M. Inglot SJ, Założenia Ratio studiorum (1599) i Charakterystycznych cech
jezuickiego wychowania (1986), w: Pedagogika wiary, red. naukowa: A.
Hajduk SJ, J. Mółka SJ, Wyd. WAM, Kraków 2007, s. 85-95.

Powstanie a zwłaszcza niezwykły rozwój szkolnictwa jezuickiego nosi

znamiona niezwykłości: statystyka dostarcza tutaj danych imponujących. Od
otwarcia pierwszej szkoły (1548 r.) do śmierci św. Ignacego (1556 r.), a wiec w
ciągu zaledwie kilku lat, powstało aż 33 kolegia ze szkołami publicznymi. W
roku wydania zakonnej Ratio studiorum (1599) było ich w samej tylko Europie
ponad 200. Z dokumentów wynika ponadto, iż podobny wzrost dotyczył
również liczby jezuitów. W chwili powstania (1540 r.) Towarzystwo Jezusowe
liczyło zaledwie 10 członków, a w roku śmierci swego Założyciela było ich już
około 1000. Dwadzieścia lat później liczba ta wzrosła do 4000, a w roku 1599,
kiedy została wydana Ratio studiorum było ich już 8272. Znaczna ich cześć,
jeżeli nie na stale, to przynajmniej przez kilka lat pełniła obowiązki nauczycieli
i wychowawców.

Zrozumienia genezy i rozwoju szkolnictwa jezuickiego należy szukać w

doświadczeniu samego Ignacego Loyoli. Gdy chodzi o dzieło zakonu na polu
edukacji, to decydującymi w tym względzie okazują się jego doświadczenia z
okresu pobytu w Manrezie oraz lata studiów w Paryżu. W Manrezie, gdzie
Ignacy przebywał od marca 1522 roku do lutego 1523 roku, doświadczając
głębokich przeżyć duchowych i mistycznych, zrodziła się - przynajmniej w
zalążku - idea przyszłego Towarzystwa Jezusowego oraz charakteru i
priorytetów jego działalności, w tym również na polu edukacji. W Paryżu
natomiast, dokąd Ignacy (Inigo jeszcze) przybył z początkiem 1528 roku, aby
kontynuować swoją edukację, Ignacy miał okazję zapoznać się z organizacja
uniwersytetu, z programem i metodą nauczania, a także z potrzebami
studentów. W okresie paryskim ponadto Ignacy skupił wokół siebie kilku
wybitniejszych studentów, którzy stali się niedługo potem jego towarzyszami i
współpracownikami w dziele zakładania nowego zakonu.

Duchowość, cele i program założonego przez siebie zakonu Ignacy zawarł

w Konstytucjach Towarzystwa Jezusowego, nad którymi rozpoczął prace w
1541 roku; zostały one zatwierdzone przez I Kongregację Generalną
Towarzystwa Jezusowego w 1558 roku, czyli już po śmierci ich Autora. Idee i

wskazania dotyczące edukacji i szkolnictwa zawarte są w IV Części
Konstytucji. Z 17 rozdziałów tej części, 10 dotyczy kolegiów, a 7 jest
poświeconych uniwersytetom

1

.

Gdy chodzi o szkolnictwo, w pierwotnym zamiarze Ignacy nie

przewidywał w zakonie szkól dla osób spoza Towarzystwa Jezusowego.
Pierwsze kolegia powstały z myślą o klerykach jezuickich kształcących się na
uniwersytetach. Pierwsze takie kolegium zostało założone w 1540 r. w
Koimbrze, w Portugalii: rozpoczęło ono swą działalność dwa lata później,
goszcząc w swoich murach 12 młodych jezuitów. Niedługo potem - w 1546 r. -
było ich tam 95. W 1544 r. zakon posiadał 7 tego typu instytucji.

