie - FATUM - odgrywa
ważną rolę w przepowiedniach i wróżbach, obwieszczających rychłą kata-
strofę. Motyw wizji symbolicznej pojawia się u Homera. Wypowiada
je słynna Kasandra. W XIX pieśni „Odysei” znajdujemy wróżebny sen Pene-
lopy, gdzie Odyseusz jako orzeł niesie śmierć zalotnikom. Motyw snu proro-
czego odnajdziemy w dialogach Platona. Sokrates na podstawie snu odkrył
tajemnicę swojej śmierci.

2

W „Biblii” utworem opisującym tajemnice tyczące czasów ostatecznych

i sensu dziejów jest Apokalipsa św. Jana. APOKÁLYPSIS - słowo greckie,
oznaczające czynność polegającą na usunięciu tego, co zakrywa, objawienie
mające za przedmiot Sąd Boży, tajemnicę, osobę Jezusa, a także dar udzielany
przez Ducha Św. niektórym wiernym.

3

Apokalipsa przedstawia wizję przyszłych dziejów ludzkości. Wszech-

mocny i sprawiedliwy Bóg ukarze niewiernych wizją „końca świata”, ale
także nagrodzi wiernych - Nowym Jeruzalem.

Święty Jan Apokalipsę pisał na wyspie Patmos, dokąd został zesłany jako

biskup Efezu w 95 r. n.e. Tekst jest pełen zagadkowych do dziś symboli. Sie-
dem pieczęci, siedem trąb anielskich, niewiasta i smok, bestia z ziemi, czterej
jeźdźcy Apokalipsy - to kilka z nich. Obfituje w wiele obrazów zagłady, np.

2

M. Piasecka, „Mistrzowie snu”, Wrocław 1992, str. 7

3

K. Bukowski, „Biblia a lit. polska”, Warszawa 1984, str. 304.

Katarzyna Józefczyk – ZDASZ MATURĘ Z JĘZYKA POLSKIEGO – Motywy literackie

15

wizja plag nawiedzających Ziemię. W tej walce raczej zło triumfuje nad do-
brem. Jedyną nadzieją dla wiernych jest świetliste Jeruzalem.

Apokalipsa jest ostatnią księgą Nowego Testamentu. Należy również pa-

miętać, że w Starym Testamencie mamy kilka profetycznych ksiąg. Należą do
nich: „Księga Izajasza” (tzn. „Pieśń o końcu świata (2. 24)), „Księga Ezechie-
la” (spustoszenie ziemi i zguba dla ludzi za grzechy) i „Księga Daniela”.

UTWORY, W KTÓRYCH ODNALEZIONO MOTYW

Publicystyka XVI i XVIII w., np.: „Kazania sejmowe” P. Skargi; „Nie-Boska
Komedia” Z. Krasińskiego; utwory modernistyczne, np. „Dies irae”, „Święty
Boże, święty mocny” J. Kasprowicza; twórczość Czechowicza i Miłosza (Ża-
gary); „Koniec świata” K.I. Gałczyńskiego; „Przedwiośnie” S. Żeromskiego;
„Wydrążeni ludzie” T. S. Eliota; „Bal w operze” J. Tuwima; „Krzyk ostatecz-
ny” W. Broniewskiego; twórczość K. K. Baczyńskiego; „Rozmowy z katem”
K. Moczarskiego; „Zdążyć przed Panem Bogiem” H. Krall; „Kolumbowie.
Rocznik 20” R. Bratnego; „Imię róży” U. Eco; „Pamiętnik z powstania war-
szawskiego” M. Białoszewskiego; „Dżuma” A. Camusa; „Mała apokalipsa”
T. Konwickiego...

WYBRANE UTWORY I WNIOSKI

„KAZANIA SEJMOWE” Piotra Skargi

Piotr Skarga był nadwornym kaznodzieją króla Zygmunta III Wazy, żar-

liwym katolikiem i patriotą polskim. Zwany był „biczem bożym”
w swych atakach na innowierców. Z troską pisał o polskiej rzeczywistości.
Swoje poglądy zawarł w wielkim traktacie politycznym, któremu nadał for-
mę kazań - „Kazania sejmowe” (1597 r.). W utworze przedstawił słabości,
„choroby” Rzeczypospolitej - niemoc, bezsilność, osłabienie władzy królew-
skiej... Najbardziej znane i często omawiane na lekcjach jest kazanie drugie:
„O miłości ku ojczyźnie”. W nim autor zwraca się bezpośrednio do ojczyzny,
nazywając ją matką. Oczekuje od wszystkich okazywania jej szacunku

Katarzyna Józefczyk – ZDASZ MATURĘ Z JĘZYKA POLSKIEGO – Motywy literackie

16

i wdzięczności za możliwość życia. Jest tu też jedno z najsłynniejszych po-
równań - ojczyzny do tonącego okrętu:

„Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi tłumoczki i skrzynki

swoje opatruje i na nich leży, a do obrony okrętu nie idzie i mniema, że się
sam ratuje, a on się sam gubi. Bo gdy okręt obrony nie ma, i on ze wszystkim,
co zebrał, utonąć musi...”