Inicjatorem jezuickiego kolegium w jego znaczeniu późniejszym i

powszechnie przyjętym był jezuita hiszpański Juan Jeronimo Domenech. W
1547 roku podsunął on wice królowi Sycylii Juanowi de Vega, którego był
kaznodzieją i spowiednikiem, myśl założenia seminarium dla kształcenia
księży diecezjalnych lub szkoły. Miałby ono zaradzić wielkim potrzebom
duchowym wyspy. Zwracając się do Ignacego z prośba o podjęcie się tego
dzieła i przysłanie grupy jezuitów do Messyny, zapewnił również środki na
utrzymanie wychowawców oraz pięciu studentów jezuitów. Ignacy od razu
przyjął propozycję, wyczuwając doskonale - jak wskazują na to niektóre
szczegóły — moment i znaczenie tego nowego dzieła. Dlatego też posłał do
Messyny specjalnie wybranych dziesięciu ojców i braci, których też specjalnie
do tej misji przygotował. Na rektora wyznaczył o. Jeronimo Nadała; w gronie
tym był też Piotr Kanizy

2

.

1

Konstytucje Towarzystwa Jezusowego wraz z przypisami Kongregacji Generalnej

XXXIV oraz Normy Uzupełniające zatwierdzone przez tę samą Kongregacją, Kraków-
Warszawa2001,s. 133-181.

Źródłom pedagogii ignacjańskiej poświecony jest tom 58 czasopisma „Gregorianum"

(2004), na który składa się zbiór 8 artykułów. Zob. też: G. Codina Mir, Aux sources de
la pedagogie des jesuites. Le "modus parisiensis", Roma 1968; Ignatius von Loyola
und die pedagogik der jesuiten. Ein Modeli fur Schule und Personlichkeitsbildung,
hrsg. J. Petersen und G.-B. Reinert, Donauworth 2000; I. Iglesias, Influjo de los
Ejercicios Espirituales en la pedagogia ignaciana, w: Universitas Nostra Gregoriana.
La Pontificia Universitd Gregoriana ieri ed oggi, red. P. Gilbert, Roma 2006, s. 15-33.

2

L. Lukacs, L'origine dei collegi e l'insegnamentopubblico nella storiapedagogica
delia Compagnia di Gesu, w: La pedagogia delia Compagnia di Gesu. Atti del

Fundacja kolegium w Messynie stanowi moment przełomowy ewolucji

pedagogii jezuickiej. W odróżnieniu od kolegium w Koimbrze, które w
rzeczywistości było seminarium dla kleryków jezuickich, kolegium w
Messynie jest pierwszym kolegium założonym z myślą o uczniach spoza
zakonu, aczkolwiek - oczywiście - było w nich miejsce także dla młodzieży
zakonnej. Kolegium w Messynie jest ponadto prototypem instytucji
edukacyjnych Towarzystwa Jezusowego powstałych z myślą o korzyści na
pierwszym miejscu dla miast (środowisk), w których powstawały. Jest więc jak
najbardziej usprawiedliwionym inskrypcja na portalu dawnego budynku
kolegium w Messynie, obecnie znajdującym się wewnątrz messyńskiego
uniwersytetu: „Primum ac protorypum bonis artibus et moribus in Societate
Iesu Collegium Pauli tertii auctoritate erectum anno salutis 1548".

Szkoła założona i prowadzona przez jezuitów wzorowała się na „systemie

paryskim" {modus parisiensiś), to znaczy na strukturach i programie, którymi
rządził się Uniwersytet paryski. Modus parisiensiś przestrzegał bardzo
skrupulatnie podziału uczniów na klasy zależnie od posiadanych wiadomości.
Wymagał również rygorystycznie stwierdzenia posiadanej wiedzy potrzebnej
do przejścia do klasy wyższej. Przywiązywał ponadto duża wagę do
wychowania i dyscypliny szkolnej. Nie ograniczał działalności profesorów do
samych tylko wykładów i egzaminów, lecz przewidywał ich udział także w
powtórkach, dysputach, występach publicznych, próbach twórczości literackiej
- we wszystkim, co sprzyjało rozwojowi postawy aktywnej słuchacza

3

.

Ignacy wykorzystał więc doświadczenie wyniesione ze szkol paryskich i

powierzył realizację tego dzieła ludziom wyjątkowo uzdolnionym i otwartym
na innowacje. Jak się okazało, przejmując „system paryski", uznany za
„najlepszy" i ogłaszany przez nich jako „exactissimo et utilissimo", jezuici ci
potrafili w ciągu kilku lat uczynić kolegium w Messynie płodnym terenem
doświadczeń. Okazali się wychowawcami otwartymi na różnorakie wskazania
i gotowymi dostosować struktury i działania do aktualnych potrzeb,

Convegno Internazionale, Messina 14-16 novembre 1991, red. F. Guerello - P.
Schiavone, Messina 1992, s. 117-126

3

G. Codina Mir, Aux sources de la pedagogie des jesuites, dz. cyt., s. 147-150. 256-

336.

wybierając zawsze to, co bardziej służyło celowi, który został im wskazany.
Stosowali w praktyce to, co sam Ignacy autorytatywnie zatwierdzi później w
Konstytucjach. Kiedy w 13. rozdziale IV Części zapowiada Towarzystwu
Jezusowemu własną — powszechną i ostateczną - Ratio studiorum, dodaje
równocześnie, iż chodzi o ustawę elastyczną która zawsze musi się
dostosowywać do „miejsc, czasu i osób"

4

. Jezuici przejęli „system paryski",

wzbogacając go o nowe elementy: jak bezpłatne nauczanie i zdobywanie stopni
naukowych, troska o zdrowie uczniów przez odpowiednie warunki higieniczne,
troska o ich życie duchowe. Ten tak wzbogacony model szkoły paryskiej
jezuici rozpowszechnili w całej Europie

5

. W ten sposób kolegium messyńskie

otwarło drogę wszystkim kolegiom Towarzystwa, poprzez które zakon
wychowywał pokolenia. Wzorem/Modelem dla wszystkich szkół jezuickich
stało się jednakże Kolegium Rzymskie {Collegium Romanum), założone w
1551 roku

6

.

1. Ratio studiorum

1

Od momentu, w którym Towarzystwo Jezusowe otwarło pierwsze kolegia

ze szkołami publicznymi jawnym się okazała potrzeba jakiejś uniwersalnej
instrukcji czy regulaminu obowiązującego w apostolstwie nauczania

4

Konstytucje Towarzystwa Jezusowego (455), dz. cyt., s. 170.

5

L. Lukacs, L'origine dei coilegi e l'insegnamentopubblico nella storiapedagogica

delia Compagnia di Gesii, dz. cyt., s. 124-125; L. Piechnik, Powstanie i rozwój
jezuickiej Ratio studiorum (1548-1599), Kraków 2003, s. 22-24.

6

L. Lukacs, Uorigine dei coilegi e l"insegnamento pubblico nella storia pedagogica

delia Compagnia di Gesii, dz. cyt., s. 109-126.

7

W przedstawieniu genezy i rozwoju Ratio studiorum korzystam głównie z dzieła L.

Piechnika, Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio studiorum (1548-1599), Kraków 2003
oraz z opracowania L. Lukacsa, Ratio studiorum, w: Diccionario histórico de la

Compańia de Jesus. Biogrąfico-tematico, red. Ch. E. 0'Neill i J. M. Dominguez, IV,
Roma-Madrid 2001, s. 3292-3296 (obszerna bibliografia). Rozprawa L. Piechnika jest

pierwszą publikacją ukazującą złożony proces powstawania Ratio studiorum,

ułatwiającą jej pełniejsze, gruntowne odczytanie. Zob. też: The Jesuit Ratio Studiorum.
400

lh

Anntversary Perspectives, ed. V. J. Duminuco, New York 2000; V. J. Duminuco,

The Ratio studiorum Revisited. Late 2tf Century Renewal of Jesuit Education, w:
Universitas Nostra Gregoriana, dz. cyt., s. 327-341.