Wizja grożącego Polsce upadku to obawa o przyszłość Ojczyzny (charak-

terystyczna dla publicystyki XVI i XVIII w.). Dlatego Jan Matejko przedstawił
Skargę na swym obrazie „Kazanie Skargi” jako natchnionego proroka. W
sposób sugestywny, pełen emfazy, operując obrazami biblijnymi (Starego
Testamentu) przepowiedział upadek państwa. Nic dziwnego, że siebie po-
równał do Jeremiasza.

Uwaga:
- nawiązanie do biblijnego motywu walki dobra ze złem.

„NIE-BOSKA KOMEDIA” Zygmunta Krasińskiego

Ludzkość stoi przed katastrofą - taką zapowiedź znajdziemy w ostatnich

słowach wstępu do części IV:

„Dolina Świętej Trójcy obsypana światłem migającej broni i Lud ciągnie

do niej, jak do równiny Ostatniego Sądu.”

To porównanie wskazuje oczywiście stylizację na apokaliptyczną walkę

dwóch obozów - arystokracji na czele z hrabią Henrykiem i ludu z Pankra-
cym jako wodzem. Rewolucję ukazał autor jako wojnę, która uaktywnia
w człowieku najgorsze instynkty.

Hrabia w swojej wędrówce po obozie rewolucjonistów (w przebraniu -

oprowadzany przez Przechrztę) ogląda sceny mordu, rozpusty. Zaniechano
grzebania zmarłych, co grozi zarazą. Pankracy wciąż powtarza, że ślisko tu
od krwi. To jak obraz zesłanych na ziemię Jeźdźców Apokalipsy przed dniem
Sądu Ostatecznego.

Szatan kieruje poczynaniami jednych i drugich, dlatego wynik rewolucji

jest przesądzony - nikt nie wygra. Wizja Marii, prorokującej zagładę, obejmu-
je nie tylko upadek Ziemi, ale całego wszechświata. Wizja Chrystusa, ukazu-

Katarzyna Józefczyk – ZDASZ MATURĘ Z JĘZYKA POLSKIEGO – Motywy literackie

17

jąca się Pankracemu na końcu utworu, jest wzorowana na Apokalipsie. Nie
jest to wybaczający, sprawiedliwy Zbawiciel, lecz w swej porażającej jasności,
złowrogi sędzia. Na głowie ma koronę cierniową uplecioną z piorunów, nie
niesie krzyża, lecz opiera się na nim jak na mieczu zagłady.

Drugiej części rewolucji i zbudowania szczęśliwej przyszłości, o której

marzył Pankracy - nie będzie. To koniec świata, za odgrywaną przez ludzi
komedię „nie boską”, a szatańską.

Uwagi:
- Z. Krasiński nawiązuje w dramacie do heglowskiej hipotezy dziejów, co potwierdza

w części II utworu rozmowa Filozofa z Mężem. Mędrzec jest przekonany, że świat
rozwija się przez przelew krwi, cierpienia i unicestwienie starych, dominujących
form społecznych;

- odwołuje się w dziele także do idei Opatrzności kierującej rozwojem ludzkości

Giovanniego Battisty Vico i dzieł Maistera i Ballanchea.

Przekonanie o grożącej zagładzie ludzi i świata obejmuje przełom XIX

i XX wieku. Postawa dekadencka w epoce fin de siècle’u (końca wieku) uzu-
pełniała schyłkowe nastroje katastrofizmu. Pustka egzystencjalna, poczucie
bierności i niemocy ogarnia nie tylko wielkich tej epoki. Modernizm przynosi
wiele przeobrażeń: odkrycia naukowe (fizyka, chemia, medycyna), szybki
postęp techniczny, skok demograficzny i kult pieniądza.
To spowodowało strach przed unifikacją kultury i tradycji. Człowiek odczu-
wał lęk przed katastrofą systemu wartości, niechęć do przemysłu
i techniki. A zainteresowanie psychoanalizą i filozofią zmienności bytu po-
głębia ogólnoludzką „depresję”.

Stąd zainteresowanie spirytualizmem, okultyzmem, przepowiedniami

i Apokalipsą. Okres Młodej Polski szczególnie skupił się na katastroficznej
interpretacji Apokalipsy św. Jana. Znów młodzi z pogardą odnieśli się
do dorobku ojców, bo przeczuwali bliski koniec. Mając katastroficzne wizje,
tworzyli mistyczne przepowiednie nadchodzących kataklizmów.

W Polsce największą sławą cieszą się teksty Jana Kasprowicza i Kazimie-

rza Przerwy - Tetmajera.