prowadzonym przez zakon. Zrazu Ignacy zostawił te kwestie do rozeznania
rektorom poszczególnych kolegiów, zapowiadając -jak wspomnieliśmy wyżej
— szczegółowe rozporządzenie, które miało obowiązywać we wszystkich
kolegiach. W oczekiwaniu na ten dokument normatywny, wszystkie kolegia
miały dostosować się, na ile to było możliwe, do norm, którymi rządziło się
Kolegium Rzymskie. Jak wspomnieliśmy, było ono wzorcowym kolegium
Towarzystwa Jezusowego. Jego grono profesorskie było elitarne: posyłano tam
ze wszystkich prowincji zakonu najwybitniejszych wychowawców i
naukowców. Już w 1558 roku opracowali oni projekt regulaminu kolegium
zatytułowany: Ratio studiorum Collegii Roman f. Dokument ten zawiera
wszystkie części przyszłej, definitywnej Ratio: mówi o strukturze kolegiów; o
podziale klas; o rozkładzie godzin i przedmiotach nauczania; o autorach,
których należało studiować; o egzaminach i ćwiczeniach szkolnych. Profesorzy
Kolegium Rzymskiego spotykali się regularnie - pod przewodnictwem prefekta
studiów, Diego de Ledesma - w celu dyskutowania bieżących problemów
kolegium i opracowania szkolnej Ratio. Ich owocem jest kilka dokumentów
dotyczących studiów humanistycznych, oraz filozofii i teologii.

W 1564 roku następca Ignacego Loyoli na stanowisku generała zakonu,

Diego Laynez, zlecił profesorom Kolegium Rzymskiego opracowanie projektu
studiów wspólnego dla całego Towarzystwa. Cześć dotycząca studiów
humanistycznych została ukończona dopiero w 1569 roku i została rozesłana
przez generała Franciszka Borgiasza do wszystkich prowincji zakonnych. Ta
ustawa była pierwszą Ratio studiorum Towarzystwa Jezusowego -uniwersalną
ordynacją szkolną tzn. powstałą z myślą o całym zakonie. Regulowała ona
sprawę studiów humanistycznych aż do roku 1591, kiedy to prowincje
otrzymały - ad experimentum - Ratio przesłaną z Rzymu przez generała
Klaudiusza Aquavivę.

Zasługą tego przełożonego generalnego było doprowadzenie do końca prac

nad jezuicką ustawą szkolną. W 1583 roku, dwa lata po objęciu rządów
Towarzystwem, Aquaviva, podejmując zalecenia Kongregacji Generalnej IV

Monumentu Paedagogica Societatis lesu (cyt. dalej MPSI), t. 2, ed. L. Lukacs,

Romae 1974, s. 9-40.

(1581 r.), zawezwał do Rzymu sześciu ojców, posiadających szczególne
doświadczenie w nauczaniu i powierzył im opracowanie nowego projektu
studiów, obejmującego również studia wyższe (filozofię i teologię). Po trzech
latach intensywnych prac polegających głównie na przestudiowaniu
wszystkiego, co dotychczas zostało napisane w związku z Ratio, komisja
przedstawiła pierwszy projekt. Został on wydany w 1586 roku pod tytułem:
Ratio atque institutio studiorum per sex partes ad id iussu R. P. Praepositi
Generalis deputatos conscripta

9

. Była ona zbiorem krótkich traktatów i

artykułów o charakterze dyskusyjnym. Dokument ten - podobnie jak
wcześniejsze - został rozesłany do wszystkich prowincji z poleceniem, aby w
każdej z nich specjalna komisja ekspertów w materii przeegzaminowała projekt
w przeciągu sześciu miesięcy. Uwagi nadesłane do Rzymu posłużyły do
przerobienia tekstu, w wyniku czego jego struktura została zasadniczo
zmieniona. Nowy projekt był już w ścisłym tego słowa znaczeniu kodeksem
szkolno-dydaktycznym, zredagowanym w formie reguł. Opublikowano go w
1591 roku pod tytułem: Ratio atąue institutio studiorum

10

. Miała być

wprowadzona w życie we wszystkich prowincjach „ad experimentum". Po tym,
jak do Rzymu nadchodziły poprawki i uwagi (wszyscy byli zgodni co do tego,
że ustawa ta była zbyt obszerna), w 1599 roku wydano w Rzymie tekst
ostateczny Ratio studiorum

11

. Zatwierdzona przez Kongregację Generalną VII

w 1616 roku, pozostała ona normą jezuickiego wychowania przez blisko dwa
wieki - aż do kasaty zakonu w 1773 roku, wytyczając przez cały ten okres
kierunek edukacji katolickiej Europy. W 1696 roku Joseph de Jouvancy,
profesor paryskiego College Luis-le-Grand został zobowiązany przez
Kongregację Generalną XIV do unowocześnienia Ratio studiorum.
Zaproponowane przez słynnego, pedagoga zmiany w dokumencie Ratio

9

MPSI, t. V, ed. L. Lukacs, Romae 1986, s. 1-158.

10

MPSI, t. V, dz. cyt., s. 231-329.

11

Ratio atąue institutio studiorum Societatis Iesu, w: MPSI, t. V, dz. cyt., s. 355-454.

Wyd. polskie: Ratio atąue institutio studiorum SJ czyli Ustawa szkolna Towarzystwa
Jezusowego (1599), oprać. K. Bartnicka i T. Bieńkowski, Warszawa 2000.

discendi et docendi (Florencja 1702), w rzeczywistości jedynie w niewielkim
stopniu udoskonalały ustawę z 1599 roku

12

.

Ratio studiorum nie jest traktatem teoretycznym: w jej zamierzeniach

chodziło o osiągnięcie celów bardzo konkretnych i praktycznych. To też
zadecydowało o tym, iż została zredagowana w formie reguł, którymi mieli się
kierować wszyscy działający na polu szkolnictwa i wychowania. Ustawa
zawierał reguły wspólne dla wszystkich profesorów studiów wyższych, a
ponadto reguły szczegółowe dla profesorów Pisma Świętego, języka
hebrajskiego, teologii, teologii moralnej, filozofii, matematyki. W analogiczny
sposób zostały zorganizowane studia humanistyczne. Następnie podaje ona
reguły dla pozostałych kategorii osób pracujących w kolegiach, dla uczniów
eksternów oraz reguły określające różnego rodzaju działalność akademicką. W
każdej serii reguł, paragraf wstępny określa cele duchowe, pedagogiczne,
dydaktyczne. W końcu Ratio podaje normy szczegółowe dotyczące programów
i metod nauczania. Była ona podręcznikiem, który miał pomagać
wykładowcom i innym pracownikom w codziennym prowadzeniu szkół.
Aczkolwiek nie nawiązuje ona wyraźnie do doświadczeń Ignacego zebranych i
przekazanych w Ćwiczeniach duchownych i Konstytucjach, to ich duch ją bez
wątpienia przenika.

Ratio studiorum była wspólnym dziełem wszystkich prowincji zakonu,

owocem wielowiekowych doświadczeń na polu edukacji pokoleń jezuitów. W
jej opracowywaniu współdziałali najwybitniejsi ludzie, których posiadał zakon,
którzy -jak to już zostało powiedziane - wzięli pod uwagę regulaminy szkolne
także innych instytucji szkolnych i wychowawczych z Uniwersytetem Paryski
na czele.

Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego była (i nadal jest) poddawana

różnorakim krytykom, mniej lub bardziej uzasadnionym. Niewątpliwie jedną z
najbardziej uzasadnionych i powtarzanych jest zarzut, iż jest ustawodawstwem
zamkniętym, a w każdym razie za mało otwartym na nowe - w dziedzinie
oświaty, nowych prądów kulturalnych, rozwoju nauk ścisłych itp. Zarzuca się
systemowi jezuitów, iż pozostał niezmienny przez dwa wieki, mimo

12

K. Pudłowski, (recenzja książki), L. Piechnika, Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio

studiorum (1548-1599), „Horyzonty Wychowania", 4/2005, s. 291.

różnorodności wyzwań, które przynosiły nowe czasy, jak języki i literatura
narodowa, historia powszechna i lokalna, nauki ścisłe itp. Zarzutem tym
należałoby jednak obciążyć nie tyle autorów Ratio studiorum, lecz jezuitów
następnych pokoleń, którzy nie okazali się wiernymi intencji Założyciela
Towarzystwa Jezusowego ani twórcom Ratio. Św. Ignacy, zapowiadając
powstanie takiej ustawy, zakładał w istocie, że „ze względu na rozmaitość
krajów i pór roku może zaistnieć różnorodność w toku zajęć i w ustalaniu
godzin przeznaczonych na naukę. Wszyscy się jednak powinni z tym zgadzać,
żeby wszędzie stosować to, co się w danym miejscu uzna za bardziej pomocne
do większego postępu w nauce (...) Taki traktat powinien być dostosowany do
miejsc, czasu i osób"

13

.

System szkolny jezuitów rozwijał się i rozprzestrzeniał przez około

dwieście lat - aż do momentu jego niespodziewanego i tragicznego końca. Gdy
w 1773 roku Towarzystwo Jezusowe zostało kanonicznie zniesione przez
papieża Klemensa XIV, jezuici musieli opuścić około 800 kolegiów,
uniwersytetów, burs i seminariów na całym świecie, w których kształciło się
prawie 200 tys. uczniów. Jednym aktem zostało pogrzebane dwuwiekowe
dzieło wychowawcze.

Aczkolwiek nie do końca: kolegia jezuickie nie zniknęły całkowicie...

Dzięki interwencji carycy Rosji Katarzyny II, która nie pozwoliła ogłosić w
swoim Imperium brewe kasacyjnego, kilka kolegiów jezuickich na Białorusi
prowadziło dalej swoją działalność - aż do odrodzenia zakonu w 1814 roku.
Najbardziej znanym z nich jest kolegium w Połocku (wyniesione do rangi
Akademii w 1812 r.), a poza Imperium Rosyjskim - kolegium w Stonyhurst w
Wielkiej Brytanii oraz Akademia w Georgetown w Stanach Zjednoczonych

14

.

Konstytucje Towarzystwa Jezusowego (454-455), dz. cyt., s. 170

14

Zob. M. Inglot, La

Compagnia di Gesii neWImpero russo (1772-1820) e la sua parte nella restaurazione
generale delia Compagnia, Roma 1997, passim.

2. Charakterystyczne cechy jezuickiego wychowania

Po wznowieniu Towarzystwa Jezusowego w 1814 roku przez papieża

Piusa VII jezuici rozpoczęli dzieło powolnej rekonstrukcji dzieła edukacji i
placówek szkolnych. W 1844 roku działało 53 kolegia; w 1860 ich liczba
sięgała 1700, a w końcu XIX wieku jezuici prowadzili 209 uniwersytetów i
kolegiów, w których kształciło się 52 692 uczniów. Jezuici pokolenia XX
wieku podjęli dzieło tej rekonstrukcji i tak w 1914 roku - w stulecie
wskrzeszenia zakonu - liczba uniwersytetów i kolegiów (nie licząc
seminariów) wzrosła do 234 w 43 krajach, a ogół kształcącej się młodzieży
wynosił około 60 000

16

. Od momentu wznowienia działalności edukacyjnej

przez wskrzeszony zakon jezuici musieli podjąć wyzwanie podstawowe: czy
wrócić po prostu do dzieła przerwanego na czterdzieści bez mała lat,
wprowadzając pewne poprawki do dzieła wieków poprzednich, czy też
wkroczyć w nową epokę, rozpoczynając wraz z „nowym Towarzystwem"
nowy styl i nowy system edukacji i szkół?

Od samego początku żywo odczuwało się potrzebę dostosowania zakonnej

Ratio studiorum do nowych warunków i wymogów czasów. Niewiele jednak w
tym kierunku uczyniono. Ustawa ta została wydana z niewielkimi
modyfikacjami w 1832 roku, za rządów generała Jana Roothaana.
Zastosowano ją praktycznie jedynie do studiów filozoficznych i teologicznych,
gdyż w programach szkół średnich jezuici musieli dostosować się do norm i
programów obowiązujących w poszczególnych krajach. W celu otrzymania
oficjalnego uznania ich szkół i tytułów w tych krajach, kolegia jezuickie
dostosowywały stopniowo swoje programy i metody do wymogów i
wytycznych poszczególnych ministerstw, w których kompetencji było
szkolnictwo. W ten sposób - również stopniowo - oddalali się także od swojej
Ratio studiorum. W większości wypadków z Ustawy szkolnej Towarzystwa
Jezusowego pozostała w użyciu tylko jej terminologia: lekcje „gramatyki,

15

Zob. Podstawy edukacji ignacjańskiej, Wyd. Wyższa Szkoła Filozoficzno-

Pedagogiczna IGNATIANUM, Wyd. WAM, Kraków 2006.

16

G. Codina, Un secolo neWEducazione delia Compapgnia: 1900-2000, „Gesuiti"

(2000), s. 44-61.

poetyki, retoryki"; nie oznaczały one jednak ich pierwotnego znaczenia. Aż do
połowy XX wieku wiele szkół jezuickich weszło w swoistego rodzaju
konformizm z systemem obowiązującym w poszczególnych państwach. Z tym
wiązało się nieodłącznie ryzyko utraty tego, co stanowiło pierwotną inspirację
systemu szkolnego Towarzystwa Jezusowego.

Zasługą jezuitów XX wieku jest utrzymanie jednolitości ich systemu

edukacyjnego, już nie na bazie wspólnego, jednorodnego programu nauczania
-jak było w wypadku ich poprzedników z XVI wieku - lecz w oparciu o tę
samą fundamentalną inspirację ignacjańską. Jak wspomnieliśmy te inspiracje
były obecne w Ratio, aczkolwiek dopiero w XX wieku tak wyraźnie okazało
się, iż najgłębsza racja, racja samego istnienia szkół jezuickich i wszystkich
dzieł wychowawczych zakonu a także tym, co nadaje im jedność, jest duchowa
wizja Ignacego Loyoli i misja Towarzystwa przez niego założonego. Innymi
słowy, jezuicka pedagogia, więcej - wychowanie jezuickie opiera się na
Ćwiczeniach duchownych św. Ignacego. Być może jednym ze „zwycięstw"
zakonu jezuitów w XX wieku, tak doświadczonego poprzez wielorakie próby i
kryzysy, które musiał przejść, polegało na ponownym odkryciu Ćwiczeń
duchownych Ignacego jako źródła inspiracji dla jego działalności edukacyjnej i
apostolatu w ogólności. Wychowanie jezuickie nabywa pełnego sensu w
świetle życia Ignacego i jego doświadczenia duchowego. To odkrycie pomogło
jezuitom i Towarzystwu w zrozumieniu siebie i w wyrażaniu siebie.

Wprowadzenie w życie tego odkrycia zakon zawdzięcza generałowi Pedro

Arrupe. We wrześniu 1980 roku o. Arrupe zorganizował w Rzymie spotkanie
grupy jezuitów i osób świeckich w celu omówienia całości problematyki
dotyczącej kolegiów (szkół ponadpodstawowych) zakonu. Pytaniem
kluczowym była kwestia jak sprawić, by kolegia spełniały cele apostolskie
Towarzystwa Jezusowego w kontekście nowej rzeczywistości i w
perspektywie nowych wyzwań? Aby to osiągnąć, uczestnicy spotkania uznali
jako konieczny warunek wierność kolegiów swemu szczególnemu,
jezuickiemu dziedzictwu. Chodziło o ożywienie i praktyczne zastosowanie w
dziele

wychowania

duchowej

wizji

Ignacego,

dostosowanej

do

współczesności. Na zakończenie spotkania, 13 września, o. Arrupe wygłosił

słynne przemówienie , flasze kolegia: dziś i jutro" . Tezy w nim zawarte
wyznaczały/otwierały nową epokę w dziele edukacyjnym Towarzystwa
Jezusowego. W swojej mowie o. Generał określił cele, którymi miała się
charakteryzować szkoła jezuicka. Chodzi o posługiwanie - mówił - które ma na
celu formowanie „ludzi nowych, ukształtowanych przez przesłanie Chrystusa,
dających własnym życiem świadectwo Jego śmierci i zmartwychwstaniu. Ci,
którzy wychodzą z naszych kolegiów - w mierze proporcjonalnej do wieku i
dojrzałości - powinni nabyć formę życia, która sama w sobie będzie
głoszeniem miłości Chrystusowej; wiary, która od Niego pochodzi i do Niego
prowadzi; sprawiedliwości, którą On głosił"

18

.

Uczestnicy spotkania w Rzymie zalecili ustanowienie stałej

międzynarodowej grupy, zajmującej się problemami związanymi z
wychowaniem w szkołach ponadpodstawowych i podkreślili, że jednym z
pierwszych zadań tej grupy powinno być wyjaśnienie i określenie sposobów,
dzięki którym wizja św. Ignacego może dzisiaj nadal wyróżniać system
wychowania w szkołach Towarzystwa. W odpowiedzi na to zlecenie powołano
do życia Międzynarodową Komisję ds. Apostolatu Jezuickiego Wychowania.
Pierwsze spotkanie komisji odbyło się w 1982 roku. Liczyła ona 12 członków
(wszyscy jezuici) pochodzących z 10 krajów. Grupa ta podjęła się dzieła
opracowanie dokumentu, który odzwierciedlałby ducha, który ma ożywiać
współczesną jezuicką szkołę ponadpodstawową. Owocem trwających cztery
lata spotkań i konsultacji prowadzonych w całym świecie był dokument:
Charakterystyczne cechy jezuickiego wychowania . Został on ogłoszony przez
nowego generała zakonu o. Petera-Hansa Kolvenbacha.

Dokument przedstawia 28 cech charakterystycznych, którymi powinny

odznaczać się instytuty edukacyjne przyznające się do Towarzystwa
Jezusowego. Wszystkie te cechy odwołują się one do duchowej wizji Ignacego
- owocu jego doświadczenia duchowego. W celu jaśniejszego ukazania relacji

Nuestros Colegios, Hoyy Manana, „Acta Romana Societatis Iesu", XVIII (1981), s.

238-256.

18

Tamże, s.

19

Wydanie polskie: Charakterystyczne cechy jezuickiego wychowania, w: Podstawy

edukacji ignacjańskiej, dz. cyt., s. 7- 95.

między charakterystycznymi cechami jezuickiego wychowania a duchową
wizją św. Ignacego, dwadzieścia osiem podstawowych cech podzielono na
dziewięć rozdziałów. Każdy rozdział rozpoczyna się od pewnego stwierdzenia,
zaczerpniętego z ignacjańskiej wizji. Z kolei następuje przedstawienie tych
cech charakterystycznych, które są zastosowaniem powyższego stwierdzenia
do praktyki wychowania. Następnie podano szczegółowy opis każdej cechy.
Rozdział końcowy proponuje, jako przykład, niektóre cechy charakterystyczne
jezuickiej pedagogii.

Stwierdzenia wstępne każdego rozdziału zaczerpnięto bezpośrednio z wizji

świata św. Ignacego. Charakterystyczne cechy jezuickiego wychowania są
owocem refleksji nad tą wizją, zastosowaniem jej do potrzeb wychowania, w
świetle oczekiwań współczesnych ludzi. Niektóre z tych charakterystycznych
cech odnoszą się do poszczególnych grup: uczniów, byłych wychowanków,
nauczycieli lub rodziców. Inne odnoszą się do wychowawczej wspólnoty jako
całości. Jeszcze inne, dotyczące zasad i działania całej instytucji, w pierwszym
rzędzie odnoszą się do administracji ośrodków wychowawczych lub ich
zarządu.

Dokument ten odbił się szerokim echem w całym świecie odciskając

głębokie piętno nie tylko na szkolnictwie jezuickim, lecz także na innych
centrach edukacyjnych odwołujących się do inspiracji ignacjańskiej; takich
ośrodków jest około 2000 na całym świecie. Żaden inny dokument - po Ratio
studiorum - nie miał takiego oddziaływania na wychowanie jezuickie. Nie
tylko przyczynił się do odkrycia własnej tożsamości, ale także wniósł on nowe
światło na to czym jest i jak powinno być wprowadzane w życie jezuickie
wychowanie. Charakterystycznych cech jezuickiego wychowania nie można
porównywać ani tym bardziej uważać za nową Ratio studiorum: oferują one
wizję i proponują cel, które wykraczają absolutnie ponad formalizm Ratio.

W ramach zająć indywidualnych:

1. Podaj wspólne elementy opracowanych dokumentów z roku 1599 i 1993.
2. Jaki cel i zadanie spełniała Ratio studiorum.
3. Struktura i znaczenie dokumentu Charakterystyczne cechy jezuickiego

wychowania.